بحث:همسران پیامبر خاتم

مقدمه

ام المؤمنین در ابتدا، لقب مخصوص زنان رسول اکرم(ص) بود؛ ولی پس از رحلت رسول الله(ص)، تنها "عایشة بنت ابی بکر" به این نام مشهور گشت و به زن‌های دیگر پیامبر(ص)، "ام المسلمین" می‌گفتند. لقب ام المؤمنین، برگرفته از کلام خداوند است که فرمود: "پیامبر سزاوارتر است به گروندگان از ایشان به خویش، و زنان او مادر ایشانند".

همسران پیامبر(ص)

پیش از معرفی همسران پیامبر(ص) شایسته است درباره علت ازدواج‌های متعدد رسول خدا(ص) بحث کنیم. اگر بخواهیم اوضاع و احوال و سنن اجتماعی قبایل سرزمین عربستان را در چهارده قرن پیش بررسی کنیم، باید از دیدگاه همان زمان و مکان و همان تربیت‌های قبیله‌ای و عشیره‌ای شناخت پیدا کنیم و به داوری بنشینیم. مردم سرزمین عربستان در دوران پیش از اسلام چگونه می‌زیستند:

1. بیشتر به صورت چادرنشین بودند و اغلب از راه چپاول و غارت یکدیگر و کشتن دیگر قبایل، تأمین معیشت می‌کردند و تعداد کمی از آنها به دامداری و دام‌پروری مشغول بودند.
2. جز اهل یمن و شام و چند شهر کوچک مانند مکه و یثرب، اثری از آبادی و آبادانی و تمدن نبود.
3. ثروت و قدرت در دست فئودال‌های بت پرست مکه، سردمداران قبیله قریش و یهودیان یثرب بود و دیگر مردمان در شدت فقر و درماندگی زندگی می‌کردند.
4. ناسازگاری محیطی، قتل و غارت و فقر و بینوایی از عوامل سلب عاطفه انسانی از مردم آن زمان بود، به طوری که دختران خود را زنده در گور می‌کردند تا سرباری بر سفره تهی و بی‌نان خود نباشند و سیاه روزتر از خویش را به جامعه حجاز تحویل نداده باشند.

قرآن می‌فرماید: ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا﴾. دختران و زنان در آن زمان کشته می‌شدند به چند جهت:

1. در جنگ و گریزها، دست و پاگیر بودند و به سادگی بر اثر فقر و تنگدستی به فحشا کشیده می‌شدند و آبروی خانواده خود را بر باد می‌دادند.
2. به علت ویژگی‌های جسمانی، در شکست‌ها و عقب‌نشینی‌ها به دست دشمن به اسیری و بردگی برده می‌شدند.
3. در خانواده، نقش مصرف کننده داشتند و جای پسران کارآمد و فعال خانواده و قبیله را می‌گرفتند. از این رو دخترانی که زنده می‌ماندند، وضع زندگی‌شان بسیار اسف‌بار بود.

علاوه بر آن، زن در جامعه آن روز عربستان جایگاهی نداشت. از ارث محروم بود، گاهی چون کالا به فرزند ارشد به ارث می‌رسید و فرزند ارشد او را به هر کسی که می‌خواست می‌بخشید یا تزویج می‌کرد. در چنین روزگاری، اسلام به زن موقعیتی اجتماعی و قابل ارزش بخشید. وقتی در اثر غزوات و جنگ‌ها، با کشته شدن مردان مسلمان، تعداد زنان و دوشیزگان بی‌سرپرست فزونی می‌یافت، با اشاره رسول خدا، آنها به عنوان همسران قانونی یاران پیامبر، پناه می‌یافتند و شیرازه زندگی‌شان از هم نمی‌گسست. ازدواج وسیله‌ای برای جلوگیری از جنگ و خونریزی بود. اگر در میان دو قبیله جنگی در می‌گرفت، بهترین راه چاره برای جلوگیری از خونریزی بیشتر، پیوند زناشویی در میان دو قبیله متخاصم بود، تا با ایجاد خویش و وابستگی قبیله‌ای، آتش جنگ خاموش شود و هر دو قبیله در برابر دشمن، یکدل و هم‌پیمان شوند.

