تفسیر معانی القرآن - اخفش

مقدمه

ابن ندیم در بیان اخبار اخفش مجاشعی (ابو الحسن سعید بن مسعده)، در شمار کتاب‌های وی این تفسیر را با همین عنوان نام برده است^[۱]. داوودی نیز در معرفی اخفش این تفسیر را با همین عنوان از تألیفات وی به شمار آورده و از وی نقل کرده است: «کسایی از من خواست کتابی را در معانی قرآن تألیف کنم و من کتابی را در معانی قرآن تألیف کردم»^[۲]. حاج خلیفه نیز با ذکر اخفش در شمار کسانی که «معانی القرآن» تألیف کرده‌اند، از این تفسیر خبر داده است^[۳]. اسماعیل پاشا نیز این کتاب را با عنوان معانی القرآن از تألیفات اخفش اوسط‍ سعید بن مسعدۀ مجاشعی به شمار آورده است^[۴].

انتشارات «عالم الکتب» در بیروت در سال ۱۴۲۴ ه‍‌. ق کتابی را با عنوان معانی القرآن تألیف اخفش (سعید بن مسعده بلخی مجاشعی) و تحقیق دکتر عبدالأمیر محمد امین الورد چاپ و منتشر کرده است که ظاهراً همین تفسیر معانی القرآن می‌باشد که کتاب‌شناسان از آن خبر داده‌اند. این کتابی که چاپ شده، یک جلد و ۷۰۴ صفحه و دو بخش دارد: بخش اول با حجم ۱۲۰ صفحه در بیوگرافی مؤلف و معرفی کتاب و مقایسه بین آن و سه کتاب دیگر (معانی القرآن فرّاء، مجاز القرآن ابو عبیده و الکتاب سیبویه) و اشاره به مطالب مشابه این کتاب با هریک از آن سه کتاب است ^[۵].

در بخش دوم، متن کامل معانی القرآن اخفش در ۵۱۹ صفحه (۱۲۱-۶۳۹) آمده و در پایان آن در ص۶۳۸ اشاره شده که این، آخر کتاب اخفش در معانی القرآن است و در ۶۰ صفحۀ آخر کتاب نیز خلاصه‌ای از مطالب بخش اول و فهرست‌هایی برای کتاب بیان شده است. عبد الامیر - محقق این کتاب - در بخش اول گزارش داده است که نسخه خطی این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد و کپی آن در کتابخانۀ امیر المؤمنین (ع) در نجف موجود^[۶] و متن معانی القرآن در این کتاب با تحقیق از نسخۀ خطی آن به‌دست آمده است^[۷].

محتوای این کتاب بحث‌هایی ادبی در مورد کلمات قرآن است که به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن بیان شده است^[۸] و بسیاری از مطالب آن با مطالب معانی القرآن فرّاء مشابهت دارد.

عبدالامیر مطالب مشابه این دو کتاب را بیش از ۳۸۰ مورد ذکر کرده و تألیف این کتاب را پیش از تألیف معانی القرآن فرّاء و فرّاء را استفاده‌ کنندۀ از این کتاب دانسته است^[۹]، ولی باتوجه به اینکه فرّاء و اخفش معاصر بوده‌اند و طبق برخی نقل‌ها فرّاء زودتر از اخفش از دنیا رفته است، مدعای عبدالامیر نیاز به بررسی و شاهد روشن دارد و بدون بررسی نمی‌توان آن را پذیرفت. در کتاب‌شناسی جهانی قرآن کریم، چاپ معانی القرآن اخفش با تصحیح هدی محمود قراعه در دو جلد در قاهره و با تحقیق فائز فارس در دو جلد در کویت نیز گزارش شده است^[۱۰].^[۱۱]

جستارهای وابسته

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.
↑ ر. ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.
↑ ر. ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.
↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.
↑ برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.
↑ ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.
↑ ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.
↑ برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).
↑ ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.
↑ پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۴۳-۳۴۴.

[1] ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.

[2] ر. ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.

[3] ر. ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.

[4] بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.

[5] برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.

[6] ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.

[7] ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.

[8] برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).

[9] ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.

[10] پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.

[11] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۴۳-۳۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]