ذکر

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ذکر در قرآن | ذکر در حدیث | ذکر در اخلاق اسلامی | ذکر در عرفان اسلامی| ذکر در فقه سیاسی| ذکر در نهج البلاغه| ذکر در کلام اسلامی| حق ذکر

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ذکر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی ذکر

• ذکر در لغت به معنای این است که انسان چیزی را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد.ذکر به معنای یادکردن قلبی و زبانی چیزی نیز آمده است. که در این صورت ممکن است هریک از دو قسم در برابر فراموشی یا غفلت باشد. البته گاهی ذکر بر هیئتی در نفس اطلاق می‌شود (قوه ذاکره) که با آن می‌توان معرفت‌های به دست آمده را حفظ کرد.
• معنای اصطلاحی ذکر، یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است. البته، در محاورات اهل شرع، ذکر همان یاد خداست. این واژه از اصطلاحات اسلامی است که بیش‌تر در مباحث اخلاقی مطرح است و پژوهشگران علوم دینی در دو عرصۀ اخلاق و عرفان بیش‌تر بدان پرداخته‌اند.ذکر اخلاقی، بر تهذیب نفس و ذکر عرفانی بر قرب خدا مبتنی است.

حقیقت ذکر

• حقیقت ذکر وسیلۀ ارتباط با خدا دانسته‌ شده و نشانۀ آن، نسیان غیر است. قرآن کریم، ذکر را غایت نماز دانسته است و فرموده که شرط آنکه خداوند، بندگانش را یاد کند، این است که آنان او را یاد کنند. همچنین، ذکر را از صفات خردمندان شمرده و مایه آرامش دل‌ها و رویگردانی از آن را موجب سختی و تنگی معیشت دانسته است. پیامبر خدا(ص) فرمودند: «هر کس خدای را اطاعت کند، ذاکر است هر چند نماز فراوان نگزارد و قرآن، بسیار نخواند». به طور کلی، از روایات استفاده می‌‌شود مهم‌ترین نشانۀ ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند.

ذکر در قرآن

• واژۀ ذکر و مشتقات آن ۲۹۲ بار در قرآن به کار رفته‌اند که بیشتر درباره یاد خدا و نعمت‌ها و آیات الهی و یادآوری آنهاست؛ به عنوان نمونه آیۀ ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾ و ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ﴾ درباره یاد خدا و یادآوری نعمت الهی دلالت دارد.

اقسام ذکر

• ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است:

1. ذکر لفظی که به ذکر زبانی، ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به یاد کردن خدا با زبان گفته می‌شود. در برخی منابع تفسیری، ذکر در آیاتی مانند: ﴿فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ﴾ و ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ﴾ ذکر زبانی دانسته شده است. برای ذکر لفظی، مصادیقی در روایات و کتاب‌های دینی آمده است، مانند: تلاوت قرآن، ذکر یونسیه، اذکاری مانند «لا إلهَ إلا الله»، «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلا بالله»، «یا حی یا قیوم»، «سُبحان الله»، ذکر صلوات و... .
2. ذکر قلبی: آیاتی مانند: ﴿فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾ و آیه ﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا﴾ به صراحت بیانگر ذکر قلبی هستند. ذکر قلبی، به معنی توجّه قلب به یکی از اسماء زیبای الهی است.
3. افزون بر ذکر قلبی و زبانی، عده ای ذکر شهودی را هم از اقسام ذکر برشمرده‌اند که از مراتب عالی ذکر قلبی به شمار می‌آید.
4. برخی هم یکی از گونه‌های ذکر را ذکر عملی دانسته و آن را به عبادت، اطاعت و افعال پسندیده تفسیر کرده‌اند.
5. یکی دیگر از اقسام ذکر را می¬توان توجه و یادآوری دانست که در مقابل غفلت و فراموشی است. در روایتی شریف، امام صادق(ع)، آیه شریفه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾ را، به این نوع از ذکر تفسیر فرموده‌اند.

اهمیت و ضرورت ذکر

• از دیدگاه قرآن کریم ذکر تا بدانجا اهمیت دارد که حکمت نماز (مهم‌ترین عبادت)، "یاد خدا" دانسته شده است: ﴿فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي﴾. برپایه روایتی از امام صادق(ع) خداوند برای هر فریضه‌ای مرزی قرار داده و در حال عذر، انسان را از انجام دادن آن معاف کرده، جز ذکر که به آن در همه حالات، زمان‌ها و مکان‌ها فرمان داده است.
• در آیات پرشماری از قرآن و با خطاب‌ها و تأکیدات گوناگون، به ذکر خدا فرمان داده شده است؛ گاهی پیامبران الهی مخاطب این فرمان‌اند؛ و زمانی مخاطب این فرمان همه مؤمنان‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾.
• آیاتی نیز به ذکر خدا در زمان‌ها و مکان‌های خاصی سفارش می‌کنند که بیانگر اهمیت ویژه ذکر در آن زمان‌ها و مکان‌هاست؛ مانند توصیه به ذکر خدا هنگام بیتوته در مشعرالحرام ﴿فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ﴾. از موارد ضرورت ذکر، می‌‌توان به وجوب یاد کرد نام خدا برای صید و ذبح حیوانات اشاره کرد.

فواید ذکر

• از جمله فواید ذکر، پرورش ایمان است. ذکرهای زبانی، وجود و حضور خداوند را به انسان تلقین می‌کند و ضمیر او را دگرگون می‌سازد و سرانجام به ذکر قلبی می‌انجامد. از دیگر فواید ذکر زبانی این است که زبان آدمی به خیر عادت می‌کند و به طاعت الهی مشغول می‌گردد. مهم‌ترین فایدۀ ذکر، تقرب به خداوند است که غایت همۀ عبادات است. ذکر خدا، وسوسه‌های شیطانی را از میان می‌برد، ثواب و اجر اخروی می‌آورد، به ویژه برای بندگانی که به امور دنیوی نیز مشغول‌اند، مایۀ وقار و هیبت و شوکت است، احساس پوچی و بیهودگی را می‌زداید، در زندگی مادی انسان نیز دارای اثر است و راه تربیت اخلاقی را هموار می‌سازد و این بدان سبب است که غفلت و فراموشی خدا از مهم‌ترین علل گناهکاری و بزهکاری است.

آثار ذکر

• ذکر خدا دارای آثار مثبت بسیاری در دنیا و آخرت است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. آرامش: از بزرگ‌ترین مشکلات بشر، پریشانی و نگرانی و از گمشده‌های او آرامش است. قرآن کریم یاد خدا را تنها آرامبخش دل‌های مؤمنان می‌داند: ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾.
2. ترس از خدا: دل‌های مؤمنان و متواضعان، هنگام یاد خدا ترسان می‌شوند: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ﴾.
3. بصیرت: یاد خدا مایه بصیرت تقواپیشگان است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾.
4. رستگاری:ذکر نام خدا کنار تزکیۀ نفس و به جای آوردن نماز، عامل رستگاری انسان است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾.
5. یاد کردن خدا از بنده: ذکر خدا انسان را مورد توجه و عنایت الهی قرار می‌دهد و موجب می‌شود تا خدا نیز از او یاد کند: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾.
6. اجتناب از گزافه‌گویی و گفتار بی‌عمل: قرآن کریم، پس از سرزنش برخی از شاعران که در هر وادی سرگردان‌اند و سخنی می‌گویند که انجام نمی‌دهند، شاعران باایمان و اهل عمل صالح را که بسیار خدا را یاد می‌کنند، استثناء می‌کند: ﴿وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ إلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا﴾.
7. خشوع و زنده شدن دل: یاد خدا دل مؤمنان را خاشع می‌سازد و قرآن برخی از مؤمنان را که بر اثر غفلت و سنگدلی‌شان، در مقابل ذکر خدا خاشع نمی‌شوند، سرزنش می‌کند: ﴿أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ﴾.
8. آمرزش الهی و بهشت جاودان: یاد خدا سبب می‌شود متقیان درباره گناهانشان آمرزش بخواهند، در نتیجه از غفران پروردگارشان و نعمت‌های بی‌پایان بهشتی بهره‌مند شوند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ﴾.