و اما ازدواج‌های رسول خدا، فراتر از انگیزه‌های زناشویی و تشکیل خانواده بود، بلکه در بسیاری از آنها اهداف خاص اجتماعی و سیاسی را دنبال می‌کردند. به علاوه آنکه تعدد زوجات در آن زمان نزد اعراب، نه تنها امری نامطلوب نبوده، بلکه هر کس هر تعداد زن می‌توانست و می‌خواست می‌گرفت. این امر تا حدی شهرت داشت که قرآن آن را به چهار زن محدود کرد. نیز در شرایط ویژه آن زمان که زنان یا شوهرانشان به خاطر اسلام آوردن جدا شده بودند و یا شوهر خود را از دست داده بودند و یهودیان ثروتمند مدینه نیز در اطراف آنان پرسه می‌زدند و به آنان طمع داشتند، در چنین شرایطی رسول خدا(ص) برای محافظت از این مسلمانان غیرتمند چاره‌ای جز این ندید که برخی آنان را به عقد خود درآورد تا از این راه با برطرف کردن نیاز آنان به شوهر، مرحمی بر دردها و غم‌های آنان و تیری باشد بر چشم طمع و مسموم آنان که قصد سوء استفاده از این شرایط را داشتند. پس روشن است که ازدواج‌های رسول خدا(ص) بر مبنای حکمت و مصلحت اجتماعی و اجرای قوانین الهی و از بین بردن آداب جاهلیت بوده است. علاوه بر آنکه آن حضرت تا پنجاه سالگی که آخر کمال نیروهای طبیعی انسان است با خدیجه زندگی می‌کرده و پس از خدیجه نیز اکثر ازدواج‌ها برای جبران شکستگی روحی زنان و تأمین سرپناه برای بی‌سرپرستان، پیوند سیاسی با قبایل برای گسترش اسلام و... بوده است.

و اما همسران پیامبر؛

1. خدیجه(س)، نخستین بانویی بود که به همسری رسول خدا(ص) درآمد. چهل ساله بود که با پیامبر خدا (در ۲۵ سالگی) ازدواج کرد.
2. سوده، پس از مرگ همسرش سکران بی‌پناه ماند و رسول خدا(ص) پس از وفات خدیجه، او را که زنی سالمند و بی‌سرپرست بود به عقد خود درآورد. وی در زمان خلافت معاویه در مدینه درگذشت.
3. عایشه؛ پیامبر، عایشه دختر ابوبکر را با سوده در یک زمان خواستگاری کرد، ولی پس از جنگ بدر بنا به اصرار پدرش ابوبکر به خانه برد. او تنها همسر جوان و باکره پیامبر(ص) بود.
4. حفصه؛ همسر حفصه، خنیس بن عبدالله بن حذاقه در جنگ بدر بر اثر زخمی که برداشت درگذشت و حفصه بیوه ماند. پدرش پیشنهاد ازدواج با او را به عثمان و ابوبکر داد اما آنها نپذیرفتند. عمر که از جواب رد این دو آزرده خاطر شده بود شکایت آنها را نزد رسول خدا(ص) برد و پیامبر باب گله و شکایت را بست و حفصه را به همسری خود برگزید. حفصه در زمان خلافت معاویه وفات کرد و در بقیع به خاک سپرده شد.
5. زینب دختر خزیمه، پیش از پیامبر دو شوهر کرده بود. هشت ماه در خانه پیامبر زندگی و سپس وفات کرد.
6. ام سلمه؛ وی همسر ابوسلمه بود که در جنگ احد زخمی شد و از دنیا رفت. ام سلمه بی‌سرپرست ماند و پیامبر خدا او را که زنی سالمند و نازا بود به عقد خود درآورد و سرپرستی کرد. او در زمان خلافت یزید فوت کرد.
7. جویریه دختر حارث؛ در جنگی که میان مسلمانان و قبیله بنی مصطلق درگرفت، شوهرش کشته شد و او جزء اسیران جنگی درآمد و در تقسیم، سهم یکی از انصار شد. در مدینه نزد پیامبر رفت و برای آزادی خود از پیامبر استمداد کرد. رسول خدا(ص) او را از مرد انصاری خرید و آزاد کرد و سپس به عقد خود درآورد. وقتی این خبر به سایر اصحاب رسید، به احترام این ازدواج، تمام اسیران را که در اختیار داشتند، آزاد کردند. این خبر که به حارث پدر جویریه رسید، به مدینه آمد و اسلام را پذیرفت و به قبیله خود بازگشت و عموم افراد قبیله بنی مصطلق اسلام آوردند.
8. ام حبیبه دختر ابوسفیان؛ وی برخلاف پدرش اسلام آورد و با شوهرش به حبشه مهاجرت کرد. شوهرش در حبشه درگذشت و پیامبر با او ازدواج کرد.
9. صفیه؛ وی از شوهرش سلام بن مشکم طلاق گرفت و به عقد کتانه فرزند ربیع از یهودیان بنی نظیر درآمد. شوهرش در جنگ خبیر کشته شد و او به اسارت مسلمانان درآمد و رسول خدا(ص) او را به خود اختصاص داد.
10. میمونه دختر حارث؛ همسر مسعود ثقفی بود. از او طلاق گرفت و همسر ابورهم شد. شوهرش که وفات کرد پیامبر او را در سفر عمره مفرده به عقد خود درآورد و همراه خود به مدینه برد.
11. زینب دختر جحش؛ پیامبر او را به همسری زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر درآورد. وقتی زید بن حارثه او را طلاق داد، رسول خدا(ص) از جانب حق مأمور شد که به منظور در هم شکستن عادات جاهلیت با زینب ازدواج کند تا مردم عملاً ببینند که احکام فرزند صلبی برای پسر خوانده ثابت نیست و می‌شود طلاق داده پسر خوانده خود را به عقد خود درآورد.

