جفر در کلام اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث جفر است. جفر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جفر در حدیث - جفر در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبطجفر یکی از معروفترین منابع و کتب نزد امامان (ع) است. کتابی است شامل علم منایا و بلایا و مرگ و میرها و آنچه در جهان اتفاق افتاده و آنچه در آینده روی خواهد داد، در این کتاب منعکس گردیده است. این کتاب، هم‌اکنون در دست مبارک حضرت ولی عصر (ع) است.
مقدمه
امامان معصوم (ع) همواره بر این حقیقت پای فشرده‌اند که دانش آنان از پدرانشان و سرانجام از رسول خدا (ص) به ارث رسیده است و بخشی از این انتقال به کمک صحیفه‌هائی همچون "جفر" و "جامعه" و مصحف فاطمه (س) صورت پذیرفته است و پیشوایان معصوم (ع) بسیاری از خبرهای غیبی خود را به این کتاب‌ها مستند ساخته‌اند. در روایات فراوانی که در آنها سخن از منابع علم امامان (ع) به میان آمده است، نام و اوصاف برخی از این کتب به چشم می‌‌خورد که هر یک حاوی پاره‌ای از علوم غیبی‌اند[۱].
معناشناسی
بر اساس روایات، جفر یکی از معروفترین منابع و کتب نزد ائمه (ع) است، لکن روایات در عین اتفاق بر نام، در دو جهت اختلاف دارند:
- یکی در صفات ظاهری این کتاب و اینکه چند ذراع است و جنسش از چیست؟ آیا پوست بز است یا میش یا گاو یا شتر و یا چیز دیگر؟ و اینکه چه رنگی دارد؟ کوچک است یا بزرگ؟ بر روی خودش، آن علوم نوشته شده یا آنکه جفر نام ظرفی است که کتب حاوی علوم غیبی در آن قرار دارد؟ و... ؛
- دوم در منشأ و محتوا و اینکه آیا جفر عیناً همان الواح حضرت موسی (ع) است و یا ترجمه آنها به عربی و یا همان‌ها به ضمیمه انجیل حضرت عیسی (ع) و زبور حضرت داوود (ع) و یا اینها همه به ضمیمۀ همۀ کتب انبیاء پیشین؟ و یا اینکه اصلاً جفر ربطی به کتب انبیاء سلف نداشته و علوم غیبی دیگری در آن وجود دارد که مخصوص پیامبر اکرم (ص) بوده و به امیرالمؤمنین (ع) تعلیم داده‌اند؟ و آیا فقط حاوی حکمت علمی و دستورات فقهی و اخلاقی است یا معارف نظری هم در آن یافت می‌شود؟
جفر به معنای مخزنی از چرم است، حاوی علوم انبیا و اوصیاء و گذشتگان از بنی اسرائیل. جفر از نشانه‌ها و اختصاصات امامت بوده و اکنون نزد امام زمان (ع) است. آنچه مهم است علومی است که جفر دربردارندۀ آن است[۲].
محتوای جفر بر اساس روایات
روایات، محتوای خاصی برای این کتاب بیان کرده‌اند مانند:
- جفر حاوی «عِلْمُ الأَوَّلِینَ وَ الاخِرِین» است: امام صادق (ع) برای ابوحمزۀ ثمالی جریان مفصل الواح حضرت موسی (ع) بعد از رحلتش و نحوه رسیدن آن به دست مبارک پیامبر اکرم (ص) و کیفیت فراگیری امیرالمؤمنین (ع) را بیان داشته و در پایان می‌فرماید: "رسول خدا (ص) به امیرالمؤمنین (ع) امر فرمود که الواح را استنساخ نماید و ایشان آنها را در پوست گوسفندی نوشت و آن جفر است و در آن است علم اولین و آخرین و آن نزد ماست و..." [۳].[۴]
- علم حوادث گذشته و آینده تا روز قیامت در جفر است: «عِلْمِ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الرَّزَایَا وَ عِلْمِ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة»[۵].[۶] در روایتی سدیر صیرفی می‌‌گوید: من و مفضل بن عمر و داوود بن کثیر رقی و ابوبصیر و ابان بن تغلب بر مولایمان امام صادق (ع) وارد شدیم... سپس فرمودند: "وای بر شما، من امروز صبح در کتاب جفر نگریستم و آن کتابی است مشتمل بر علم منایا و بلایا و رزایا و علم آنچه در گذشته بوده و آنچه در آینده تا روز قیامت به وقوع خواهد پیوست، که خداوند مخصوص گردانیده به آن محمد (ص) و ائمه (ع) بعد از وی را..."[۷].[۸]
- برخی از روایات دیگر جفر را حاوی "جَمِیع الْعُلُوم" وصف می‌کنند: حسن بن فضال نقل می‌‌کند امام رضا (ع) فرمودند: "امام نشانه‌هایی دارد... و جفر اکبر و جفر اصغر که جمیع علوم در آنهاست نزد وی است"[۹].[۱۰]
- برخی از روایات هم جفر را شامل «عِلْمُ النَّبِیِّینَ وَ الْوَصِیِّینَ وَ عِلْمُ الْعُلَمَاءِ الَّذِینَ مَضَوْا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ»[۱۱] دانسته‌اند. ابوبصیر می‌‌گوید بر امام صادق (ع) وارد شده و عرض کردم: فدایت شوم سؤالی دارم، آیا کسی در اینجا هست که سخنم را بشنود؟ امام صادق (ع) پرده بین خود و اتاق دیگر را بالا زده و درون آن را نگریسته و فرمودند: ای ابو محمد از آنچه در نظر داری سؤال نما. عرض کردم: فدایت شوم، شیعیانت حدیثی نقل می‌نمایند که رسول خدا (ص) به علی (ع) بابی تعلیم نمود که از آن، هزار باب گشوده می‌شود؟ امام صادق (ع) فرمود: ای ابو محمد، پیامبر (ص) به علی (ع) هزار باب آموخت که از هر بابش هزار باب گشوده می‌شود... سپس مدتی سکوت نموده و بعد فرمود: همانا جفر نزد ماست و آنان چه می‌دانند که جفر چیست. پرسیدم: جفر چیست؟ فرمود: ظرفی از پوست‌های دباغی شده است که در آن علم انبیاء و اوصیاء و علم علمای گذشته بنی اسرائیل وجود دارد"[۱۲].[۱۳]
پرسش‌های وابسته
منابع
امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲
محمدزاده نقاشان، الهام و نیرومند، رضا، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه
شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا- فائز باقری، سید محمد، بررسی علم اولیای الهی
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات
سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه
پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا- عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین
بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت
نمازی شاهرودی، علی، علم غیب- افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد
مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام
رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام- پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا
پانویس
- ↑ ر.ک: امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص۶۲ ـ ۶۶؛ شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص۶۷ ـ ۷۱؛ محمدزاده نقاشان، الهام و نیرومند، رضا، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص۱۴۰؛ پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا، ص۳۸؛ بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۶۳ ـ ۱۷۰.
- ↑ ر.ک: افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات، ص۴۴ ـ ۵۰؛ بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۶۳ ـ ۱۷۰؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲، ج ۲، ص۳۹۲ ـ ۳۹۶؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص۱۸۳؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۹۹ ـ ۱۳۰؛ فائز باقری، سید محمد، بررسی علم اولیای الهی، ص۱۱۶ ـ ۱۲۹.
- ↑ «فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صأَنْ یَنْسَخَهَا فَنَسَخَهَا فِی جِلْدِ شَاةٍ وَ هُوَ الْجَفْرُ وَ فِیهِ عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هُوَ عِنْدَنَا وَ الْأَلْوَاحُ وَ عَصَا مُوسَی عِنْدَنَا وَ نَحْنُ وَرِثْنَا النَّبِیَّ ص»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۹۴.
- ↑ ر.ک: بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۶۳ ـ ۱۷۰؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص۶۲ ـ ۶۶.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، ج ۲، ص۳۵۳.
- ↑ ر.ک: نمازی شاهرودی، علی، علم غیب، ص۱۱۰.
- ↑ «وَیْکَمُ إِنِّی نَظَرْتُ صَبِیحَةَ هَذَا الْیَوْمِ فِی کِتَابِ الْجَفْرِ الْمُشْتَمِلِ عَلَی عِلْم الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ عِلْمِ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّذِی خَصَّ اللَّهُ تَقَدَّسَ اسْمُهُ بِهِ مُحَمَّداً وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ ع»؛ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة للحجة، ص۱۶۷.
- ↑ ر.ک: بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۶۳ ـ ۱۷۰؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص۶۲ ـ ۶۶؛ فائز باقری، سید محمد، بررسی علم اولیای الهی، ص۱۱۶ ـ ۱۲۹.
- ↑ «و یکون عنده الجفر الأکبر و الجفر الأصغر إهاب ماعز و إهاب کبش فیهما جمیع العلوم»؛ حرعاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج ۵، ص۳۴۴.
- ↑ ر.ک: بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۶۳ ـ ۱۷۰.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۳۹.
- ↑ «عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع)فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ هَاهُنَا أَحَدٌ یَسْمَعُ کَلَامِی قَالَ فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع)سِتْراً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَیْتٍ آخَرَ فَاطَّلَعَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ شِیعَتَکَ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صعَلَّمَ عَلِیّاً (ع)بَاباً یُفْتَحُ لَهُ مِنْهُ أَلْفُ بَابٍ قَالَ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ عَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صعَلِیّاً (ع)أَلْفَ بَابٍ یُفْتَحُ مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ قَالَ قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ الْعِلْمُ قَالَ فَنَکَتَ سَاعَةً فِی الْأَرْض... َ وَ إِنَّ عِنْدَنَا الْجَفْرَ وَ مَا یُدْرِیهِمْ مَا الْجَفْرُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْجَفْرُ قَالَ وِعَاءٌ مِنْ أَدَمٍ فِیهِ عِلْمُ النَّبِیِّینَ وَ الْوَصِیِّینَ وَ عِلْمُ الْعُلَمَاءِ الَّذِینَ مَضَوْا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیل»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ ر.ک: مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام، ص۷۹ ـ ۸۲؛ بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۶۳ ـ ۱۷۰؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام؛ پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا، ص۳۸.