حسن بن علی بن ابی‌حمزه بطائنی در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حسن بن علی بن ابی‌حمزه بطائنی است. حسن بن علی بن ابی‌حمزه بطائنی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسن بن علی بن ابی‌حمزه بطائنی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی[۱]، در یک سند تفسیر کنز الدقائق و از تفسیر العیاشی گزارش شده است:
«عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيُّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِي أُمِ الْكِتَابِ»[۲].[۳]
شرح حال راوی
سند روایت تفسیر کنز الدقائق در تفسیر العیاشی چنین است:
«بأسانید عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِي أُمِ الْكِتَابِ»[۴].
نیز در ثواب الأعمال: «أَبِي رحمه الله قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِي أُمِ الْكِتَابِ»[۵].
بر پایه روایت تازه گذشته، روایتگر این حدیث علی بن أبی حمزة بطائنی (پدر راوی) است که آن را از امام صادق(ع) گزارش کرده است.
حسن بن علی بن أبی حمزه بطائنی از حدیث نگاران کثیر الروایه است، که آثار قلمی و روایی او در بیشتر کتب شیعه، به ویژه کتب مشهور امامیه دیده می‌شود. کنیه‌اش «ابو محمد» و از اهل کوفه است و با لقب «البطائنی» از دیگر همنامان خود متمایز می‌گردد. از این راوی، تفسیر کاملی از قرآن کریم گزارش شده است.
او با عناوین گوناگونی در اسناد و طرق قرار گرفته است؛ مانند الحسن بن علی بن أبی حمزة، الحسن بن علی، الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی، الحسن بن علی البطائنی، الحسن بن علی بن سالم، الحسن بن أبی حمزة، ابن أبی حمزة[۶].
رجالیان کهن شیعه در کتب خود به شرح حال راوی پرداخته‌اند:
- نجاشی: الحسن بن علي بن أبي حمزة و اسمه سالم، البطائني، قال أبو عمرو الكشي فيما أخبرنا به محمد عن جعفر بن محمد عنه قال: قال محمد بن مسعود: سألت علي بن الحسن بن فضال عن الحسن بن علي بن أبي حمزة البطائني فطعن عليه، و كان أبوه قائد أبي بصير يحيي بن القاسم، هو الحسن بن علي بن أبي حمزة مولي الأنصار كوفي، و رأيت شيوخنا رحمه الله يذكرون أنه كان من وجوه الواقفة، له كتب، منها: كتاب الفتن و هو كتاب الملاحم، أخبرنا أبو عبدالله بن شاذان...، و له كتاب فضائل القرآن أخبرناه أحمد بن محمد بن هارون عن أحمد بن محمد بن سعيد...، و كتاب القائم الصغير و كتاب الدلائل، و كتاب المتعة، و كتاب الغيبة، و كتاب الصلاة، و كتاب الرجعة، و كتاب فضائل أمير المؤمنين(ع)، و كتاب الفرائض[۷].
- شیخ طوسی: الحسن بن علي بن أبي حمزة. له كتاب الدلائل، كتاب فضائل القرآن. رويناهما، عن حميد بالإسناد، عن أحمد بن ميثم بن أبي نعيم الفضل بن دكين، عنه و أخبرنا ابن أبي جيد، عن ابن الوليد، عن أحمد بن إدريس، عن محمد بن أبي الصهبان، عنه[۸].
- کشی: محمد بن مسعود قال: سألت علی بن الحسن بن فضال عن الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی فقال: کذاب ملعون رؤیت عنه أحادیث کثیرة و کتبت عنه تفسیر القرآن کله من أوله إلی آخره، إلا أنی لا أستحل أن أروی عنه حدیثا واحدا[۹]. از این عبارات فهمیده می‌شود که یکی از آثار قلمی راوی، تفسیر کامل قرآن کریم است که علی بن حسن بن علی بن فضال از آن گزارش داده است.
- ابن غضائری: الحسن بن علی بن أبی حمزة، مولی الأنصار، أبو محمد. واقف ابن واقف،...[۱۰].[۱۱]
راوی در کتب اهل تسنن
ابن حجر از عالمان سنّی، به شرح حال راوی چنین پرداخته است:
الحسن بن علي بن أبي حمزة و اسم أبي حمزة البطائني الكوفي، مولي الأنصار، روي عن عبدالرحمن بن أبي هاشم و أحمد بن محمد بن عيسي و أحمد بن ميثم بن أبي نعيم؛ قال علي بن الحسن بن فضال: كان مطعونا عليه، و له (كتاب فضائل القرآن) و (كتاب الملاحم) و (الفتن) و (الفضائل) و (الفرائض) روي عنه إسماعيل بن مهران بن محمد بن أبي نصر و محمد بن أبي الصهبان و علي بن الحسن ابن عمرو الجزار؛ ذكره أبوجعفر الطوسي في مصنفي الشيعة الإمامية[۱۲].
سنجش کلام ابن حجر با مفاد منابع شیعه روشن می‌سازد که در سخن وی دو اشتباه و خطا رخ داده:
- عبارت اسمه أبی حمزة البطائنی: کلمه سالم از میان «أبی حمزة» و «البطائنی» افتاده است.
- احمد بن محمد بن عیسی و احمد بن میثم: این دو از شاگردان حدیثی حسن بن علی بن أبی حمزة هستند؛ نه از استادان وی. بر این پایه، نام این دو شاگرد حدیثی باید پس از عبارت روی عنه قرار گیرد.
سمعانی در خوانش کلمه البطائنی: البطائنی: بفتح الباء الموحدة و الطاء المهملة و الیاء آخر الحروف بعد الألف و فی آخرها النون، هذه النسبة إلی البطائن[۱۳].
شیخ عبدالله مامقانی: البطائنی: بالباء الموحدة من تحت المفتوحة، و الطاء المهملة المفتوحة، و الألف، ثم الهمزة المکسورة، ثم النون، و الیاء، نسبة إلی البطائن، جمع البطانة، خلاف الظهارة[۱۴] وكأنه نسب إلی ذلك لبيعه لبطائن الأثواب[۱۵].[۱۶]
طبقه راوی
تاریخ تولد و درگذشت راوی پیدا نیست؛ ولی برخی از شاگردان او همچون اسماعیل بن مهران و حسین بن یزید نوفلی از اصحاب امام رضا(ع)[۱۷] و بعضی از استادانش مانند: پدرش علی بن أبی حمزه، وهیب بن حفص و سیف بن عمیرة از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع) هستند[۱۸].
می توان دریافت که راوی همدوران با زمان امام کاظم و امام رضا(ع) و بخشی از سال‌های امامت حضرت ابی جعفر ثانی(ع) است.
در کتب رجال، از این راوی در اصحاب امام جواد(ع) نام برده نشده؛ ولی از روایت پسین برداشت می‌شود که راوی، آن دوران را نیز ادراک کرده است:
«مَا رَوَيْنَاهُ بِإِسْنَادِنَا إِلَى أَحْمَدَ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَيْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ سَعِيدٍ الْكُوفِيَّيْنِ قَالا حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ قَالَ حَدَّثَنِي يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا بْنِ شَيْبَانَ مِنْ كِتَابِهِ فِي الْمُحَرَّمِ سَنَةَ سَبْعٍ وَ سِتِّينَ وَ مِائَتَيْنِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي وَ حُسَيْنُ بْنُ أَبِي الْعَلَا جَمِيعاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ إِلَى الْمَخْرَجِ وَ أَنْتَ تُرِيدُ الْغَائِطَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الرِّجْسِ النِّجْسِ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»[۱۹].
تاریخ یادشده در سند این روایت، از زنده بودن یحیی بن زکریا بن شیبان -شاگرد حدیثی راوی- تا آن زمان، گزارش می‌دهد. روایاتی دیگر آشکار می‌سازند که وی تا سال ۲۷۳ زنده بوده است[۲۰]. چنانچه یحیی بن زکریا زندگانی متعارف داشته و حدود ۷۵ سال عمر کرده باشد، وی حدود سال ۱۹۸ تولد یافته، از این رو در سال ۲۱۴ که زمان بلوغ (۱۶ سالگی) اوست و نزد رجالیان سن پذیرفته شده‌ای برای تحمل حدیث به شمار می‌آید، آمادگی سماع و دریافت روایت را به دست آورده و به آن پرداخته و این زمان، برابر با یازدهمین سال امامت حضرت جواد(ع) است و پیشنیاز روایت یحیی بن زکریا از حسن بن علی بن أبی حمزه آن است که حسن بن علی بطائنی تا این تاریخ (سال ۲۱۴) زنده باشد.
همه روایات حسن بن علی بن أبی حمزه از معصوم(ع) باواسطه گزارش شده‌اند.
بررسی طبقه روایت‌گران از حسن بن علی بن أبی حمزه مانند أبی عبدالله الجامورانی و احمد بن میثم که از طبقه هفتم[۲۱] و الحسین بن یزید النوفلی و اسماعیل بن مهران که از طبقه ششم هستند[۲۲]، نیز استادانش مانند علی بن أبی حمزة و الحسین بن أبی العلاء[۲۳] که از طبقه پنجم شمرده شده‌اند، روشن می‌سازد که راوی مورد گفتوگو از طبقه ششم راویان است، از این رو آیت الله بروجردی وی را از راویان این طبقه (ششم) به شمار آورده است[۲۴].[۲۵]
استادان و شاگردان راوی
حسن بن علی بطائنی از افراد فراوانی روایت کرده که استادان حدیثی او هستند؛ مانند زرعة بن محمد، عبدالله بن الولید، ابراهیم بن عمر، علی بن أبی حمزة (پدر راوی)، کلیب بن معاویة أسدی، محمد بن یوسف تمیمی، عمرو بن جبیر عزرمی، أبان بن عثمان، حسین بن أبی العلاء، عمرو بن جمیع، صندل، صالح بن سهل، محمد بن سکین، منصور بن حازم، سیف بن عمیرة، أبی عبدالله المؤمن، عبدالله بن وضاح، عبدالأعلی بن أعین، حسن بن السری، محمد الخزاز، قاسم بن صیرفی، وهیب بن حفص، حکم بن أیمن، عاصم بن حمید، المفضل بن محمد أشعری، حسن بن محمد بن عبدالکریم، داوود بن کثیر الرقی، علی بن میمون الصائغ، إسماعیل بن دینار، رفاعة بن موسی، سفیان الحریری، صفوان الجمال[۲۶].
برخی از شاگردان حدیثی حسن بن علی بن أبی حمزة: عبدالله بن موسی، أحمد بن میثم، أبو عبدالله جامورانی رازی، محمد بن عباس بن عیسی، حسین بن یزید نوفلی، محمد بن أورمة، إسماعیل بن مهران، أبو سلیمان یونس بن کلیب، محمد بن عبدالجبار، أبو عمران الأرمنی، محمد بن خالد البرقی، حسن بن علی عاقولی، أحمد بن محمد بن عیسی، عثمان بن عیسی، محمد بن علی صیرفی، علی بن حسن بن فضال، قاسم بن إسماعیل أنباری[۲۷].
شایان ذکر است که بسیاری از شاگردان و استادان حدیثی راوی، واقفی نیستند و این، احتمال بازگشت او از وقف را تقویت می‌کند.[۲۸]
مذهب راوی
بی‌گمان، از نظر گرایش فکری، حسن بن علی بطائنی از روایت‌گران شیعی مذهب شمرده می‌شود، به گواهی دو نکته:
- یادکرد از راوی در رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی به عنوان شیعه دارای اثر، نشانه تشیع اوست[۲۹].
- در روایات راوی، نشانه‌های فراوانی از تشیع دیده می‌شود؛ نمونه‌ها:
- «حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ [مُحَمَّدٍ] قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ [عُبَيْدُ اللَّهِ] بْنُ مُوسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِهِ
ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ
[۳۰] قَالَ: يَعْنِي جَبْرَئِيلَ قُلْتُ قَوْلُهُ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ[۳۱] قَالَ يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ(ص) هُوَ الْمُطَاعُ عِنْدَ رَبِّهِ الْأَمِينُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ[۳۲] قَالَ يَعْنِي النَّبِيَّ صمَا هُوَ بِمَجْنُونٍ فِي نَصْبِهِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَماً لِلنَّاسِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ[۳۳] قَالَ مَا هُوَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى نَبِيِّهِ بِغَيْبِهِ بِضَنِينٍ عَلَيْهِ- قُلْتُ قَوْلُهُ وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ[۳۴] قَالَ: يَعْنِي الْكَهَنَةَ الَّذِينَ كَانُوا فِي قُرَيْشٍ فَنَسَبَ كَلَامَهُمْ إِلَى كَلَامِ الشَّيَاطِينِ- الَّذِينَ كَانُوا مَعَهُمْ يَتَكَلَّمُونَ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ: فَقَالَ وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ[۳۵] مِثْلَ أُولَئِكَ- قُلْتُ قَوْلُهُ فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ * إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ[۳۶] قَالَ أَيْنَ تَذْهَبُونَ فِي عَلِيٍّ يَعْنِي وَلَايَتَهُ أَيْنَ تَفِرُّونَ مِنْهَا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ لِمَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ عَلَى وَلَايَتِهِ- قُلْتُ قَوْلُهُ لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ[۳۷]قَالَ: فِي طَاعَةِ عَلِيٍّ(ع) وَ الْأَئِمَّةِ(ع) مِنْ بَعْدِهِ- قُلْتُ قَوْلُهُ: وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ[۳۸] قَالَ لِأَنَّ الْمَشِيَّةَ إِلَيْهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا إِلَى النَّاسِ»[۳۹]. - «وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ ابْنُ عُقْدَةَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يُوسُفَ بْنِ يَعْقُوبَ الْجُعْفِيُّ أَبُو الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(ع) يَا عَبْدَ الْأَعْلَى إِنَّ احْتِمَالَ أَمْرِنَا لَيْسَ مَعْرِفَتَهُ وَ قَبُولَهُ إِنَّ احْتِمَالَ أَمْرِنَا هُوَ صَوْنُهُ وَ سَتْرُهُ عَمَّنْ لَيْسَ مِنْ أَهْلِهِ فَأَقْرِئْهُمُ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ يَعْنِي الشِّيعَةَ وَ قُلْ قَالَ لَكُمْ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً اسْتَجَرَّ مَوَدَّةَ النَّاسِ إِلَى نَفْسِهِ وَ إِلَيْنَا بِأَنْ يُظْهِرَ لَهُمْ مَا يَعْرِفُونَ وَ يَكُفَّ عَنْهُمْ مَا يُنْكِرُونَ ثُمَّ قَالَ مَا النَّاصِبُ لَنَا حَرْباً بِأَشَدَّ مَئُونَةً مِنَ النَّاطِقِ عَلَيْنَا بِمَا نَكْرَهُهُ»[۴۰].
- «حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِهِ: وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا * فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا[۴۱] قَالَ هَذِهِ السُّورَةُ نَزَلَتْ فِي أَهْلِ وَادِي الْيَابِسِ... قُلْتُ قَوْلُهُ إِنَّ الْإِنْسَانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ[۴۲] قَالَ لَكَفُورٌ وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِكَ لَشَهِيدٌ[۴۳] قَالَ يَعْنِيهِمَا جَمِيعاً قَدْ شَهِدَا جَمِيعاً وَادِيَ الْيَابِسِ وَ كَانَا لِحُبِّ الْحَيَاةِ لَحَرِيصَيْنِ- قُلْتُ قَوْلُهُ: أَفَلَا يَعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِي الْقُبُورِ* وَحُصِّلَ مَا فِي الصُّدُورِ * إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ[۴۴] قَالَ: نَزَلَتِ الْآيَتَانِ فِيهِمَا خَاصَّةً كَانَا يُضْمِرَانِ ضَمِيرَ السَّوْءِ وَ يَعْمَلَانِ بِهِ، فَأَخْبَرَ اللَّهُ خَبَرَهُمَا وَ فِعَالَهُمَا»[۴۵].
- «عَنْهُ عَنِ ابْنِ عُمَرَ الْأَرْمَنِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ لَوْ جَحَدَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) جَمِيعُ مَنْ فِي الْأَرْضِ لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً وَ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ»[۴۶].
- «قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الزُّهْرِيُّ [قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ] عَنْ أَبِي الْجَارُودِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) [فِي عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى] يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا[۴۷] قَالَ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ خُطِفَ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِنْ [عَنْ] قُلُوبِ الْعِبَادِ فِي الْمَوْقِفِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) وَ هُوَ قَوْلُهُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ[۴۸]مِنْ أَهْلِ وَلَايَةِ عَلِيٍّ فَهُمُ الَّذِينَ يُؤْذَنُ لَهُمْ بِقَوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»[۴۹].
- «ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يُوسُفَ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَنَّهُ قَالَ ذَاتَ يَوْمٍ أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِمَا لَا يَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِهِ فَقُلْتُ بَلَى فَقَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ الْإِقْرَارُ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ الْوَلَايَةُ لَنَا وَ الْبَرَاءَةُ مِنْ أَعْدَائِنَا يَعْنِي أئمة [الْأَئِمَّةَ] خَاصَّةً وَ التَّسْلِيمُ لَهُمْ وَ الْوَرَعُ وَ الِاجْتِهَادُ وَ الطُّمَأْنِينَةُ وَ الِانْتِظَارُ لِلْقَائِمِ...»[۵۰].
- «حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ [مُحَمَّدٍ] قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ [عُبَيْدُ اللَّهِ] بْنُ مُوسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِهِ
به باور بیشتر کارشناسان رجال، حسن بطائنی به مذهب اثنا عشری معتقد نبوده و به مذهب واقفیه گرایش داشته، به دو دلیل:
- نجاشی از واقفی بودنش گزارش داده است: {{عربی|رأیت شیوخنا رحمه الله یذکرون أنه کان من وجوه الواقفة[۵۱].
- گزارش ابن غضائری: واقف ابن واقف[۵۲]. مراد ابن غضائری واقفی بودن راوی و پدر وی علی بن أبی حمزة البطائنی است.
مؤید دو دلیل یادشده، اولاً روایت حسن بن علی بطائنی از برخی واقفی مذهبان، مانند پدرش علی بن أبی حمزة بطائنی است که بیشتر روایات راوی را دربر می‌گیرد، و ثانیاً روایت از زکریا بن محمد ابو عبدالله مؤمن، زرعة بن محمد حضرمی، وهیب بن حفص، و رفاعة بن موسی[۵۳] است[۵۴].[۵۵]
بازبینی عملکرد نجاشی و شیخ طوسی
جناب نجاشی هنگام یادکرد مذهب و گرایش فکری راوی، او را واقفی معرفی کرده؛ و چون واقفی بودن راوی برای وی روشن نبوده و از روایات کتب معتبر، دلیل استواری بر آن نیافته، آن را به استادان خود نسبت داده: رأیت شیوخنا رحمه الله[۵۶] یذکرون أنه کان من وجوه الواقفة از این رو وی کنار ارج نهادن به رأی استادان، با کنایه، تردید خویش را در این باره نشان داده است.
عملکرد شیخ طوسی در کتاب الفهرست می‌نمایاند حسن بن علی بطائنی با اینکه از روایت‌گران شناخته شده شیعه بود و آثار روایی، مسیر فکری و گرایش اعتقادی‌اش از نگاه تیزبین شیخ طوسی پنهان نبود، در کتاب الفهرست سخنی از واقفی بودنش به میان نیاورده است؛ نیز در کتاب الغیبة که درباره تفکر واقفیه و واقفیان بحث دامنه‌داری انجام داده و شماری از واقفیه را نام برده که هم طبقه با حسن بطائنی هستند، به نام راوی مورد گفتوگو اشاره نکرده است.[۵۷]
سازش‌پذیری دو عملکرد ناهمگون
آنچه یاد شد، روشن می‌سازد که راوی و پدرش از عدد دوازده امام شیعه آگاهی داشتند و با گزارشهای روایی، آن را ترویج کردند؛ پیامد این دانش، اعتقاد راسخ و باور کامل به ائمه اثنا عشر(ع) است؛ با این همه، بر پایه گزارش کتب قدمای رجال علی بن أبی حمزة (پدر راوی) از پذیرش این حقیقت سر باز زد و آن را انکار کرد و علت این رفتار ناهنجار و انحرافی، دنیا‌طلبی وی و فریفتگی او به اموال دنیایی و حسادت‌ورزی بود که او را از اعتراف به جانشین امام کاظم(ع) باز داشت.
شیخ طوسی در این باره چنین گزارش داده است:
«وَ رَوَى أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدِ بْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ نَصْرٍ التَّيْمِيِّ قَالَ سَمِعْتُ حَرْبَ بْنَ الْحَسَنِ الطَّحَّانَ يُحَدِّثُ يَحْيَى بْنَ الْحَسَنِ الْعَلَوِيَّ أَنَّ يَحْيَى بْنَ الْمُسَاوِرِقَالَ: حَضَرَتْ جَمَاعَةٌ مِنَ الشِّيعَةِ وَ كَانَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ دَخَلَ عَلِيُّ بْنُ يَقْطِينٍ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى(ع) فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاءَ فَأَجَابَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ(ع) يَا عَلِيُّ صَاحِبُكَ يَقْتُلُنِي فَبَكَى عَلِيُّ بْنُ يَقْطِينٍ وَ قَالَ يَا سَيِّدِي وَ أَنَا مَعَهُ قَالَ لَا يَا عَلِيُّ لَا تَكُونُ مَعَهُ وَ لَا تَشْهَدُ قَتْلِي قَالَ عَلِيٌّ فَمَنْ لَنَا بَعْدَكَ يَا سَيِّدِي فَقَالَ عَلِيٌّ ابْنِي هَذَا هُوَ خَيْرُ مَنْ أُخْلِفُ بَعْدِي هُوَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ أَبِي هُوَ لِشِيعَتِي عِنْدَهُ عِلْمُ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ سَيِّدٌ فِي الدُّنْيَا وَ سَيِّدٌ فِي الْآخِرَةِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ. فَقَالَ يَحْيَى بْنُ الْحَسَنِ لِحَرْبٍ فَمَا حَمَلَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي حَمْزَةَ عَلَى أَنْ بَرِئَ مِنْهُ وَ حَسَدَهُ قَالَ سَأَلْتُ يَحْيَى بْنَ الْمُسَاوِرِ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ حَمَلَهُ مَا كَانَ عِنْدَهُ مِنْ مَالِهِ الَّذِي اقْتَطَعَهُ لِيُشْقِيَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ دَخَلَ بَعْضُ بَنِي هَاشِمٍ وَ انْقَطَعَ الْحَدِيثُ»[۵۸].
در روایات کتب حدیثی و تاریخی شیعه، انگیزه یادشده درباره پدر راوی و همراهانش که به پیدایی مذهب واقفیه انجامید، در مورد خود راوی گفته نشده است.
در واکاوی مذهب راوی باید گفت که زیر نظر پدر واقفی‌اش و با پرورش او مدتی از زندگانی خود را با واقفی‌گری و پایبندی به آن گذراند؛ نه از روی آگاهی و بصیرت، که به عنوان مذهب موروثی؛ ولی با سپری شدن عمر و افزایش آگاهی او از پایه‌های فکری مذهب تشیع و جایگاه بلند اهل بیت(ع) به عنوان اصل استوار و جدا نشدنی دین، از مسیر انحرافی وقف بازگشته و به ریسمان ناگسستنی اهل بیت پیغمبر(ع) چنگ زده است.[۵۹]
نشانه‌های امامی بودن راوی
شماری از روایات حسن بن علی بن أبی حمزة امامی بودن او و پذیرش ائمه اثنا عشر(ع) را می‌نمایانند؛ نمونه‌ها:
- «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْمُتَوَكِّلُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ النَّخَعِيُّ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ النَّوْفَلِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّادِقِ(ع)جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) حَدَّثَنِي جَبْرَئِيلُ عَنْ رَبِّ الْعِزَّةِ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّهُ قَالَ مَنْ عَلِمَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِي وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدِي وَ رَسُولِي وَ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ خَلِيفَتِي وَ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ حُجَجِي أَدْخَلْتُهُ جَنَّتِي بِرَحْمَتِي وَ نَجَّيْتُهُ مِنَ النَّارِ بِعَفْوِي وَ أَبَحْتُ لَهُ جِوَارِي وَ أَوْجَبْتُ لَهُ كَرَامَتِي وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْهِ نِعْمَتِي وَ جَعَلْتُهُ مِنْ خَاصَّتِي وَ خَالِصَتِي إِنْ نَادَانِي لَبَّيْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ وَ إِنْ سَكَتَ ابْتَدَأْتُهُ وَ إِنْ أَسَاءَ رَحِمَتِهِ وَ إِنْ فَرَّ مِنِّي دَعْوَتُهُ وَ إِنْ رَجَعَ إِلَيَّ قَبِلْتُهُ وَ إِنْ قَرَعَ بَابِي فَتَحْتُهُ وَ مَنْ لَمْ يَشْهَدْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِي أَوْ شَهِدَ بِذَلِكَ وَ لَمْ يَشْهَدْ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدِي وَ رَسُولِي أَوْ شَهِدَ بِذَلِكَ وَ لَمْ يَشْهَدْ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ خَلِيفَتِي أَوْ شَهِدَ بِذَلِكَ وَ لَمْ يَشْهَدْ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ حُجَجِي فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِي وَ صَغَّرَ عَظَمَتِي وَ كَفَرَ بِآيَاتِي وَ كُتُبِي وَ رُسُلِي إِنْ قَصَدَنِي حَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِي حَرَمْتُهُ وَ إِنْ نَادَانِيَ لَمْ أَسْمَعْ نِدَاءَهُ وَ إِنْ دَعَانِي لَمْ أَسْتَجِبْ دُعَاءَهُ وَ إِنْ رَجَانِي خَيَّبْتُهُ وَ ذَلِكَ جَزَاؤُهُ مِنِّي وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ[۶۰] فَقَامَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيُّ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنِ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سَيِّدُ الْعَابِدِينَ فِي زَمَانِهِ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ثُمَّ الْبَاقِرُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ وَ سَتُدْرِكُهُ يَا جَابِرُ فَإِذَا أَدْرَكْتَهُ فَأَقْرِئْهُ مِنِّي السَّلَامَ ثُمَّ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْكَاظِمُ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى ثُمَّ التَّقِيُّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ النَّقِيُّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الزَّكِيُّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ ابْنُهُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ مَهْدِيُّ أُمَّتِي الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً هَؤُلَاءِ يَا جَابِرُ خُلَفَائِي وَ أَوْصِيَائِي وَ أَوْلَادِي وَ عِتْرَتِي مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَنِي وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَانِي وَ مَنْ أَنْكَرَهُمْ أَوْ أَنْكَرَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ أَنْكَرَنِي بِهِمْ يُمْسِكُ اللَّهُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ[۶۱] وَ بِهِمْ يَحْفَظُ اللَّهُ الْأَرْضَ أَنْ تَمِيدَ بِأَهْلِهَا»[۶۲]. از این روایت فهمیده می‌شود که راوی و پدرش علی بن أبی حمزه از عدد امامان معصوم(ع) و ترتیب و نام هر یک از ایشان آگاه بودند و مفهوم آن، علم این دو شخص به رحلت امام کاظم(ع) و انتقال منصب الهی امامت به حضرت علی بن موسی الرضا(ع) است و این همان باورمندی به مذهب امامیه است.
- «مَا رَوَاهُ الشَّيْخُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ رَحِيمٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَحْيَى بْنَ الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلَ جَابِرُ بْنُ يَزِيدَ الْجُعْفِيُّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ(ع) عَنْ تَفْسِيرِ هَذِهِ الْآيَةِ وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ[۶۳] فَقَالَ(ع) إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمَّا خَلَقَ إِبْرَاهِيمَ كَشَفَ لَهُ عَنْ بَصَرِهِ فَنَظَرَ فَرَأَى نُوراً إِلَى جَنْبِ الْعَرْشِ فَقَالَ إِلَهِي مَا هَذَا النُّورُ فَقِيلَ لَهُ هَذَا نُورُ مُحَمَّدٍ صَفْوَتِي مِنْ خَلْقِي وَ رَأَى نُوراً إِلَى جَنْبِهِ فَقَالَ إِلَهِي وَ مَا هَذَا النُّورُ فَقِيلَ لَهُ هَذَا نُورُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) نَاصِرِ دِينِي وَ رَأَى إِلَى جَنْبِهِمْ ثَلَاثَةَ أَنْوَارٍ فَقَالَ إِلَهِي وَ مَا هَذِهِ الْأَنْوَارُ فَقِيلَ لَهُ هَذَا نُورُ فَاطِمَةَ فَطَمَتْ مُحِبِّيهَا مِنَ النَّارِ وَ نُورُ وَلَدَيْهَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ فَقَالَ إِلَهِي وَ أَرَى تِسْعَةَ أَنْوَارٍ قَدْ أَحْدَقُوا بِهِمْ قِيلَ يَا إِبْرَاهِيمُ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ إِلَهِي بِحَقِّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ إِلَّا عَرَّفْتَنِي مِنَ التِّسْعَةِ قِيلَ يَا إِبْرَاهِيمُ أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ وَ ابْنُهُ جَعْفَرٌ وَ ابْنُهُ مُوسَى وَ ابْنُهُ عَلِيٌّ وَ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ وَ ابْنُهُ عَلِيٌّ وَ ابْنُهُ الْحَسَنُ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ ابْنُهُ فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ إِلَهِي وَ سَيِّدِي أَرَى أَنْوَاراً قَدْ أَحْدَقُوا بِهِمْ لَا يُحْصِي عَدَدَهُمْ إِلَّا أَنْتَ قِيلَ يَا إِبْرَاهِيمُ هَؤُلَاءِ شِيعَتُهُمْ شِيعَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع)فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ وَ بِمَا تَعْرِفُ شِيعَتَهُ قَالَ بِصَلَاةِ إِحْدَى وَ خَمْسِينَ وَ الْجَهْرِ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ الْقُنُوتِ قَبْلَ الرُّكُوعِ وَ التَّخَتُّمِ فِي الْيَمِينِ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ إِبْرَاهِيمُ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنْ شِيعَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ فَأَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ فَقَالَ وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ[۶۴]»[۶۵].
- «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ النَّخَعِيُّ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ النَّوْفَلِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ إِنَّ سُنَنَ الْأَنْبِيَاءِ(ع) بِمَا وَقَعَ بِهِمْ مِنَ الْغَيْبَاتِ حَادِثَةٌ فِي الْقَائِمِ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ قَالَ أَبُو بَصِيرٍ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْقَائِمُ مِنْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ فَقَالَ يَا أَبَا بَصِيرٍ هُوَ الْخَامِسُ مِنْ وُلْدِ ابْنِي مُوسَى ذَلِكَ ابْنُ سَيِّدَةِ الْإِمَاءِ يَغِيبُ غَيْبَةً يَرْتَابُ فِيهَا الْمُبْطِلُونَ ثُمَّ يُظْهِرُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَفْتَحُ اللَّهُ عَلَى يَدِهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ يَنْزِلُ رُوحُ اللَّهِ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ(ع) فَيُصَلِّي خَلْفَهُ وَ تُشْرِقُ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَ لَا تَبْقَى فِي الْأَرْضِ بُقْعَةٌ عُبِدَ فِيهَا غَيْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا عُبِدَ اللَّهُ فِيهَا وَ يَكُونُ الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ[۶۶]»[۶۷]. عبارت ولد ابني موسی(ع) که راوی آن را از پدرش گزارش کرده، می‌فهماند که این پدر و پسر به خوبی از استمرار امامت پس از امام کاظم(ع) آگاه بودند. پدر راوی، علی بن أبی حمزه در روایتی دیگر از امامت هفتمین فرزند حضرت ابی جعفر، امام باقر(ع) گزارش داده است:
- «مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدِ بْنِ يَقْطِينٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: كُنْتُ مَعَ أَبِي بَصِيرٍ وَ مَعَنَا مَوْلًى لِأَبِي جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ(ع) فَقَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً السَّابِعُ مِنْ بَعْدِي وَلَدِيَ الْقَائِمُ...»[۶۸].
- «وَ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ عَنْ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يَحْيَى بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِيٍّ(ع)قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) الْأَئِمَّةُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ هُمْ خُلَفَائِي وَ أَوْصِيَائِي وَ أَوْلِيَائِي وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى أُمَّتِي بَعْدِي الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْكِرُ لَهُمْ كَافِرٌ»[۶۹]. این روایت، نشانه پذیرش خاندان امامت(ع) از سوی راوی مورد گفت وگوست. جناب صدوق این حدیث را دلیل تنصیص فراگیر بر امامت دوازده امام(ع) می‌داند که حضرت رضا(ع) نیز یکی از ایشان است[۷۰].
- «عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ(ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبِي هَلَكَ وَ تَرَكَ جَارِيَتَيْنِ قَدْ دَبَّرَهُمَا وَ أَنَا مِمَّنْ أَشْهَدُ لَهُمَا وَ عَلَيْهِ دَيْنٌ كَثِيرٌ فَمَا رَأْيُكَ فَقَالَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْ أَبِيكَ وَ رَفَعَهُ مَعَ مُحَمَّدٍ(ص) وَ أَهْلِهِ قَضَاءُ دَيْنِهِ خَيْرٌ لَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ»[۷۱].
پرسش راوی از امام(ع) در موضوع احکام دین، نشانه پذیرش حضرت أبی الحسن(ع) از سوی او به عنوان زبان گویای دین، و تنها وارث امامان پیشین(ع) و متولی مذهب تشیع است.
برخی از بزرگان به هنگام بررسی ضعف و قوت راوی، روایت تازه گذشته را دلیل امامی بودن وی و پدرش علی بن أبی حمزة دانسته است:
«روی الشيخ عن محمد بن أحمد بن يحيي، عن أحمد بن محمد بن أبي نصر، عن الحسن بن علي بن أبي حمزة، عن أبي الحسن(ع) قال: قلت له: إن أبي هلك و ترك جاريتين.... الخ و فيه أولا: إن علي بن أبي حمزة و نجله الحسن و معاصرهما زياد بن مروان القندي، ابتلوا بالشتم و الطعن و اللعن، لذهابهم إلی الوقف، و لكنه كان راجعا إلی اعتقادهم الفاسد، و لا ينافي وثاقتهم الروائية و ثانياً: إن هناك روايات تدل علی رجوع الوالد و الولد عن الوقف و صيرورتهما مستبصرين، و قد نقلاً النص علی إمامة الإمام الرضا(ع)، و منها هذه الرواية، فتری أن النجل يذهب إلی الإمام الرضا(ع) يسأله عن مسألة شرعية راجعة إلی تركة أبيه، و لولا اعتقاده لما كان لسؤاله معني»[۷۲].[۷۳]
بررسی روایت پنجم
نگاه موشکافانه در روایت پنجم ناهماهنگی در سند و متن آن را می‌رساند، به چند دلیل:
- احمد بن محمد بن أبی نصر روایات بسیاری از پدر راوی علی بن أبی حمزه گزارش کرده و جدا از روایت پیشین، هیچ حدیث دیگری از حسن بن علی بن أبی حمزه گزارش نکرده است.
- محتوای روایت، نارساست و با احکام فقه شیعه همخوانی ندارد؛ زیرا بر پایه فقه امامیه، با مرگ مالک، عبد مدبر یا أمه مدبره، آزاد و به اصطلاح معتَق می‌گردد [۷۴]، در حالی که این روایت، پس از مرگ مالک، آنها را مال و دارایی به شمار آورده و فرزندش را به مصرف آن در پرداخت بدهی میت (مالک) سفارش کرده است.
- عنوان أبی الحسن(ع) در بسیاری از روایات، درباره سه تن از معصومان، امام کاظم، امام رضا و امام هادی(ع) به کار رفته و کنیه ایشان به شمار می‌آید؛ ولی سازگاری عنوان یادشده با نام هر یک از این بزرگواران در روایت پیشین، با اشکال روبه روست؛ زیرا اگر مقصود از أبی الحسن امام کاظم(ع) باشد، باید پذیرفت که راوی از مرگ پدرش علی بن أبی حمزة در آن زمان گزارش داده، در حالی که به گواه روایت ابن شهرآشوب در مناقب علی بن أبی حمزة بطائنی در روزگاری که امام رضا(ع) در خراسان به سر می‌برد (سال ۲۰۰ - ٢٠٣) وفات یافته[۷۵]، از اینرو گزارش رخداد مرگ او پیش از آن تاریخ و در زمان امام کاظم که بر پایهٔ قول مشهور، تا سال ۱۸۳ هجری قمری ادامه داشته[۷۶]، نادرست خواهد بود و چنانچه مراد از أبی الحسن امام رضا(ع) باشد، دو نکته شایسته است:
نکته یکم: بر پایه روایت ابن شهر آشوب در مناقب هنگامی که مرگ علی بن أبی حمزة رخ داد، امام هشتم(ع) در خراسان سکونت داشت و درستی روایت، نیازمند آن است که حسن بن علی بن أبی حمزه (فرزند علی بن أبی حمزة) در فاصله کمی پس از مرگ پدرش به خراسانسفر کند و پرسش پیشین را از امام داشته باشد که پذیرش این دشوار است.
نکته دوم: منابع رجالی و حدیثی از نفرین شدن علی بن أبی حمزة از زبان امام رضا(ع)[۷۷] و گرفتاری او در آتش برزخی گزارش داده[۷۸] و این با عبارت روایت: «رَضِيَ اللَّهُ عَنْ أَبِيكَ وَ رَفَعَهُ مَعَ مُحَمَّدٍ(ص) وَ أَهْلِهِ»[۷۹] سازگار نیست! چگونه می‌شود امام(ع) از سویی کسی را به حقیقتْ ملعون و منفور و گرفتار عذاب بداند و از سوی دیگر، همان کس را همراه و همنشین رسول(ص) معرفی کند؟!
اگر مقصود از أبی الحسن امام هادی(ع) باشد، با سه نکته نپذیرفتنی روبه رو هستیم:
- ناچار باید پذیرفت که حسن بن علی بن أبی حمزه تا زمان امامت حضرت هادی(ع) زنده بوده و آن حضرت(ع) را دیده و از آن بزرگوار حکم مسئله شرعی را پرسیده است؛ ولی نشانه‌ای بر این ادراک نیست، بلکه بستر روایات حسن بن علی بن أبی حمزه دوری از آن دوران را می‌نمایاند و تنها ادراک چند سالی از دوران امام جواد(ع) پیشبینی می‌شود.
- ناهماهنگی با تاریخ وفاتِ روایتگر این حدیث احمد بن محمد بن أبی نصر؛ زیرا وی در سال ۲۲۱ از دنیا رفته[۸۰] و آغاز امامت حضرت هادی(ع) نیز در همین سال بوده و این، پذیرش روایت پیشین را ناشدنی و دستکم دشوار می‌سازد؛ به ویژه ابن ابی نصر از اصحاب آن بزرگوار شمرده نشده است.
- از متن روایت چنین برداشت می‌شود که پرسش راوی، نزدیک به زمان پس از مرگ پدر، نیز در دوران امامت حضرت هادی(ع) (سال ۲۲۱ – ۲۵۴)[۸۱] انجام پذیرفته، با اینکه پدر حسن بن علی بن أبی حمزة بیست سال پیش از آن و حدود سال ۲۰۰ درگذشته است.
بر پایه آنچه یاد شد، صورت دوم، تا اندازه‌ای پذیرفتنی است و مقصود از أبی الحسن امام رضا(ع) است؛ خصوصاً برخی روایات از بازگشت علی بن أبی حمزة (پدر راوی) به مسیر حق و اعتراف به وصایت آن حضرت(ع) گزارش داده است و روشن است که این پذیرش، آثار زشت رفتار علی بن أبی حمزة را که زمینه‌ساز شکاف در میان شیعیان و پیدایی مذهب انحرافی واقفیه و گمراه شدن گروه فراوانی از آنان از جمله فرزندش گردید، از میان نبرده و همچنان به حال خود باقی است و کیفر آخرتی آن به وی خواهد رسید، چنانکه امام هشتم(ع) کمی پس از مرگ علی بن أبی حمزه از وارد شدنش به جهنم خبر داد.[۸۲]
یادآوری
کسانی که حسن بن علی بن أبی حمزة بطائنی را به غلوّ یا کذب متهم ساخته‌اند، به احتمال، استنادشان به روایاتی است که نمونه‌هایش در منابع در دسترس یافت می‌شوند؛ مانند:
- «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ مَا عَلَى الْإِمَامِ زَكَاةٌ فَقَالَ أَحَلْتَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَ مَا عَلِمَتْ أَنَّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ لِلْإِمَامِ يَضَعُهَا حَيْثُ يَشَاءُ وَ يَدْفَعُهَا إِلَى مَنْ يَشَاءُ جَائِزٌ لَهُ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ إِنَّ الْإِمَامَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَا يَبِيتُ لَيْلَةً أَبَداً وَ لِلَّهِ فِي عُنُقِهِ حَقٌّ يَسْأَلُهُ عَنْهُ»[۸۳].
- «عَنْهُ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَطَائِنِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ مَنْ مَضَتْ بِهِ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ وَ لَمْ يَقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَقَدْ خُذِلَ وَ نَزَعَ رِبْقَةَ الْإِيمَانِ مِنْ عُنُقِهِ وَ إِنْ مَاتَ فِي هَذِهِ الثَّلَاثَةِ أَيَّامٍ كَانَ كَافِراً بِاللَّهِ الْعَظِيمِ»[۸۴].
- «بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: مَنْ كَانَ كَثِيرَ الْقِرَاءَةِ لِسُورَةِ الْأَحْزَابِ كَانَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي جِوَارِ مُحَمَّدٍ صوَ أَزْوَاجِهِ ثُمَّ قَالَ سُورَةُ الْأَحْزَابِ فِيهَا فَضَائِحُ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ مِنْ قُرَيْشٍ وَ غَيْرِهِمْ يَا ابْنَ سِنَانٍ إِنَّ سُورَةَ الْأَحْزَابِ فَضَحَتْ نِسَاءَ قُرَيْشٍ مِنَ الْعَرَبِ وَ كَانَتْ أَطْوَلَ مِنْ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَ لَكِنْ نَقَصُوهَا وَ حَرَّفُوهَا»[۸۵].
به قرینه روایات پیشین، مقصود از «الحسن» در بخش آغازین این سند حسن بن علی بن أبی حمزة بطائنی است.[۸۶]
جایگاه حدیثی راوی
یادکرد جایگاه راوی در کتب رجالی قدمای شیعه، با عبارت‌های گوناگون انجام پذیرفته است: نجاشی: قال أبو عمرو الكشي فيما أخبرنا به محمد عن جعفر بن محمد عنه قال: قال محمد بن مسعود: سألت علي بن الحسن بن فضال عن الحسن بن علي بن أبي حمزة البطائني فطعن عليه[۸۷].
عبارت فطعن علیه در رجال النجاشی چکیده‌ای از چیزی است که کشی در کتاب رجال، راوی را بدان نکوهش کرده است؛ اما عبارت کشی:
«مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيِّ فَقَالَ: كَذَّابٌ مَلْعُونٌ رَوَيْتُ عَنْهُ أَحَادِيثَ كَثِيرَةً وَ كَتَبْتُ عَنْهُ تَفْسِيرَ الْقُرْآنِ كُلَّهُ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ، إِلَّا أَنِّي لَا أَسْتَحِلُّ أَنْ أَرْوِيَ عَنْهُ حَدِيثاً وَاحِداً. وَ حَكَى لِي أَبُو الْحَسَنِ حَمْدَوَيْهِ بْنُ نُصَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَشْيَاخِهِ أَنَّهُ قَالَ: الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ رَجُلُ سَوْءٍ»[۸۸].
نیز در شرح حال شعیب عقرقوفی: قال أبو عمرو: محمد بن عبدالله بن مهران غال، و الحسن بن علي بن أبي حمزة كذاب غال،...[۸۹].
ابن غضائری: ضعيف في نفسه، و أبوه أوثق منه؛ و قال الحسن بن علي بن فضال: إني لأستحيي من الله أن أروي عن الحسن بن علي؛ و حديث الرضا(ع) فيه مشهور[۹۰].
علامه حلّی و ابن داود از حسن بن علی بطائنی به عنوان راوی ضعیف در بخش دوم کتاب خود یاد کرده‌اند[۹۱].[۹۲]
دیدگاه بزرگان
بزرگان رجالی در ارزش‌گذاری حسن بن علی بن أبی حمزه بطائنی هم‌فکر و یک رأی نیستند و در اندازه اعتبار یا ضعف او اختلاف دارند.
بعضی، مانند علامه محمد باقر مجلسی، شیخ حر عاملی، اعرج کاظمی، سید بحر العلوم، خواجویی، شیخ مامقانی، و آیت‌الله خویی او را تضعیف کرده‌اند[۹۳]، و برخی دیگر مانند محمدتقی مجلسی، محدث نوری، شیخ نمازی، کلباسی و شیخ موسی زنجانی و رجالی همدوران آیت‌الله سبحانی او را معتبر و ثقه دانسته‌اند[۹۴].[۹۵]
نشانه‌های اعتبار
تعابیری، جایگاه حسن بن علی بن أبی حمزة بطائنی را در آثار کهن رجالی نشان می‌دهند؛ عباراتی مانند "طعن علیه؛ کذّاب ملعون، ضعیف فی نفسه، کذّاب غالّ، رجل سوء و لا أستحل أن أروی عنه حدیثا واحداً"، بی‌گمان جایگاه او را لرزان و نامطمئن می‌سازند؛ ولی گزاره‌ها و صفات ناپسند یادشده تا زمانی راوی را دربر می‌گیرد که واقعاً دارای آن صفات باشد؛ وگرنه در صورت توبه و بازگشت و اعتراف به حق و پذیرش آن –چنانکه از تصریح به نام‌های مبارک امامان معصوم(ع) در شماری از روایات پیشین برداشت گردید- اوصاف یادشده، دیگر شامل حال او نخواهند شد.
افزون بر این، عبارات نکوهنده راوی، همگی، جز جمله لا أستحل...، به شخص راوی بازمی‌گردند و چنانکه از برخی چون مجلسی اول، محدث نوری و بعضی رجالیان همدوران نقل گردید، علت منسوب شدن راوی به آنها گرایش وی به مذهب باطل واقفیه است که بازگشت آن، به فساد مذهب و انکار استمرار امامت است و به وثاقت راویِ موثق آسیبی نمی‌رساند.
جمله لا أستحل... که کشّی از علی بن فضال گزارش کرده[۹۶] و در عبارت ابن غضائری به "لأستحیی من الله أن أروی..."[۹۷]تغییر یافته، به این معناست که روایات حسن بن علی بطائنی شایستگی لازم برای گزارش را دارا نیست؛ نه اینکه بطائنی خود بی‌اعتبار باشد[۹۸]؛ دلیل آن، افزون بر معنای خود عبارت، کلام گوینده آن علی بن الحسن بن فضال است که همان تعبیر را درباره خود به کار برده، آنگاه که سماع و تحمل حدیث را آغاز کرده است.
نجاشی تعبیر یاد شده را چنین گزارش کرده است: "و قال: کنت أقابله و سنی ثمان عشرة سنة بکتبه و لا أفهم إذ ذاک الروایات و لا أستحل أن أرویها عنه. و روی عن أخویه عن أبیهما"[۹۹].
روشن است که "لا أستحل" در این کلام به معنای ناشایسته دیدن خود است، برای گزارشگریِ مستقیم از پدر؛ نه اینکه علی بن حسن بن فضال خود را تضعیف کرده باشد؛ نیز پیشبینی می‌شود که عبارت پیشین درباره حسن بطائنی برای تضعیف تفسیر او باشد؛ نه روایات دیگر او؛ زیرا ضمیر عنه در عبارت لا أستحل أن أروی عنه به مفرد مذکر، و مرجع نزدیک برمی‌گردد و آن تفسیر القرآن است. همه سخن علی بن فضال چنین است: «رَوَيْتُ عَنْهُ أَحَادِيثَ كَثِيرَةً وَ كَتَبْتُ عَنْهُ تَفْسِيرَ الْقُرْآنِ كُلَّهُ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ، إِلَّا أَنِّي لَا أَسْتَحِلُّ أَنْ أَرْوِيَ عَنْهُ حَدِيثاً وَاحِداً»[۱۰۰].
با این همه، نکاتی بر اعتبار راوی دلالت می‌کنند:
- این راوی، در اسناد چندین روایت تفسیر علی بن ابراهیم قمی قرار گرفته است[۱۰۱].
- ابن قولویه در نقل روایات کامل الزیارات بارها از نام این راوی بهره جسته است[۱۰۲].
- احمد بن محمد بن أبی نصر به عنوان یکی از مشایخ ثقات، از راوی گزارش کرده است [۱۰۳].
- راوی، از کسانی است که جناب صدوق طریق روایی خود به او را در مشیخه من لا یحضره الفقیه یاد نموده است: "و ما كان فيه عن الحسن بن علي بن أبي حمزة فقد رؤيته عن محمد بن علي ماجيلويه رضي الله عنه عن عمه محمد بن أبي القاسم، عن محمد بن علي الصيرفي، عن إسماعيل بن مهران، عن الحسن بن علي بن أبي حمزة البطائني"[۱۰۴].
- حسن بن علی بطائنی از نمونه‌های آشکار گزارشگران کثیر الروایه شمرده می‌شود که روایات بسیاری در زمینه‌های گوناگون در کتب مشهور شیعه گزارش کرده است.
- با اینکه در میان رجالیان از قدماء ابن غضائری به جرح و تضعیف و تنقیص راویان، شناخته شده است، عبارتش در کتاب الرجال: ضعیف فی نفسه، و أبوه أوثق منه[۱۰۵] گویای اعتبار حسن بطائنی به عنوان یک راوی است. رویکرد ابن غضائری در تضعیف راوی، شخص راوی و خاستگاه آن، واقفی بودن اوست؛ ولی درباره جایگاه روایتگری بطائنی او را ضمنی توثیق کرده؛ زیرا صیغه افعل تفضیل، در جایی به کار می‌رود که فاضل و افضل در فضل و برجستگی مشترک باشند که در اینجا همان وثاقت است، و پس از آن، اثبات درجه بالاتر آن ویژگی برای فرد برتر است. بر این پایه درجه پایین‌تر وثاقت برای حسن بن علی بن أبی حمزة پذیرفتنی است.
- گزارش علی بن الحسن بن علی بن فضال: رؤیت عنه أحادیث کثیرة. آری! علی بن الحسن چنان که از شرح احوالش در رجال النجاشی پیداست[۱۰۶]، از جوانی درباره روایات و راویان، با ریزبینی و سختگیری عمل می‌کرده و پیامد این ویژگی در این گفت وگو، اعتبار نسبی گزارشهای حسن بن علی بطائنی نزد علی بن حسن بن فضال است.
- از شاگردان حدیثی او احمد بن محمد بن عیسی اشعری است که رئیس شیعیان قم، ثقه، فقیه، محدث و راوی‌شناس چیره دست امامیه است[۱۰۷]؛ نیز حسین بن یزید نوفلی شاگرد اوست که نجاشی آثارش را به دور از غلو معرفی کرده[۱۰۸] و نمونه آن آثار، گزارشهای او از حسن بن علی بطائنی است؛ احمد بن میثم نیز شاگرد وی است که امامی، ثقه، و از فقهای کوفه معرفی شده[۱۰۹]؛ نیز اسماعیل بن مهران از شاگردان راوی است، که افزون بر داشتن آثار قلمی فراوان، نجاشی و شیخ طوسی او را با عبارت ثقة، معتمد علیه وصف کرده‌اند [۱۱۰].
- دو عالم و فقیه بزرگ شیعه، شیخ مفید و محقق حلی بر پایه روایت حسن بطائنی فتوا داده‌اند[۱۱۱].
بررسی پیشین، وثاقت راوی و اعتبار روایات او را به دست می‌دهد، جز در جایی که نشانه آشکاری از انحراف، غلو یا تعارض با دیگر ادله معتبر شرعی در آن دیده شود.[۱۱۲]
جستارهای وابسته
- علی بن ابی‌حمزه بطائنی (پدر)
منابع
پانویس
- ↑ رجال الکشی، ص۵۵۲، ش۱۰۴۲؛ الرجال، ابن غضائری ص۵۱، ش۳۳؛ رجال النجاشی، ص۳۶، ش۷۳؛ الفهرست، طوسی، ص۱۲۹، (ش ۱۷۸) و ۱۳۱، (ش۱۸۵)؛ الرجال، ابن داود، ص۴۴۰، ش۱۲۱ و ۵۲۹؛ رجال العلامة الحلی، ص۲۱۲، ش۷؛ معالم العلماء، ص۳۵، ش۲۰۰ و ۲۰۷؛ من لا یحضره الفقیه (مشیخة)، ج۴، ص۵۱۸؛ منهج المقال، ج۴، ص۸۶، ش۱۴۲۲؛ منهج المقال (تعلیقه وحید)، ج۴، ص۸۶، ش۴۷۲؛ نقد الرجال، ج۲، ص۳۶، ش۱۳۰۸؛ زبدة الأقوال، ص۱۱۸، ش۵۶۲؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۱۲۱؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۰۸، ش۱۶۶۶؛ الرجال، حر عاملی، ص۹۱، ش۳۷۹؛ الوجیزة فی الرجال، ص۵۷، ش۵۰۴؛ معراج أهل الکمال، ج۱، ص۲۲۳؛ فائق المقال، ص۱۰۰، ش۲۶۸؛ الفوائد الرجالیه، ص۲۷۴؛ رجال السید بحر العلوم، ج۳، ص۵۰؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، ج۲، ص۴۰۸، ش۷۵۵؛ عدة الرجال، ج۱، ص۲۶۵؛ بهجة الآمال، ج۳، ص۱۴۶؛ تنقیح المقال، ج۲۰، ص۴۰، ش۵۳۵۴؛ سماء المقال، ص۴۱۸؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۴۳۴، ش۳۶۸۸؛ الجامع فی الرجال، ج۳، ص۱۹۴، ش۳۴۲۷؛ قاموس الرجال، ج۳، ص۲۸۶، ش۱۹۴۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۷، ش۲۹۳۷؛ هدایة المحدثین، ص۳۹؛ التحریر الطاووسی، ص۱۲۹، ش۹۶؛ ج۱، ص۲۹۵، ش۲۰۵۴؛ حاوی الأقوال، ج۳، ص۳۸۱، ش۲۰۲۴؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعه، ج۲۲، ص۱۸۸، ش۶۶۲۵؛ أعیان الشیعه، ج۱، ص۱۳۰؛ ج۵، ص۱۹۶، ش۴۶۰؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۱۴، ش۷۲؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۱۹۳، ش۸۷۲؛ فهرس التراث، ج۱، ص۲۱۴؛ کلیات فی علم الرجال، ص۲۶۰؛ مشایخ الثقات، ص۱۰۳، ش۱۰۴؛ لسان المیزان، ج۲، ص۲۳۴، ش۹۹۴؛ معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۵۳.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱، ص۹.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 280-281.
- ↑ تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۹، ح۱.
- ↑ ثواب الأعمال، ص۱۰۴؛ منهج الدعوات، ص۳۱۶: و من الروایات فیه بإسنادنا من الکتاب المشار إلیه عن الحسن بن علی بن أبی حمزة عن أبیه عن أبی عبدالله(ع) قال:.... این روایت در وسائل الشیعه (ج ۶، ص۳۸ - ۳۹، ح۷۲۸۴)؛ بحار الأنوار (ج ۸۹، ص۲۳۴، (ح۱۶)، ۳۸۱، (ح ۱۳)؛ ج۹۰، ص۲۲۳)؛ و البرهان فی تفسیر القرآن (ج ۱، ص۹۶، ح۲۲۹) نیز از سوی علی بن أبی حمزة (پدر راوی) گزارش شده است.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۴۶ و ۴۸؛ المحاسن، ج۱، ص۸۹، (ح ۳۶) و ۹۵، (۵۴)؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۳۲۲، ح۵؛ الأمالی، صدوق، ص۱۳۱، ح۷؛ دلائل الإمامه، ص۲۵۶، ح۱۸۳؛ رجال النجاشی، ص۳۶ ش۷۳؛ الفهرست، طوسی، ص۱۲۹، ش۱۷۸؛ الکافی، ج۶، ص۵۵۱، ح۳.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۶ - ۳۷، ش۷۳.
- ↑ الفهرست، طوسی، ص۱۳۱، ش۱۸۵. شیخ طوسی بار دیگر نام راوی را در همین کتاب (ص۱۲۹، ش۱۷۸) یاد کرده است: الحسن بن علی بن أبی حمزة. له کتاب. أخبرنا به أحمد بن عبدون، عن الأنباری، عن حمید، عن أحمد بن میثم، عن الحسن بن أبی حمزة. همچنین در این کتاب (ص ۴۱۴، ش۶۲۹) هنگام یادکرد محمد بن حسان الرازی به کتاب او با نام ثواب القرآن اشاره کرده و آن را با دو واسطه از حسن بن علی بن أبی حمزة بطائنی (راوی مورد گفتوگو) گزارش کرده است: محمد بن حسان الرازی. له کتب، منها: کتاب ثواب القرآن. أخبرنا ابن أبیجید، عن محمد بن الحسن، عن سعد بن عبدالله و محمد ابن یحیی و أحمد بن إدریس، عن محمد بن حسان، عن محمد بن علی الصیرفی، عن إسماعیل بن مهران، عن الحسن بن علی (بن أبی حمزة) البطائنی. الرجال، ابن داود، ص۴۴۰، ش۱۲۱: الحسن بن علی بن أبی حمزة و اسمه سالم، البطائنی. بار دیگر در گروه واقفی مذهبان، ص۵۲۹: الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی. رجال العلامة الحلی، ص۲۱۲، ش۷: الحسن بن علی بن أبی حمزة و اسم أبی حمزة سالم البطائنی مولی الأنصار أبو محمد. معالم العلماء، ص۳۵ ش۲۰۰: ابن شهر آشوب: "الحسن" بن علی بن أبی حمزة له کتاب؛ نیز ش۲۰۷: الحسن بن علی بن أبی حمزة: له کتاب الدلائل، فضائل القرآن.
- ↑ رجال الکشی، ص۵۵۲، ش۱۰۴۲.
- ↑ الرجال، ابن غضائری، ص۵۱، ش۳۳. جناب صدوق راوی مورد گفتوگو را همراه طریق روایی خود به او، در مشیخه من لا یحضره الفقیه (ج ۴، ص۵۱۸) چنین یاد کرده است: و ما کان فیه عن الحسن بن علی بن أبی حمزة فقد رؤیته عن محمد بن علی ماجیلویه رضی الله عنه عن عمه محمد بن أبی القاسم، عن محمد بن علی الصیرفی، عن إسماعیل بن مهران، عن الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص ۲۸۱-۲۸۴.
- ↑ لسان المیزان، ج۲، ص۲۳۴، ش۹۹۴.
- ↑ الأنساب، سمعانی، ج۲، ص۲۵۷؛ و البطائن جمع: بطانة ما تبطن به اللحف و نحوها و فی القرآن (بطائنها من استبرق) فکأن هذا الرجل کان یعمل البطائن أو یخیطها. (الأنساب، سمعانی، ج۲، ص۲۵۷ - ۲۵۸)
- ↑ جوهری در الصحاح تاج اللغه، ج۵، ص۲۰۷۹، ب ط ن: بطانة الثوب: خلاف ظهارته. بر این پایه، بطانة بخش درونی و آستر لباس را گویند.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲۰، ص۴۰، ش۵۳۵۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص ۲۸۴-۲۸۵.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۲، (ش ۵۲۰۸) و ۳۵۵، (ش ۵۲۶۵).
- ↑ رجال الطوسی، ص۲۴۵، (ش ۳۴۰۲)، ۳۳۹، (ش (۵۰۴۹)، ۳۱۷، (ش ۴۷۳۲)، ۲۲۲، (ش۲۹۷۱) و ۳۳۷، (ش ۵۰۲۰)؛ رجال النجاشی، ص۴۳۱، ش۱۱۵۹.
- ↑ فلاح السائل، ص۴۹.
- ↑ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۶۶، ح۶: «وَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ ابْنُ عُقْدَةَ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا بْنِ شَيْبَانَ مِنْ كِتَابِهِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ وَ مِائَتَيْنِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ...».
- ↑ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ج۴، ص۴۲۹ و (طبقات رجال التهذیب)، ج۷، ص۱۰۲.
- ↑ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ج۴، ص۷۲ و ۱۳۰. در این صفحه، طبقه راوی صغار السادسة ثبت شده است.
- ↑ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ج۴، ص۱۱۷ و ۲۳۹.
- ↑ الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص۱۰۶.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 286-288.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۴، ص۱۲۱؛ ج۶، ص۴۶۴؛ ج۷، ص۵۳۲؛ ج۸، ص۱۷۷؛ ج۹، ص۲۸۸، ۲۸۹ و ۳۴۷؛ ج۱۳، ص۱۹۰؛ المحاسن، ج۱، ص۲۰۵، ح۵۹؛ ج۲، ص۳۹۰، (ح۲۵) و ۶۰۲، (ح۲۴)؛ تفسیر فرات الکوفی، ص۵۳۴، ح۶۸۷؛ الکافی، ج۲، ص۶۲۰، (ح۳) و ۶۲۲، (ح۱۰)؛ ج۶، ص۴۴۱، ح۴؛ ج۷، ص۲۶۲، (ح۱۲) و ۴۳۰، (ح۱۴)؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۳۴، (ح۳)، ۳۶، (ح ۶، ۷ و ۸)، ۵۱، (ح۲)، ۱۹۸، (ح۱۱)، ۲۳۴، (ح۲۲) و ۳۱۷، (ح۲)؛ کامل الزیارات، ص۱۵۳، ح۴؛ الأمالی، صدوق، ص۳۸۹، (ح۱۴)، (ح۱۵) و ۵۵۷، (ح۱۴)؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۹۹، ح۷؛ علل الشرائع، ج۱، ص۹۱، ح۶؛ کنز الفوائد، ج۱، ص۹۸.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۳۷۰ و ۴۲۲؛ المحاسن، ج۲، ص۳۹۰، ح۲۵؛ تفسیر فرات الکوفی، ص۵۳۴، ح۶۸۷؛ الکافی، ج۱، ص۱۱۲، (ح ۱)؛ ج۲، ص۱۹۵، (ح۱۰) و ۴۹۲، (ح۶)؛ فضائل أمیر المؤمنین(ع)، ص۸۸، ح۸۸؛ الأمالی، صدوق، ص۳۸۹، ح۱۴؛ ثواب الأعمال، ص۲۰۹؛ علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۲، ح۱؛ کتاب الغیبه، طوسی، ص۴۲۰؛ الأمالی، طوسی، ص۱۴۴، ح۲۳۴؛ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۸۲۱، ح۳۵؛ جمال الأسبوع، ص۲۰۱؛ رجال الکشی، ص۴۴۵، (ش۸۳۸) و ۵۵۲، (ش ۱۰۴۲)؛ تأویل الآیات الظاهره، ص۵۲۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 288-289.
- ↑ الفهرست، طوسی، ص۱۲۹، ش۱۷۸. علامه حلی در بخش دوم رجال، ص۲۱۲ - ۲۱۳، ش۷: الحسن بن علی بن أبی حمزة و اسم أبی حمزة سالم البطائنی مولی الأنصار أبو محمد واقف....، قال ابن الغضائری: إنه واقف ابن واقف و ابن داود نام او را در زمره واقفیه یاد کرده است: فصل فی ذکر جماعة من الواقفة ذکرتهم نسقا لیتحفظوا و یستحصروا.... الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی الرجال، ابن داود، ص۵۲۸ - ۵۲۹؛ نیز الحسن بن علی بن أبی حمزة و اسمه سالم، البطائنی...، کان من وجوه الواقفة غض متروک الروایة. (الرجالابن داود، ص۴۴۰ - ۴۴۱، ش۱۲۱)
- ↑ توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، سوره تکویر، آیه ۲۰.
- ↑ آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه ۲۱.
- ↑ و همنشین شما، دیوانه نیست، سوره تکویر، آیه ۲۲.
- ↑ و او در (رساندن) وحی، تنگ‌چشمی نمی‌ورزد، سوره تکویر، آیه ۲۴.
- ↑ و این سخن شیطان رانده، نیست سوره تکویر، آیه ۲۵.
- ↑ و این سخن شیطان رانده، نیست سوره تکویر، آیه ۲۵.
- ↑ پس به کجا می‌روید؟ * این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست سوره تکویر، آیه ۲۶-۲۷.
- ↑ برای هر کس از شما که بخواهد راه راست در پیش گیرد سوره تکویر، آیه ۲۸.
- ↑ و جز آنچه خواست خداوند پروردگار جهانیان است؛ نخواهید سوره تکویر، آیه ۲۹.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۴۰۸ - ۴۰۹.
- ↑ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۳۴ - ۳۵، ح۳.
- ↑ سوگند به آن اسبان دونده (که) نفس زنان (تاختند) * و به (اسبان) اخگرافروز (با سم از سنگ راه) سوره عادیات، آیه ۱.
- ↑ که انسان به پروردگارش بسیار ناسپاس است، سوره عادیات، آیه ۶.
- ↑ و بی‌گمان او بر این، گواه است، سوره عادیات، آیه ۷.
- ↑ آیا نمی‌داند (چه بر سرش می‌آید) آنگاه که: آنچه در گورهاست، زیر و رو گردد * و آنچه در دل‌هاست فاش گردد * بی‌گمان در آن روز پروردگارشان از آنان نیک آگاه است سوره عادیات، آیه ۹.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۴۳۴ - ۴۳۹.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۸۹، ح۳۶.
- ↑ روزی که روح و فرشتگان (دیگر) ردیف ایستند؛ دم برنیاورند مگر آن کس که (خداوند) بخشنده بدو اذن دهد و او سخن درست گوید سوره نبأ، آیه ۳۸.
- ↑ در این روز میانجیگری سودی ندارد مگر (میانجیگری) کسی که (خداوند) بخشنده بدو اجازه داده و از گفتار او خرسند باشد سوره طه، آیه ۱۰۹.
- ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص۵۳۴، ح۶۸۷.
- ↑ فضائل امیرالمؤمنین(ع)، ص۱۴۷، ح۱۳۹.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۶، ش۷۳.
- ↑ الرجال، ابن غضائری، ص۵۱، ش۳۳.
- ↑ شیخ طوسی در کتاب الغیبة، ص۷۱ این راوی را از کسانی دانسته که با دیدن معجزاتی از امام رضا(ع) مستبصر شده و از واقفی‌گری دست کشیده و به امامیه گرویده است.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۴۶ و ۵۵؛ الکافی، ج۷، ص۲۶۲، ح۱۲؛ ج۵، ص۱۲۷، ح۳؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۵۱، ح۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 289-294.
- ↑ وی در شرح حال محمد بن یعقوب الکلینی (رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶) برخی از شیوخ خود را با این نامها معرفی کرده است: روینا کتبه کلها عن جماعة شیوخنا محمد بن محمد و الحسین بن عبیدالله و أحمد بن علی بن نوح.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 294-295.
- ↑ کتاب الغیبه، طوسی، ص۶۵ - ۶۶؛ نیز ص۶۴: «فَرَوَى مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: مَاتَ أَبُو إِبْرَاهِيمَ(ع) وَ لَيْسَ مِنْ قُوَّامِهِ أَحَدٌ إِلَّا وَ عِنْدَهُ الْمَالُ الْكَثِيرُ وَ كَانَ ذَلِكَ سَبَبَ وَقْفِهِمْ وَ جَحْدِهِمْ مَوْتَهُ طَمَعاً فِي الْأَمْوَالِ كَانَ عِنْدَ زِيَادِ بْنِ مَرْوَانَ الْقَنْدِيِ سَبْعُونَ أَلْفَ دِينَارٍ وَ عِنْدَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ دِينَارٍ».
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 295-296.
- ↑ سخن نزد من دگرگون نمی‌گردد و من با بندگان، ستمکاره نیستم سوره ق، آیه ۲۹.
- ↑ آیا ندیده‌ای که خداوند آنچه را در زمین است و (نیز) کشتی‌ها را که در دریا به فرمان وی روانند، برای شما رام کرده است و آسمان را از فرو افتادن روی زمین- جز به اذن وی- باز می‌دارد؟ بی‌گمان خداوند با مردم، مهربانی است بخشاینده سوره حج، آیه ۶۵.
- ↑ کفایة الأثر، ص۱۴۳ - ۱۴۵. این روایت در کتاب کمال الدین (ج ۱، ص۲۵۸ - ۲۵۹، ح۳) نیز آمده است. در برخی کتب کلمه الثمالی به عنوان راوی اضافه شده که توجه به راوی و مروی عنه، زائد بودن آن را آشکار می‌سازد.
- ↑ و از پیروان وی ابراهیم بود سوره صافات، آیه ۸۳.
- ↑ و از پیروان وی ابراهیم بود سوره صافات، آیه ۸۳.
- ↑ تأویل الآیات الظاهره، ص۴۸۵ - ۴۸۶.
- ↑ اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند سوره توبه، آیه ۳۳.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۴۵ - ۳۴۶، ح۳۱.
- ↑ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۹۶، ح۲۸.
- ↑ کفایة الأثر، ص۱۵۳ - ۱۵۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۵۹، ح۲۸؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۹، ح۴.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۸، ص۲۶۲، ح۱۶. سند روایت در الوافی (ج۱۰، ص۶۳۱، ح۱۰۲۳۳): محمد بن أحمد عن البزنطی عن ابن أبی حمزة عن أبی الحسن(ع). جناب فیض در آغاز کتاب (ج۱، ص۳۸) نوشته که در سراسر این کتاب از الحسن بن علی بن أبی حمزة با عنوان ابن أبی حمزة یاد خواهد شد. سند روایت تهذیب در وسائل الشیعه (ج۲۳، ص۱۲۸، ح۲۹۲۴۶) مانند کتاب تهذیب ثبت شده است و در روضة المتقین (ج۶، ص۳۰۷) چنین آورده شده: «و فی الموثق، عن الحسن بن علی بن أبی حمزة، عن أبی الحسن(ع) قال قلت: إن أبی هلک...».
- ↑ کلیات فی علم الرجال، ص۲۶۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 296-303.
- ↑ المقنعه، ص۵۵۰؛ المراسم العلویة و الأحکام النبویه، ص۱۹۵؛ المهذب، ج۲، ص۳۶۶؛ المختصر النافع، ص٢٣٠.
- ↑ گزارش طبری شیعه در دلائل الإمامه، ص۳۶۵ - ۳۶۶، ح۳۱۸: «وَ أَخْبَرَنِي أَبُو الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الرَّبَعِيُّ السَّمَرْقَنْدِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءُ، قَالَ: وَجَّهَ إِلَيَّ أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا(ع) وَ نَحْنُ بِخُرَاسَانَ ذَاتَ يَوْمٍ بَعْدَ صَلَاةِ الْعَصْرِ، فَلَمَّا دَخَلْتُ إِلَيْهِ قَالَ لِي: يَا حَسَنُ، تُوُفِّيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ الْبَطَائِنِيُّ فِي هَذَا الْيَوْمِ، وَ أُدْخِلَ قَبْرَهُ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ، فَأَتَيَاهُ مَلَكَا الْقَبْرِ، فَقَالا لَهُ: مَنْ رَبُّكَ؟ فَقَالَ: اللَّهُ رَبِّي. قَالا: فَمَنْ نَبِيُّكَ؟ قَالَ: مُحَمَّدٌ. قَالا: فَمَا دِينُكَ؟ قَالَ: الْإِسْلَامُ. قَالا: فَمَا كِتَابُكَ؟ قَالَ: الْقُرْآنُ. قَالا: فَمَنْ وَلِيُّكَ؟ قَالَ: عَلِيٌّ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ الْحَسَنُ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ الْحُسَيْنُ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ. قَالا: ثُمَّ مَنْ؟ فَتَلَجْلَجَ لِسَانُهُ، فَأَعَادَا عَلَيْهِ، فَسَكَتَ، قَالا لَهُ: أَ فَمُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ أَمَرَكَ بِهَذَا؟! ثُمَّ ضَرَبَاهُ بِإِرْزَبَّةٍ، فَأَلْقَيَاهُ عَلَى قَبْرِهِ، فَهُوَ يَلْتَهِبُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ: فَلَمَّا خَرَجْتُ كَتَبْتُ الْيَوْمَ وَ مَنْزِلَتَهُ فِي الشَّهْرِ، فَمَا مَضَتْ الْأَيَّامُ حَتَّى وَرَدَتْ عَلَيْنَا كُتُبُ الْكُوفِيِّينَ، بِأَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي حَمْزَةَ تُوُفِّيَ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ، وَ أُدْخِلَ قَبْرَهُ فِي السَّاعَةِ الَّتِي قَالَ أَبُو الْحَسَنِ(ع)». همچنین در مناقبآل ابیطالب، ج۴، ص۳۳۷.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۷۶.
- ↑ کتاب الغیبه، طوسی، ص۷۰: «وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذُكِرَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ عِنْدَ الرِّضَا(ع) فَلَعَنَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي حَمْزَةَ أَرَادَ أَنْ لَا يُعْبَدَ اللَّهُ فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ فَأَبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ... وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ وَ لَوْ كَرِهَ اللَّعِينُ الْمُشْرِكُ قُلْتُ الْمُشْرِكُ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ وَ إِنْ رَغِمَ أَنْفُهُ كَذَلِكَ وَ هُوَ فِي كِتَابِ اللَّهِ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ قَدْ جَرَتْ فِيهِ وَ فِي أَمْثَالِهِ أَنَّهُ أَرَادَ أَنْ يُطْفِئَ نُورَ اللَّهِ».
- ↑ رجال الکشی، ص۴۰۳ - ۴۰۴، ش۷۵۵: «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ، قَالَ: عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ كَذَّابٌ مُتَّهَمٌ. قَالَ رَوَى أَصْحَابُنَا أَنَّ الرِّضَا(ع) قَالَ بَعْدَ مَوْتِهِ: أُقْعِدَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ فِي قَبْرِهِ، فَسُئِلَ عَنِ الْأَئِمَّةِ، فَأَخْبَرَ بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّى انْتَهَى إِلَيَّ فَسُئِلَ فَوَقَفَ، فَضُرِبَ عَلَى رَأْسِهِ ضَرْبَةً امْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً».
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۸، ص۲۶۲، ح۱۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۷۵، ش۱۸۰.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۹۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 303-307.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۰۸ - ۴۰۹، ح۴.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۹۵، ح۵۴.
- ↑ ثواب الأعمال، ص۱۱۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 307-308.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۶، ش۷۳.
- ↑ رجال الکشی، ص۵۵۲، ش۱۰۴۲.
- ↑ رجال الکشی، ص۴۴۳.
- ↑ الرجال ابن غضائری، ص۵۱، ش۳۳. از رجال الکشی و رجال العلامة الحلی و... معلوم می‌شود که الحسن بن علی بن فضال در عبارت ابن غضائری مصحف علی بن الحسن بن فضال است.
- ↑ ابن داود در قسم دوم، ص۴۴۰ - ۴۴۱، ش۱۲۱: طعن علیه و روی أنه کذاب ملعون [جش] کان من وجوه الواقفة [غض] متروک الروایة. علامه حلی در کتاب رجال خود، ص۲۱۳، ش۷ (بخش دوم): قال الکشی: حدثنی محمد بن مسعود قال: سألت علی بن الحسن بن فضال عن الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی قال: کذاب ملعون رؤیت عنه أحادیث کثیرة و کتبت عنه تفسیر القرآن کله من أوله إلی آخره، إلا أننی لا أستحل أن أروی عنه حدیثا واحدا و حکی أبو الحسن حمدویه بن نصیر عن بعض أشیاخه أنه قال: الحسن بن علی بن أبی حمزة رجل سوء. قال ابن الغضائری: إنه واقف ابن واقف ضعیف فی نفسه و أبوه أوثق منه و قال علی بن الحسن بن علی بن فضال: إنی لأستحی من الله أن أروی عن الحسن بن علی، و حدیث الرضا(ع) فیه مشهور. چنانکه کارشناسان دانش رجال نیز اشاره کرده‌اند، جمله پایانی عبارت علامه: حدیث الرضا فیه مشهور که به پیروی از ابن غضائری در رجال العلامة الحلی یاد کرده، نادرست است؛ زیرا چنین عبارتی در هیچ کتاب حدیثی یا رجالی از آن امام والا مقام(ع) درباره حسن بن علی بطائنی نقل نشده است. حدیث مشهور امام رضا(ع) در مورد پدر راوی، علی بن أبی حمزة بطائنی است که فرمود: «رَوَى أَصْحَابُنَا أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) قَالَ بَعْدَ مَوْتِ ابْنِ أَبِي حَمْزَةَ إِنَّهُ أُقْعِدَ فِي قَبْرِهِ فَسُئِلَ عَنِ الْأَئِمَّةِ(ع) فَأَخْبَرَ بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّى انْتَهَى إِلَيَّ فَسُئِلَ فَوَقَفَ فَضُرِبَ عَلَى رَأْسِهِ ضَرْبَةً امْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً». (رجال الکشی، ص۴۰۳، ش۷۵۵)، از اینرو باید گفت: ضمیر در عبارت فیه مشهور در عبارت رجال ابن غضائری به علی بن أبیحمزه بازگشت می‌کند که به اشتباه به فرزندش حسن نسبت داده شده است.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 308-309.
- ↑ الوجیزة فی الرجال، ص۵۷، ش۵۰۴: الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی، ض. الرجال، حر عاملی، ص۹۱، ص۳۷۹: الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی، واقفی، مذموم، صه، جش، کش. اعرج کاظمی در عدة الرجال، ج۱، ص۲۶۵: الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی: الکذاب الملعون. رجال سید بحر العلوم، ج۳، ص۵۰: الحسن بن علی بن أبی حمزة المشهور بالعناد و عدم روایته عن الرضا(ع) مع بقائه إلی زمانه. خواجویی در الفوائد الرجالیه، ص۲۷۴: {{عربی|الحسن بن علی مع أنه واقف کذاب ملعون أضعف من أبیه، و قد ورد فیه ما فیه. شیخ عبدالله مامقانی در تنقیح المقال، ج۲۰، ص۴۴ - ۴۶، ش۵۳۵۴: و قد تلخص من ذلک کله أن الرجل غیر معدل، و لا موثق، و لا ممدوح، بل مطعون فیه طعنا قادحا فیه، و قد ورد مثل هذه الطعون المذکورة فی أبیه و توهم بعضهم اختصاص الطعون بالأب، و هو کما تری، بعد عدم المنع من الإجتماع بعد ورود الطعن فی کل منهما، فاللازم ترک روایات الرجل؛ إذ لا أقل من کونه واقفیا غیر موثق، فیکون من الضعاف و لذا عده ضعیفا فی الوجیزة و فی عد العلامة فی الخلاصة، وابن داوود إیاه فی رجاله فی القسم الثانی أیضاً دلالة علیه، فلا وجه بعد ذلک کله لقول المجلسی الأول: إن الطعون باعتبار مذهبه الفاسد، و لذا روی عنه مشایخنا لثقته فی النقل انتهی. فإن کونه ثقة فی النقل، مما لم ینطق به أحد قبله. و کیف یوثق بنقل المرمی بالسوء و الکذب و الملعونیة، و عدم استحلال روایة حدیث واحد عنه. آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۸ - ۱۹، ش۲۹۳۷: أقول: الرجل و إن وقع فی إسناد تفسیر القمی کما یأتی إلا أنه لا یمکن الاعتماد علیه، بعد شهادة علی بن الحسن بن فضال بأنه کذاب ملعون، المؤیدة بشهادة ابن الغضائری بضعفه، اللهم! إلا أن یقال: إن شهادة ابن الغضائری لم تثبت لعدم ثبوت صحة نسبة الکتاب إلیه، و کذلک شهادة علی بن الحسن بن فضال، فإن الکشی روی ذلک بعینه عن محمد بن مسعود، عن علی بن الحسن، فی حق علی بن أبی حمزة البطائنی، و لابد من أن تکون إحدی الروایتین غیر مطابقة للواقع، فإن من البعید جدا، أن علی بن الحسن کتب التفسیر من أوله إلی آخره من الحسن بن علی بن أبی حمزة، و من علی بن أبی حمزة کلیهما، بل قد یتوهم أن الظاهر صحة ما رواه الکشی بالنسبة إلی علی بن أبی حمزة، فإنه صاحب کتاب التفسیر، ولم یذکر للحسن بن علی بن أبی حمزة کتاب فی التفسیر. و لکنک ستعرف فی ترجمة علی بن أبی حمزة البطائنی أن الصحیح هو ما رواه الکشی بالنسبة إلی الحسن بن علی بن أبی حمزة، و یؤید ذلک ما تقدم عن النجاشی من روایة ذلک عن الکشی فی الحسن بن علی بن أبی حمزة و مع التنزل عن ذلک، فیکفی فی ضعف الحسن بن علی بن أبی حمزة شهادة الکشی بأنه کذاب.
- ↑ مجلسی اول در روضة المتقین، ج۱۴، ص۹۴ – ۹۵: و الظاهر أن الطعون باعتبار مذهبه الفاسد، و لهذا روی عنه مشایخنا لثقته فی النقل مع أن أمثاله لم یلق الأئمة(ع) حتی ینقلوا عنهم(ع) و إنما کانوا ینقلون عن الکتب و کانت الأصول عندهم و کانت غیر مرتبة و کتبهم مرتبة فلهذا ینقلون عنهم (أو) لکونهم من مشایخ الإجازة غالباً و لایبالون بضعفهم. وحید بهبهانی در منهج المقال (تعلیقة): ج۴، ص۸۶ - ۸۷، ش۴۷۲: قوله فی الحسن بن علی بن أبی حمزة کذاب ملعون... إلی آخره. سیجیء فی ترجمة أبیه ذکر هذا الکلام علی وجه یظهر أنه بالنسبة إلیه مع تصریح صه بذلک، و إنا تأملنا فی ذلک، فلاحظ. قال جدی رحمه الله: و الطعون باعتبار مذهبه الفاسد، و لذا روی عنه مشایخنا لثقته فی النقل، انتهی. شیخ موسی زنجانی در الجامع فی الرجال، ج۳، ص۱۹۴، ش۳۴۲۷: فقد حکی الوحید فی التعلیقة عن جده رحمه الله أن الطعون باعتبار مذهبه الفاسد، و لذا روی عنه مشایخنا لثقته فی النقل إنتهی. قلت: ما اختاره المجلسی هو المختار بالنسبة إلی ما أودعه الثقات فی کتبهم دون ما استظهره إلا فی بعض العبائر. محدث نوری در مستدرک الوسائل، خاتمه، ج۴، ص۲۴۲ - ۲۴۴، ش۷۶: و الحسن مرمی بالوقف والکذب، أما الأول فغیر مضر، و أما الثانی فبعید غایته لوجوه: أ. روایة أحمد بن محمد بن أبینصر البزنطی _الذی لا یروی إلا عن ثقة_ عنه، و هو من أصحاب الإجماع کما فی التهذیب فی باب التدبیر. ب. روایة الأجلاء و إکثارهم عنه مثل: الجلیل أبی نصر إسماعیل بن مهران السکونی، و أبی جعفر محمد بن العباس بن عیسی، و إبراهیم بن هاشم، و النوفلی، و أبو الحسن أحمد بن میثم، و محمد بن أبی الصهبان، وصالح بن حماد. ج. تلقی الأصحاب روایاته بالقبول، و کفی شاهدا لذلک أن التفسیر الذی ألفه النعمانی کله خبر أخرجه بإسناده إلی الصادق، عن آبائه، عن أمیر المؤمنین(ع) فی أنواع الآیات و أقسامها، و ذکر الأمثلة لکل قسم منها، و السند ینتهی إلی إسماعیل بن مهران، عنه، عن أبیه إلی آخره. و ذکر ملخصه علی بن إبراهیم فی أول تفسیره، و السید الأجل علم الهدی اختصر تفسیر النعمانی، و یعرف برسالة المحکم و المتشابه، و الشیخ الجلیل سعد بن عبدالله غیر ترتیب الخبر، و جعله مبوبا و فرقه علی الأبواب، و قال فی أوله بعد الخطبة: روی مشایخنا، عن أصحابنا، عن أبی عبدالله(ع) قال: قال أمیر المؤمنین إلی آخر ما فی تفسیر النعمانی مع زیادة بعض الأخبار، و کیف یجتمع هذا مع رمیه بالکذب، و إن صوبنا الرامی فلابد من ارتکاب أحد الوجهین: الأول: أن یکون المراد کذبه فی دعواه فی صحة مذهبه، فلا ینافی وثاقته فی نقله، و إلیه یشیر ما فی ابن الغضائری: أنه واقف بن واقف، ضعیف فی نفسه، و أبوه أوثق منه، و قال الشارح: إن الطعون باعتبار مذهبه الفاسد، و لذا روی عنه مشایخنا لثقته فی النقل. الثانی: أن یکونوا اقتصروا فی النقل عن کتبه التی عرضوها علی الأصول فوجدوها سلیمة صحیحة، أو جعلوه شیخا للإجازة بناء علی عدم مبالاتهم بضعفه، کما فی الشرح و هو أبعد الوجوه. شیخ نمازی در مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۴۳۵، ش۳۶۸۸، پس از اشاره به امتیازاتی که محدث نوری درباره راوی برشمرده، آن را تأیید کرده و می‌نویسد: أقول: و یشهد علی ذلک قول رامیه علی بن الحسن بن فضال: رؤیت عنه أحادیث کثیرة. کلباسی در سماء المقال، در ص۴۱۸ هنگام یادکرد چگونگی برداشت وثاقت علی بن أبی حمزة (پدر راوی) می‌نویسد: التوثیق الذی صدر من ابن الغضائری فی ترجمة ابنه، فإنه ذکر: الحسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی، واقف بن واقف، ضعیف فی نفسه، و أبوه أوثق منه. فإن مقتضی قوله: و أبوه أوثق منه، و لاسیما مع ملاحظة ما ظهر من دیدن ابن الغضائری من الإکثار فی الجرح، ثبوت وثاقته بلا شبهة و دعوی أن مفاد التفضیل یناقض الضعیف، یضعف باختصاص مورد التضعیف و عموم مورد التوثیق، فغایة الأمر التخصیص فی التوثیق؛ بل لایبعد إثبات وثاقة ابنه بما ذکر أیضا؛ فإنه مضافا إلی ظهور اشتراک المفضل و المفضل علیه، فی مادة التفضیل، و لما کان الموثق فی غایة الاعتبار فی توثیقاته، فیحصل الظن بالوثاقة و لو بمثل ما ذکر.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 310-312.
- ↑ رجال الکشی، ص۴۰۴.
- ↑ الرجال، ابن غضائری، ص۵۱، ش۳۳.
- ↑ فرزند فرزند شهید ثانی، محمد بن حسن در استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار (ج١، ص۵۱) به این نکته اشاره کرده و آن را به عنوان احتمال پیشبینی کرده است: قول علی بن الحسن بن فضال بتقدیر اعتباره یمکن أن یحمل علی روایات الحسن بن علی فی تفسیر القرآن؛ لأن الإحتیاط فیه مطلوب و ربما کان القول المحکی من ابن الغضائری علی الإطلاق فیه نوع توهم، أو التعبیر بالإستحیاء کنایة عن فعل خلاف الأولی....
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۵۸، ش۶۷۶.
- ↑ محمد بن الحسن نوه شهید ثانی در استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۵۰، به این نکته اشاره کرده است.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۴۶، ۵۵، ۳۶۰ و ۳۷۰،....
- ↑ کامل الزیارات، ص۴۹، (ح ۱۵و ۱۶)، ص۹۸، (ح۲)، ص۱۰۰، (ح۲) و ۱۵۳، (ح۴)....
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۸، ص۲۶۲، ح۱۶: «عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ(ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَ أَبِي هَلَكَ وَ تَرَكَ جَارِيَتَيْنِ...». احمد بن محمد بن أبی نصر روایتی دیگر از الحسن بن علی در الاستبصار (ج۴، ص۴۶، ح۴) که در تهذیب الاحکام (ج ۸، ص۳۱۰، ح۲۶) نیز نقل شده، یاد کرده که محتمل است حسن بن علی بطائنی باشد: «مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ(ع)قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ لِي جَارِيَةً لَيْسَ لَهَا مِنِّي مَكَانٌ وَ هِيَ تَحْتَمِلُ الثَّمَنَ إِلَّا أَنِّي كُنْتُ حَلَفْتُ فِيهَا بِيَمِينٍ فَقُلْتُ لِلَّهِ عَلَيَ أَنْ لَا أَبِيعَهَا أَبَداً وَ لِي إِلَى ثَمَنِهَا حَاجَةٌ مَعَ تَخْفِيفِ الْمَئُونَةِ فَقَالَ فِ لِلَّهِ بِقَوْلِكَ».
- ↑ من لا یحضره الفقیه (مشیخة)، ج۴، ص۵۱۸.
- ↑ الرجال ابن غضائری، ص۵۱، ش۳۳.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۵۸، ش۶۷۶.
- ↑ الأمالی، طوسی، ص۱۴۴، ح۲۳۴؛ رجال النجاشی، ص۸۲، ش۱۹۸: و أبو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، و وجههم، و فقیههم، غیر مدافع. و کان أیضاً الرئیس الذی یلقی السلطان بها.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۱۱۲، (ح ۱) و ۱۳۷ (ح۲)؛ رجال النجاشی، ص۳۸، ش۷۷: قال قوم من القمیین إنه غلا فی آخر عمره و الله أعلم! و ما رأینا له روایة تدل علی هذا.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۳۶۰ و ۳۷۰؛ رجال النجاشی، ص۸۸، ش۲۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۶۲، ش۷۷.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۶ ش۴۹؛ الفهرست طوسی، ص۲۷، ش۳۲.
- ↑ المقنعه، ص۳۱۳: «و یستحب أن یقرأ فی هذه اللیلة أیضاً سورتا العنکبوت و الروم فقد روی الحسن بن علی بن أبی حمزة عن أبیه عن أبی بصیر عن أبی عبدالله(ع) أنه قال: من قرأ سورتی العنکبوت و الروم فی شهر رمضان لیلة ثلاث و عشرین فهو و الله! یا أبا محمد! من أهل الجنة لا أستثنی فیه أبدا و لا أخاف أن یکتب الله -تعالی- علی فی یمینی إثما و إن لهاتین السورتین من الله -تعالی- مکانا». نکت النهایه، ج۳، ص۳۶: محقق حلی در مسئله تدبیر عبد و أمه و مقدار نفوذ آن، به یک روایت صحیح اشاره کرده و در برابر آن، روایت حسن بن علی بن أبیحمزه بطائنی را معارض آن قرار داده و این، نمایانگر اعتبار و قوت روایت بطائنی است: «و إن دبر العبد فی حال السلامة، ثم حصل علیه دین، و مات، لم یکن للدیان علی المدبر سبیل...، روی الحسن بن یقطین عن أبی الحسن(ع) قال: إذا کان دبره فی صحة منه و سلامة، فلا سبیل للدیان علیه...، و یعارضها روایة الحسن بن علی بن أبی حمزة عن أبی الحسن(ع) قلت: إن أبی هلک، و ترک جاریتین قد دبرهما و علیه دین، قال: رضی الله عن أبیک! قضاء دینه خیر له».
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 313-318.