بانوانی هم بودند که بی‌مهریه خود را به رسول خدا(ص) بخشیده‌اند که می‌توان از خوله، ام شریک و ام لیلی نام برد.

از ویژگی‌های رسول خدا(ص) رعایت مساوات و برابری میان همسران خود بود. آن حضرت چه در ارتباط با حقوق مالی و چه حقوق عاطفی و انسانی، جانب عدالت را می‌گرفت. مهریه هر یک از زنان خود را چهارصد درهم قرار دادند و فرقی میان همسران نگذاشتند و ملاحظاتی از قبیل قریش و غیرقریشی، جوان و بیوه را در مهریه دخالت ندادند. از نظر نفقه و هزینه زندگی نیز برابری را رعایت می‌کردند. آن حضرت صبحگاهان پس از نماز به حجره یکایک همسران خود سر می‌زدند و از آنان احوال پرسی می‌کردند و هر شب در اتاق یکی از آنان به سر می‌بردند. و اما حرم همسران پیامبر(ص)؛ حرم و مدفنی که به عنوان «قبة الزوجات» در داخل بقیع معرفی شده دارای اصالت و قدمت تاریخی است که در قرن‌های اول به وسیله دیواری که در اطراف آن ایجاد شده بود مشخص می‌گردید و در نیمه قرن نهم که فن معماری گسترش یافته بود برای این حرم نیز گنبد و بارگاه ساخته شده است. علاوه بر آن، دارای ضریح هم بوده است که همه آن به وسیله وهابیان تخریب شده است. اما تعداد همسران پیامبر که در این محل به خاک سپرده شده‌اند، دقیقاً معلوم نیست. بعضی از مورخان و محدثان پیشین مانند کرمانی و ابن نجار، نظرشان این است که چهار تن در این محل دفن شده‌اند و تعداد چهار قبر هم ارائه شده است. بنابر آنچه در قرن‌های اخیر از سوی بعضی از نویسندگان ارائه شده که این حرم، مدفن همه هشت تن همسران پیامبر(ص) که در مدینه با آن حضرت زندگی می‌کرده‌اند، معرفی شده دلیلی بر تأیید آن در دست نیست، بلکه همه این معرفی‌ها مبتنی بر شهرت عرفی و نقل اقوال است.

ابن شبه (متوفای ۲۶۲) به عنوان قدیمی‌ترین مدینه شناس درباره قبر ام سلمه و ام حبیبه دو تن از همسران رسول خدا(ص) مطلبی نقل می‌کند که نشانگر جدا بودن آنان از همدیگر و همچنین دفن شده این دو تن در خارج از محلی است که به عنوان مدفن و حرم زوجات رسول خدا معروف گردیده است و در نهایت مؤید گفتار ابن نجار است که همه همسران پیامبر(ص) که در مدینه بودند، الزاماً در محوطه حرم منسوب به آنان و در زیر گنبد و بارگاهی که به عنوان «قبة الزوجات» بنا شده است، به خاک سپرده نشده‌اند. ابن شبه درباره قبر ام سلمه از محمد بن یحیی نقل می‌کند که محمد بن زید بن علی خواست در کنار موضع فاطمه (بیت الاحزان) برای خود قبری مهیا کند، از زیر خاک، قطعه سنگ شکسته‌ای پیدا شد که در آن این جمله به چشم می‌خورد: «ام سلمه زوج النبی» و معلوم شد آن محل، قبر ام سلمه است و لذا وصیت کرد پیکر او را در محل دیگری به خاک بسپارند. درباره ام حبیبه از یزید بن سائب و او از جدش چنین نقل نموده است که: عقیل ابن ابی طالب در محوطه خانه‌اش حلقه چاهی حفر می‌کرد که قطعه سنگی به دست آمد و در آن این جمله حک شده بود: «قبر ام حبیبه بنت صخر بن حرب». عقیل با دیدن این علامت دستور داد چاه را پرکنند و بر روی آن سقفی به عنوان «مدفن ام حبیبه» ایجاد نمایند. یزید بن سائب اضافه می‌کند، من گاهی به این مدفن وارد می‌شدم و آن قبر را می‌دیدم. البته بانو خدیجه در مکه و میمونه در سَرِف دفن شده‌اند..

منابع

1. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه