حدیث سفینه چگونه بر عصمت اهل بیت و امامان دوازده‌گانه دلالت میکند؟ (پرسش)
حدیث سفینه چگونه بر عصمت اهل بیت و امامان دوازده‌گانه دلالت میکند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.
| حدیث سفینه چگونه بر عصمت اهل بیت و امامان دوازده‌گانه دلالت میکند؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ امامت |
| مدخل بالاتر | اثبات عصمت امام - اثبات عصمت اهل بیت |
| مدخل اصلی | اثبات عصمت امام در حدیث - اثبات عصمت اهل بیت در حدیث - حدیث سفینه |
| مدخل وابسته | اهل بیت - امامان دوازده‌گانه |
| تعداد پاسخ | ۵ پاسخ |
پاسخ جامع اجمالی
یکی از احادیث مشهوری که نقش اهل بیت پیامبر را در میان مردم روشن و مشخص میکند حدیث سفینه است[۱]. براساس این حدیث ابوذر غفاری نقل میکند که پیامبر (ص) در مورد اهل بیتشان فرمودند: «مَثَلُ أَهلِ بَیتِی فیکم مَثلُ سَفِینَةِ نُوحٍ"؛ مَن رَکبَها نَجَا، وَمَن تَخَلفَ عَنها هَلَک»[۲]، چنین مضمونی، در احادیث پیامبر با عبارت‌های مختلف بیان شده است. در بعضی از این احادیث، از واژه "فُلک" که هم معنی با واژۀ سفینه است استفاده شده است[۳].
بررسی متنی
مراد از "سفینة نوح" همان کشتی مشهور حضرت نوح (ع) است. قرآن کریم در این باره میفرماید: در زمان حضرت نوح (ع) طوفانی عظیم به پا شد و جهان را آب فراگرفت و تنها کسانی سالم ماندند که به او ایمان آورده و در کشتی او نشستند. در طوفان نوح، هرکس از مؤمنان و نیز از حیوانات که سوار کشتی نوح شدند از آن طوفان نجات یافته و هرکس که بر آن کشتی سوار نشد غرق شد. کشتی نوح، سمبل نجات از گرداب‌ها و ایمنی در تلاطم طوفان‌هاست و پیامبر چون می‌‌دانستند بعد از خودش طوفانی از گمراهی و ظلمت بر مردم حاکم میشود، اهل بیتش را به سفینه نوح تشبیه کرد که هر کسی به آنها متوسل شود نجات یافته و هر که از آنان دور شود، گمراه و اسیر ظلمت خواهد شد[۴]. وجه تشبیه اهل بیت (ع) به کشتی نوح (ع) این است که مسلمانان باید در اصول و فروع دین، از علم و دانش اهل بیت (ع)، طلب هدایت کنند و گفتار و رفتار آنان را سرمشق زندگی قرار دهند، در غیر این صورت، در طوفان اختلافات مذاهب غرق خواهند شد و نجات نخواهند یافت[۵].
بررسی سندی
حدیث سفینه نزد شیعه و سنی از جهت اعتبار جایگاه والایی دارد و آن را جمع زیادی از صحابه مانند امیر المؤمنین (ع)، ابوذر غفاری، ابوسعید خدری، عبد الله بن عباس، أبو الطفیل عامر بن واثله، أنس بن مالک، عبد الله بن الزبیر و سلمة بن الأکوع از آن حضرت (ص) نقل کرده‌اند. از تابعان نیز شخصیت‌هایی مانند امام زین العابدین (ع)، سعید بن جبیر، عطیه کوفی، سعید بن مسیّب، عامر بن عبدالله از راویان این حدیث هستند[۶].[۷] شیعیان این حدیث را مانند احادیث غدیر، ثقلین و منزلت معتبر و در حد تواتر می‌‌دانند[۸].