زمینه‌ها و اسباب ذکر

• قرآن کریم زمینه‌ها و اسباب گوناگونی برای تحقق یاد خدا بیان می‌‌کند که برخی اوصاف و حالات درونی شخص‌اند و بعضی از امور بیرونی.

1. ایمان: قرآن با خطاب به مؤمنان، آنان را به ذکر کثیر خدا فرمان می‌دهد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾، یعنی ایمان از زمینه‌ها و اسباب یاد خداست.
2. تقوا: انسان‌های باتقوا هر گاه بر اثر غفلت، دچار لغزش و گناه شوند، تقوا نمی‌گذارد در غفلت مانده و به گناه خود ادامه دهند: ﴿أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ﴾.
3. باور قیامت و انجام عبادات: اعتقاد به قیامت از اسباب عبادت و از جمله برپایی نماز سبب یاد خداست: ﴿إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ﴾.
4. کتاب‌های آسمانی: برخی از آیات، قرآن کریم را ذکر یاد می‌کنند که نشان می‌دهد آیات قرآن مایه یاد خدایند؛ مانند ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. دیگر کتاب‌های آسمانی مانند تورات و انجیل هم ذکر نامیده شده‌اند: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي﴾.
5. پیامبر خاتم(ص) و نعمت رسالت: رسالت پیامبر اکرم(ص) از زمینه‌های ذکر خداست: ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ فَاذْكُرُونِي﴾.
6. نعمت هدایت: قرآن کریم از مؤمنان می‌خواهد در برابر نعمتِ هدایت، خدا را یاد کنند: ﴿وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾.

آداب ذکر

• بر اساس آیۀ ﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ﴾، چهار ادب اخلاص، تضرع، خوف، و دوری از صدای بلند را برای ذکر می‌‌توان بر شمرد. البته آداب دیگری نظیر، انقطاع از غیر خدا و توجه کامل به پروردگار و مطابقت دعا با تعالیم خدای متعال نیز برای آداب ذکر بیان شده است.

موانع ذکر

• موانع بسیاری برای ذکر و یاد خداوند وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. خدای متعال: خداوند به دلیل آنکه برخی با حق درافتادند و در پذیرش حق عناد ورزیدند قلب آنها را از ذکر خود غافل می‌کند: ﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا﴾؛ بدین معنا که غفلت را بر دل‌هایشان مسلط می‌کند، در نتیجه یاد خدا را فراموش می‌کنند.
2. شیطان: گاهی انسان با اراده خود از شیطان پیروی کرده و سبب تسلط او بر خویش می‌شود که نتیجۀ آن فراموشی خداست، چنان‌که بر اثر تسلط شیطان بر منافقان، آنان یاد خدا را فراموش می‌کنند: ﴿اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ﴾. شیطان با ابزار شراب و قمار به ایجاد دشمنی و کینه در دل انسان‌ها پرداخته و آنان را از یاد خدا باز می‌دارد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ﴾.
3. دوست گمراه‌کننده: قرآن کریم با یادآوری حسرت شدید برخی از ستمگران در روز قیامت، به پشیمانی آنان از دوستی با کسانی اشاره می‌کند که ایشان را از یاد خدا باز داشته و گمراه کردند: ﴿يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي﴾.
4. بهره‌های مادی: خداوند مؤمنان را نهی می‌کند که اموال و فرزندانشان آنان را از یاد خدا غافل کنند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾. ذکر خدا در آیه تسبیح، تحمید، قرآن و واجباتی مانند نماز، حج، جهاد، زکات یا همه فرائض دانسته شده است که همگی از مصادیق ذکرند. "الهاء" به معنای سرگرم کردن انسان به امری و غافل کردن وی از امری مهم‌تر است، بنابراین الهاء اموال و فرزندان از یاد خدا، یعنی توجه و وابستگی دل به آنها به گونه‌ای باشد که دل را از یاد خدا خالی، در نتیجه از آن اعراض کند. اموال و فرزندان از مواهب خدایند و رویکرد افراطی به آنها مذموم است، وگرنه توجه به آنها در جهت فرمان‌های خدا، عاملی برای سعادتمندی انسان است.
5. تکاثر: تکاثر یعنی تفاخر به فراوانیِ امور پست و بی‌ارزش دنیایی که برخی را از یاد خدا غافل کرده است: ﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ﴾.

پیامدهای دوری از ذکر

• برای اعراض از یاد خدا پیامدهای منفی بیان شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. تنگی و سختی زندگی: هرکس از یاد خدا روی گرداند، زندگی سختی خواهد داشت: ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا﴾.
2. کوری در قیامت: کسی که از یاد خدا اعراض کند، خدای متعال او را در قیامت کور محشور می‌کند: ﴿وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾.
3. همنشینی با شیطان و هدایت‌ناپذیری: کسانی که از یاد خدای رحمان دوری کنند، شیطانی بر آنان گمارده می‌شود که همواره دمساز و همنشین آنان است: ﴿وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾.
4. تکذیب: اعراض‌کنندگان از ذکر به روی‌گردانی از آن بسنده نکرده و با صراحت آن را تکذیب می‌کنند: ﴿وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا﴾.
5. خسران و عذاب دوزخ: کسی که اموال و فرزندانش او را از یاد خدا مشغول کنند، از زیانکاران است: ﴿وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ و کسانی که شیطان سبب می‌شود یاد خدا را فراموش کنند، حزب شیطان و همان زیانکاران‌اند: ﴿أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾.

رابطۀ ذکر با زیارت

• قابل توجه است که ذکر با زیارت اهل بیت(ع) نیز ارتباط دارد؛ زیرا از آدابی که برای زیارت مرقدهای مطهر بیان شده، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام تشرف است. یاد خدا و حمد و ستایش او و ذکر توحید و تسبیح و تنزیه، هم توجه دادن به عظمت خداوند است که چنین شخصیت‌های عظیمی آفریده که عظمتشان در عبودیت و تواضع در پیشگاه خداست، هم نوعی تعدیل نگاه و توجه انسان زائر است، تا دربارۀ این پیشوایان الهی، دچار غلوّ نشود و نسبت‌های غلوّآمیز ندهد و محوریت توحید در همه مسائل حفظ شود. مثلًا در زیارت امام حسین(ع) روایت شده که قبل از زیارت و در بدو ورود، حتی وقتی به فرات می‌رسد تا غسل زیارت کند، صد مرتبه «الله اکبر»، صد مرتبه «لا إِله إلّا الله» و صد مرتبه صلوات بگوید.

نتیجه گیری

• در نتیجه، ذکر به معنای یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است.ذکر یکی از راه‌های ارتباط با خداوند است و مهم‌ترین نشانۀ ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند. در قرآن کریم اهمیت و ضرورت ذکر به خوبی تبیین شده است.ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است، همانند ذکر قلبی و زبانی.ذکر، زمینه‌ها و اسباب مختلفی و همچنین فواید بسیاری دارد که از جمله آن، پرورش ایمان است. قابل توجه است که ذکر با زیارت اهل بیت(ع) ارتباط دارد؛ زیرا از آدابی که برای زیارت مرقدهای مطهر بیان شده، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام تشرف است.

جستارهای وابسته

• اهل ذکر
• آیه اهل الذکر
• آداب ظاهری دعا
• آداب ظاهری سفر
• اذکار تکراری
• تکبیر
• تسبیح
• تحمید
• تهلیل
• حوقله
• ذکر استخیر الله
• ذکر الهی
• ذکر در طاعت
• ذکر در معصیت
• ذکر جلی
• ذکر خفی
• ذکر خاص
• ذکر عام
• ذکر کثیر
• ذکر زبانی
• ذکر فعلی
• ذکر قلبی
• ذکر معنوی
• ذکر در مصیبت
• ذکر در نعمت
• آثار ذکر
• آثار ذکر
• آداب ذکر
• اعراض از ذکر خدا
• انقطاع الی الله
• بدعت اذکار صوفیه
• تذکر
• دوام ذکر
• ستایش ذکر
• علایم انس به خدا
• غفلت
• فراموشی
• مجالس ذکر
• مراتب ذکر
• مواقف ذکر
• موانع ذکر

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ زیارت
2. فرهنگ شیعه
3. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی
4. ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم

پانویس