وجود این حدیث با الفاظ نزدیک به هم در بسیاری از منابع اصیل و قابل اعتنای اهل سنت نیز آمده است به طوری که بسیاری از حدیث شناسان مشهور اهل سنت تصریح به صحت حدیث کرده‌اند. مانند حاکم نیشابوری و ابن حجر مکی و سیوطی، هرگونه تردیدی را نسبت به اعتبار و صحت این حدیث صحیح ندانسته و آن را از جمله احادیث معتبر می‌‌دانند[۹].[۱۰].
کیفیت استدلال
وجه استدلال به حدیث، به این ترتیب است:
- پیامبر خاتم (ص) به طور مطلق دستور به ملازمت با اهل‌بیت داده و ایشان را به منزله کشتی نوح دانسته‌اند و فرموده‌اند: اولاً، هرکه همراه اهل بیت باشد نجات می‌یابد و هرکه نباشد هلاک خواهد شد؛ ثانیاً، تنها کسانی نجات می‌یابند که همراه اهل بیت باشند و دیگران لزوماً غرق خواهند شد. این مطلب از دو راه فهمیده میشود: یکی از لفظ "إِنَّمَا" که افاده حصر میکند و دومی از مثال (کشتی نوح)، چون تنها کسانی نجات یافتند که در کشتی سوار شدند و بقیه همه نابود شدند.
- در صورتی اهل بیت همانند سفینه نوح به طور مطلق وسیله نجات خواهند بود و هرکه همراه آنان باشد به مقصد خواهد رسید که از هر اشتباه و انحراف و خطای علمی و عملی مصون باشند. یعنی به طور مطلق معصوم باشند، در غیر این صورت، امکان غرق شدن خود و همراهان وجود دارد و این با محتوای کلام پیامبر (ص) نمی‌سازد؛ لذا این قرائن حاکی از آن است که برای نجات تنها باید به اهل بیت تمسک نمود و تمسک مطلق از اهل بیت مساوی با اطاعت مطلق از آنان است و عقلا امر به اطاعت مطلق از شخصی مساوی با عصمت اوست و الا تناقض لازم می‌‌آید[۱۱].
- در یک سلسله از روایات دیگر که از پیامبر اکرم (ص) نقل شده آمده است که حضرت فرمود: "امّت موسی (ع) ـ یهود ـ بعد از او به هفتاد و یک فرقه تقسیم شد که از آن میان یک فرقه نجات یافت و هفتاد فرقه هلاک شد و امت عیسی (ع) ـ نصارا ـ بعد از او به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که هفتاد و یک فرقه هلاک شده و تنها یک فرقه از آنها اهل نجات بودند و به زودی بعد از من امّتم به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد که یک فرقه نجات می‌یابند و هفتاد و دو فرقه هلاک خواهند شد". در این روایات نیز همانند روایت سفینه نوح، واژه‌های «نجا» و «هلک» استعمال شده که از مجموع دو روایت استفاده میشود فرقه ناجیه از میان هفتاد و سه فرقه، همان پیروان اهل‌بیت پیامبر (ص) هستند[۱۲].
برخی استدلال به این حدیث را به نحو دیگری مطرح کرده‌اند و آن اینکه:
- تشبیه اهل بیت (ع) به کشتی نوح در نجات امت؛ بدین معنا که همان‌طور که هر کسی از نوح پیغمبر (ع) دوری کرد و ایمان نیاورد و سوار کشتی نشد، غرق شد، امت اسلامی هم مثل امت حضرت نوح، اگر در تلاطم طوفان عقاید و افکار فرقه‌ها و وساوس شیطان به اهل بیت (ع) تمسک نکند و از آنها اجتناب کند، غرق خواهد شد.
- راه حق، واحد است و آن، راه اهل بیت (ع) است و هر کسی در این راه قرار گرفت، نجات می‌یابد و هر کسی از این راه نجات دوری کند، لاجرم اهل عذاب خواهد شد.
- رکوب در کشتی اهل بیت (ع) با اطاعت و تبعیت از آنها حاصل میشود، لذا اگر کسی از اهل بیت (ع) تبعیت عملی نکرد، ولو اینکه آنان را در قلب دوست داشته باشد اهل نجات نخواهد بود، چنانکه افرادی که سوار کشتی نوح (ع) نشدند و او را در قلبشان دوست داشتند هلاک شدند.
- کلمه «مَنْ» موصول عام است و شامل تمام امت اسلامی می‌گردد. بر این اساس، ولو اینکه منحرفین از فرزندان آنها باشند، اهل عذاب خواهند بود، لذا تنها راه نجات در التزام عملی به دستورات اهل بیت (ع) و اطاعت مطلق از آنها خلاصه میشود و حسب و نسب نجات‌بخش انسان نخواهد بود.
- حدیث سفینه، تنها ملجأ و مرجع امت اسلامی را در علم و عمل اهل بیت (ع) و تنها راه نجات را در اطاعت مطلق از آنها می‌داند. با این فرض، اطاعت مطلق و بی قید و شرط مستلزم عصمت آنها در علم و عمل است، و الا اگر آن حضرات دچار گناه یا اشتباه شوند به حکم عقل و آیات و روایات دیگر، لازم الاجتناب می‌باشند. پس اجتناب و دوری از آنها در بعضی از موارد با امر به اطاعت مطلق ناسازگار است، چرا که اطاعت مطلق، مستلزم عصمت مطلق آنهاست.
در نتیجه، این حدیث با توجه به نکات فوق، عصمت امامان را تبلیغ میکند و در دو بعد علم و عمل، عصمت مطلق را می‌رساند، ولی عصمت از زمان تولد را نمی‌توانیم این حدیث نتیجه بگیریم، مگر اینکه تولد اهل بیت (ع) را به اصل وجود کشتی تشبیه کنیم، تا عصمت از ابتدای تولد را برای امامان بزرگوار نتیجه بگیریم»[۱۳].
دیدگاه متکلمان امامیه
مرحوم حلبی بر اساس این روایت نبوی معتقد است که مقصود از اهل بیت، امامان پاک (ع) است، و کسی که از اهل بیت پیروی کند، نجات می‌یابد. همین امر مستلزم قطع به عصمت آنان از خطا و گناه است. وی می‌نویسد: «نمی توان به نجات پیروی کننده قطع داشت و صدور خطا را برای پیروی شونده جایز و ممکن دانست»[۱۴]. همچنین با توجه به ظاهر عبارت، به نظر می‌رسد مرحوم حلبی با این استدلال در پی اثبات عصمت امامان پاک (ع) از گناه و نیز اشتباه در دین بوده است.
با این حال برغم آنکه متون روایی شیعی[۱۵] و سنی[۱۶]، فراوان این حدیث را نقل کرده‌اند، و حتی بر اساس نقل برخی منابع، امیرالمؤمنین (ع) آن‌گاه که در صدد بیان فضایل خود بوده است، آن را به کار برده است[۱۷]، اما بر اساس منابع موجود، جز مرحوم حلبی، هیچ یک از متکلمان پنج قرن نخست، برای اثبات عصمت امامان پاک (ع) به این حدیث شریف تمسک نکرده‌اند[۱۸].
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. حجت الاسلام و المسلمین علی‌احمدی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین علی‌احمدی در کتاب «حقانیت در اوج مظلومیت ج۱» در این‌باره گفته است:
«پیامبر (ص) فرمود: «أَلَا إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ فِي قَوْمِهِ، مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ»[۱۹]؛ همانا اهل بیت من در میان شما همانند کشتی نوح هستند که هر کس در آن نشست، از غرق شدن نجات یافت و هر کس آن را رها کرد و از آن فاصله گرفت، غرق گردید. این حدیث نیز دلالت بر عصمت اهل بیت (ع) میکند. وجه تشبیه اهل بیت (ع) به کشتی نوح (ع) این است که مسلمانان باید در اصول و فروع دین، از علم و دانش اهل بیت (ع)، طلب هدایت کنند و گفتار و رفتار آنان را سرمشق زندگی قرار دهند، در غیر این صورت، در طوفان اختلافات مذاهب غرق خواهند شد و نجات نخواهند یافت. ابن حجر که یکی از بزرگان علمای عامه است، در توضیح این حدیث می‌گوید: وجه تشبیه اهل بیت (ع) به کشتی نوح این است که هر کس به پاس شکرگزاری خداوند که اهل بیت (ع) را چنین شرافتی عطا کرده است، آنان را دوست داشته و گرامی بدارد، و به هدایت علمای اهل بیت (ع) تمسّک جوید، از تاریکی مخالفت‌ها نجات خواهد یافت. و هر کس از آنان تخلّف کند، در دریای کفران نعمت الهی غرق شده و در ورطه‌های طغیان هلاک خواهد شد»[۲۰].[۲۱] |
| ۲. حجت الاسلام و المسلمین فاریاب؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد حسین فاریاب در کتاب «عصمت امام» در این‌باره گفته است:
««مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا وَقَعَ فِي النَّارِ»؛ «مثل اهل بیت من در میان شما، مثل کشتی نوح است؛ هرکس سوار آن شود، نجات می‌یابد و هرکس از آن تخلف کند، در آتش جهنم خواهد بود». مرحوم حلبی بر اساس این روایت نبوی معتقد است که مقصود از اهل بیت، امامان پاک (ع) است، و کسی که از اهل بیت پیروی کند، نجات می‌یابد. همین امر مستلزم قطع به عصمت آنان از خطا و گناه است. وی می‌نویسد: «نمی توان به نجات پیروی کننده قطع داشت و صدور خطا را برای پیروی شونده جایز و ممکن دانست»[۲۲]. همچنین با توجه به ظاهر عبارت، به نظر می‌رسد مرحوم حلبی با این استدلال در پی اثبات عصمت امامان پاک (ع) از گناه و نیز اشتباه در دین بوده است. یادکرد این نکته نیز خالی از لطف نیست که با وجود آنکه متون روایی شیعی[۲۳] و سنی[۲۴]، فراوان این حدیث را نقل کرده‌اند، و حتی بر اساس نقل برخی منابع، امیرالمؤمنین (ع) آن‌گاه که در صدد بیان فضایل خود بوده است، آن را به کار برده است[۲۵]، اما بر اساس منابع موجود، جز مرحوم حلبی، هیچ یک از متکلمان پنج قرن نخست، برای اثبات عصمت امامان پاک (ع) به این حدیث شریف تمسک نکرده‌اند. در پایان باید دید که آیا برهان‌های مرحوم حلبی، توانایی اثبات مدعیات او را در مبحث قلمرو عصمت دارند یا نه؟ برای دانستن این مسئله باید بار دیگر خلاصه آن نظریات را مرور کنیم. خلاصه نظریات ایشان در بحث قلمرو عصمت عبارت است از:
برایند برهان‌های مرحوم حلبی، ما را به این نتیجه می‌رساند که به اعتقاد وی، مدعای نخست با همه برهان‌های عقلی و نیز ادله نقلی، همچون آیات اولی الأمر، شهادت، صادقین و نیز احادیث ثقلین و سفینه ثابت میشود. مدعای دوم نیز با آیه اهل الذکر و نیز احادیث ثقلین و سفینه ثابت میشود. درباره مدعای سوم باید اذعان کرد که خود، به این مطلب که مثلاً فلان برهان خاص، در صدد اثبات عصمت امام از اشتباه در نظریات علمی است، تصریحی نداشت؛ ولی می‌توان کلمات وی را ضمن طرح نظریه‌اش، دلیل و برهان وی دانست. از این‌رو، می‌توان مدعی شد که مرحوم حلبی همه نظریات خود را مبرهن کرده است»[۲۶] |
| ۳. آقای صفرزاده؛ |
|---|
|
آقای صفرزاده در کتاب «عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی» در این‌باره گفته است:
«رسول الله (ص) فرمودند: «مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَكَ»[۲۷]؛ "مثل اهل بیت من در میان شما مثل کشتی نوح است، کسی که سوار آن کشتی شد نجات یافت و کسی که از آن دوری کرد هلاک گردید". عده‌ای از راویان اهل سنت که این حدیث را نقل کرده‌اند، عبارتند از: محمد بن ادریس (امام الشافعی)، احمد بن حنبل (امام الحنابله)، مسلم بن الحجاج، ابوبکر البزاز، ابو یعلی موصلی، ابو جعفر طبری، ابوالقاسم الطبرانی، الحاکم النیشابوری، ابن عبد البر، الخطیب البغدادی، ابوالحسن الواحدی، فخر رازی، ابن الأثیر، نظام الدین النیشابوری، ابن حجر العسقلانی، الخطیب التبریزی، نورالدین الهیثمی، السیوطی، ابن حجر المکی، المتقی الهندی، القاری و آلوسی[۲۸]. در تفسیر این حدیث می‌توان گفت که عبارت «مَنْ رَكِبَهَا» یعنی مَنْ تَبِعَ أَهْلَ الْبَيْتِ یا مَنِ اقْتَدَى بِأَهْلِ الْبَيْتِ نَجَا و عبارت «مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا» یعنی اینکه چه نسبت به یکی از آنان منکر باشد یا نسبت به همه اهل بیت کافر باشد، در هلاکت است، و فرقی نمی‌کند که متخلف، فرزند پیامبری مثل نوح باشد یا غیر آن؛ همانگونه که خدای متعال در جواب پیامبرش نوح فرمود: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ﴾[۲۹]، لذا مدار نجات، بودن با اهل بیت است که در تمامی احوال قدوه و مقتدا هستند[۳۰]. بنابراین در تفسیر این حدیث می‌توان به نکات برجسته‌ای اشاره کرد؛ از جمله:
|
| ۴. حجت الاسلام و المسلمین رضا محمدی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین محمدی در کتاب «عصمت در قرآن» در این‌باره گفته‌‌اند:
««قَالَ رَسُولُ اللهِ (ص): إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ وَ مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ وَ مَنْ لَزِمَهَا لَحِقَ»[۳۲]؛ یعنی پیامبر (ص) فرمود: این است و جز این نیست. مثل اهل بین من همانند سفینه نوح است، که هرکه در آن سفینه سوار شد، نجات یافت و هرکه از آن تخلف کرد، غرق (هلاک) شد. (تنها باید با اهل بیت باشد نه جلوتر از آنها و نه عقب‌تر از آنها، زیرا) و هرکه جلو افتاد منحرف شد و هرکه همراه و ملازم این سفینه بود به حق ملحق شد و به مقصود رسید. وجه استدلال به حدیث، به این ترتیب است:
«الْإِمَامُ أَمِينُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ وَ خَلِيفَتُهُ فِي بِلَادِهِ وَ الدَّاعِي إِلَى اللَّهِ وَ الذَّابُّ عَنْ حُرَمِ اللَّهِ الْإِمَامُ الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْمُبَرَّأُ عَنِ الْعُيُوبِ الْمَخْصُوصُ بِالْعِلْمِ الْمَوْسُومُ بِالْحِلْمِ نِظَامُ الدِّينِ وَ... وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمُورِ عِبَادِهِ شَرَحَ صَدْرَهُ لِذَلِكَ وَ أَوْدَعَ قَلْبَهُ يَنَابِيعَ الْحِكْمَةِ وَ أَلْهَمَهُ الْعِلْمَ إِلْهَاماً فَلَمْ يَعْيَ بَعْدَهُ بِجَوَابٍ وَ لَا يُحَيَّرُ فِيهِ عَنِ الصَّوَابِ فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَيَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَايَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ يَخُصُّهُ اللَّهُ بِذَلِكَ لِيَكُونَ حُجَّتَهُ عَلَى عِبَادِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَى خَلْقِهِ...»[۳۳]؛ حضرت فرمود: امام امین خداوند در خلق او و حجت او بر بندگانش و خلیفه او در سرزمین‌هایش می‌باشد، و دعوت کننده به سوی خدا، و مدافع از حریم‌های الهی است. امام از گناه پاک، و از عیب‌ها مبرّا بوده و علم (حقیقی) ویژه او است، بردباری و نظم دین به نام او می‌باشد.... و هرگاه خدا بنده‌ای را برای سرپرستی امور بندگانش برگزید، به او برای این کار شرح صدر عنایت میفرماید، و چشمه‌های حکمت را در قلبش به ودیعه می‌نهد، علم را آن چنان به او الهام میکند که هرگز در پاسخ پرسشی درمانده نشود و در حرکت به راه صواب حیران نماند. پس او معصوم، مورد تأیید، موفق و استوار در راه حق می‌باشد و تحقیقاً از خطاها و لغزش‌ها و اشتباهات در امان می‌باشد. خداوند او را به این امر (عصمت) مخصوص گردانیده است، تا حجّت بالغه الهی بر بندگانش بوده و شاهد او بر خلقش باشد... این حدیث بر عصمت امام نص است و نیاز به توضیح بیشتر ندارد»[۳۴]. |
| 5. حجت الاسلام و المسلمین علی ربانی گلپایگانی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین ربانی گلپایگانی در کتاب «امامت اهل بیت» در این‌باره گفته‌‌اند:
«وجوب اطاعت مطلق و بدون قید و شرط از اهل‌بیت پیامبر (ص) مستلزم عصمت آنان است؛ زیرا واجب کردن اطاعت بی‌قید و شرط غیر معصوم، نارواست و با عصمت نبوی و حکمت الهی سازگاری ندرد. این نکته نیز در این جا قابل توجه است که اگر کشتی نوح (ع) منفذی می‌داشت، آب وارد کشتی شده و باعث غرق شدن آن می‌شد. پس معلوم میشود که در اهل‌بیت (ع) نیز منفذی برای هلاکت و ضلالت وجود ندارد. در آنجا مراد از طوفان آب و سیلاب بود و در اینجا انحراف فکری و اخلاقی و رفتاری است. پس در اهل‌بیت (ع) چنین انحرافی وجود ندارد و آنان از هر گونه عیبی مبرا هستند. این مسأله مقتضای تشبیه است و این به آن معنا است که افکار و عقاید و سخنان آنان صد در صد خدایی است، چنان که فرمود: «عَلِيٌ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ حَيْثُمَا دَارَ»[۳۵]. آیه تطهیر و حدیث ثقلین و امثال آنها نیز گویای همین مطلب است»[۳۶].
|
منبع‌شناسی جامع عصمت
پانویس
- ↑ ر.ک: محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص ۱۱۶.
- ↑ «اهل بیت من در میان شما همانند کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کسی از آن جدا شد، غرق و نابود شد». اهل البیت فی الکتاب و السنّه، ص ۸۷؛ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، امالی طوسی، احتجاج طبرسی؛ کنز العمال، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۱۴؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۱۴؛ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص۱۱۶.
- ↑ علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱، ص ۱۷۱.
- ↑ نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الانوار، ج ۴، ص ۲۱ و تشیید المراجعات و تفنید المکابرات، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱.
- ↑ شیعه در اسلام، ص۱۷۶.
- ↑ عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار، ج۲۳، ص۴۱۹.
- ↑ محمدی، رضا، عصمت در قرآن، ص۶۳؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۱۴؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۲۰۶؛ محمدی، رضا، عصمت در قرآن، ص۶۳؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۱۴؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱.
- ↑ محمدی، رضا، عصمت در قرآن، ص۶۳؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۱۴؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱.
- ↑ صفرزاده، ابراهیم، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی ص ۲۳۹-۲۴۳.
- ↑ لا یمکن القطع علی نجاة المتبع مع تجویز الخطأ علی المتبع؛ (ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، ص۱۸۱). مرحوم حلبی در این عبارت نیز مدعای خود را واضح دانسته و مدلل نکرده است.
- ↑ فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر الفرات الکوفی، ص۱۸۹، ۱۹۰ و ۳۷۲؛ محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۲۹۷؛ محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، الامالی، ص۲۶۹؛ همو، الخصال، ج۲، ص۵۷۲؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، ص۱۴۵؛ سید رضی علم الهدی، خصائص الائمة، تحقیق محمدهادی امینی، ص۷۷؛ محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۶۰، ۳۴۹، ۴۵۹، ۴۸۲، ۵۱۳ و ۷۳۳.
- ↑ محمد بن محمد حاکم نیسابوری، المستدرک، تحقیق یوسف مرعشلی، ج۲، ص۳۴۳؛ احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۹۰. برای تفصیل بیشتر، ر.ک: سیدمرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة، ج۲، ص۶۴-۶۸.
- ↑ فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر الفرات الکوفی، ص۱۹۰.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص ۳۵۲.
- ↑ مستدرک حاکم، ج۳، ص۳۵۱؛ الصواعق المحرقه، ص۹۱؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۲۴؛ تاریخ الخلفاء، ص۵۷۳؛ الخصائص الکبری، ج۲، ص۲۶۶؛ ینابیع المودّه، ص۲۸؛ فتح القدیر، ص۱۱۳؛ غایة المرام، ج۳، ص۱۳ - ۲۴.
- ↑ الصواعق المحرقه، ص۱۵۳، باب ۱۱، تفسیر آیه هفتم. المراجعات، نامه شماره ۸.
- ↑ علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱، ص ۱۷۱.
- ↑ لا یمکن القطع علی نجاة المتبع مع تجویز الخطأ علی المتبع؛ (ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، ص۱۸۱). مرحوم حلبی در این عبارت نیز مدعای خود را واضح دانسته و مدلل نکرده است.
- ↑ فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر الفرات الکوفی، ص۱۸۹، ۱۹۰ و ۳۷۲؛ محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۲۹۷؛ محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، الامالی، ص۲۶۹؛ همو، الخصال، ج۲، ص۵۷۲؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، ص۱۴۵؛ سید رضی علم الهدی، خصائص الائمة، تحقیق محمدهادی امینی، ص۷۷؛ محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۶۰، ۳۴۹، ۴۵۹، ۴۸۲، ۵۱۳ و ۷۳۳.
- ↑ محمد بن محمد حاکم نیسابوری، المستدرک، تحقیق یوسف مرعشلی، ج۲، ص۳۴۳؛ احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۹۰. برای تفصیل بیشتر، ر.ک: سیدمرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة، ج۲، ص۶۴-۶۸.
- ↑ فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر الفرات الکوفی، ص۱۹۰.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص ۳۵۲.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۶۵۰۷؛ المطالب العالیه، ج۴، ص۷۵؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۸؛ الصواعق المحرقه، ص۳۵۲؛ ینابیع الموده، ج۱، ص۹۴؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۴۳-۳۷۳؛ ج۳، ص۱۵۱-۱۶۳.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۴۳-۳۷۳؛ ج۳، ص۱۵۱-۱۶۳؛ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۶۵۰۷؛ المطالب العالیه، ج۴، ص۷۵؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۸؛ الصواعق المحرقه، ص۳۵۲؛ ینابیع الموده، ج۱، ص۹۴.
- ↑ «او از خاندان تو نیست» سوره هود، آیه ۴۶.
- ↑ عیون الأخبار، ج۱، ص۲۱۱؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۸۶؛ المعجم الکبیر، ج۳، ص۳۷؛ ج۱۲، ص۳۴؛ المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹؛ ج۲، ص۲۲؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۳۴؛ الدر المنثور، ج۳، ص۳۳۴؛ ابوبکر عتیق نیشابوری، تفسیر نیسابوری، ج۲۵، ص۲۸؛ کنز العمال، ج۱۲، ص۳۴۱۵۱-۳۴۱۷۰.
- ↑ صفرزاده، ابراهیم، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی، ص ۲۳۹-۲۴۳.
- ↑ احتجاج، ج۲، ص۳۸۰.
- ↑ کافی، باب نادر جامع فی معرفة الأمام، ص۱۳۶.
- ↑ محمدی، رضا، عصمت در قرآن، ص ۶۳.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ح۴۶۲۸؛ فیض القدیر، ج۴، ص۴۵۵؛ بحار الأنوار، ج۱۰، ص۴۴۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۲۰۶.