حضرت آدم در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت آدم است. حضرت آدم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت آدم در قرآن - حضرت آدم در علوم قرآنی - حضرت آدم در کلام اسلامی - حضرت آدم در فقه اسلامی - حضرت آدم در نهج البلاغه - حضرت آدم در معارف مهدویت - حضرت آدم در معارف دعا و زیارات - حضرت آدم در معارف و سیره سجادی - حضرت آدم در معارف و سیره رضوی - حضرت آدم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در سخنی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: هبوط آدم بر کوه ابو قبیس در مکه بود. و چون فرود آمد از وحشت به درگاه خداوند شکوه کرد و خداوند یاقوت سرخی را فرستاد و در مکان خانه قرار داد تا خداوند را با طواف آن عبادت کند. امام هبوط آدم را روز ۲۵ ذی‌قعده ذکر می‌کند و روزه گرفتن در آن روز را به همین سبب و دلایل دیگر نیکو می‌شمارد. دینوری نیز مسکن او را حرم می‌داند. او نخستین کسی بود که خانه خدا را بنا نهاد و اوقاتی که در حرم می‌زیست، حوا به تاوان ارتکاب گناه، مجاز به ورود آن نبود.

روایت‌ها در مقوله هبوط آدم و حوا به گونه‌ای است که از جدایی آنان در روی زمین حکایت دارد. در این روایات آمده است: آدم در هند و حوا در جده فرود آمد و بدین سبب یکدیگر را گم کردند. سپس آدم به جست‌وجوی حوا بر آمد و در نقطه‌ای در مکه، در مزدلفه هم را یافتند و در عرفات یکدیگر را شناختند. بر پایه روایت دیگر، آدم مصطفی در صفا هبوط کرد و به همین سبب آن کوه صفا نامیده شد و حوا در مروه فرود آمد و نام مروه نیز ناظر به نزول حوا بر آن است. البته ارزیابی این دست از داده‌ها صرفاً در ترازوی نقد روایات امکان‌پذیر است. به هر حال می‌گویند وقتی خداوند آدم را از بهشت بیرون کرد، میوه‌هایی از آن را توشه راهش کرد و ساخت هر چیز را بدو آموخت تا در زمین دچار سختی نگردد. اما او از فاصله‌ای که میان وی و بهشت افتاد سخت محزون شد و به شدت گریست و خداوند برای دلداری‌اش خیمه‌ای از بهشت را برایش فرستاد تا در آن سکون یابد. میزان گریه آدم که سیصد سال طول کشید، آن قدر بود که برخی با زبان اغراق آن را برابر با گریه تمام خلق می‌دانند. به روایتی این گریه صد سال تداوم داشت، تا اینکه خداوند راز آن را از او پرسید. او گفت: خدایا، چگونه محزون نباشم، در حالی که مرا از بهشت فرود آوردی و نمی‌دانم به آن باز می‌گردم یا نه! خداوند بدو فرمود تا دعاهایی را با خود زمزمه کند و بگوید: «اللَّهُمَّ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا أَنْتَ‏ وَحْدَكَ‏ لَا شَرِيكَ‏ لَكَ سُبْحَانَکَ رَبِّ‏ ظَلَمْتُ‏ نَفْسِي‏ فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ» و این همان است که خداوند در قرآن فرمود: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ...﴾. بدین‌گونه وی مشمول رحمت الهی شد. در کتاب مقدس آمده است: کار آدم و حوا موجب شد تا زمین مورد لعن خداوند قرار گیرد و خس و خاشاک در آن بروید. در روایت است که آدم خود می‌دانست چه عملی را انجام داده و چگونه غضب الهی را بر انگیخته است. به همین سبب، وقتی در روز جزا از او می‌خواهند تا به عنوان ابوالبشر و کسی که روح الهی در او دمیده شده، به شفاعت مردم بپردازد، می‌گوید: من مرتکب عملی شده‌ام که موجب غضبی در خداوند شد که نه پیشینه داشت و نه پس از آن چنین می‌شود. البته چنین دیدگاهی در متون شیعی دیده نمی‌شود.

آدم چون به زمین فرود آمد، جبرئیل بر او نازل شد و وی را به انتخاب یکی از سه چیز، یعنی عقل و حیا و دین، مخیر کرد تا در مورد دیگر را برگرداند و آدم از آن میان عقل را برگزید و چون جبرئیل از حیا و دین خواست تا برگردند، آنان پاسخ گفتند: ای جبرئیل! ما فرمان یافتیم با عقل باشیم؛ هر جا که باشد. جبرئیل گفت: هر چه می‌خواهید بکنید. سپس به آسمان عروج کرد.

آفرینش آدم

آفرینش آدم از سوی خداوند که برابر آنچه در متون مقدس آمده خلقتی بر صورت خداوند بود، چنان که در متون اسلامی روایتی از نبی مکرم اسلام (ص) آمده است که فرمود: «أَنَّ‏ اللَّهَ‏ خَلَقَ‏ آدَمَ‏ عَلى‏ صُورَتِهِ‏»، برخی را به این توهم افکند که او جوهری متفاوت و خداگون دارد. از این‌رو، از امام رضا (ع) پرسیده‌اند: آیا در آدم از جوهریت خداوند چیزی وجود دارد؟ آن حضرت این پرسش را سؤال مردی می‌داند که بر غیر سنت مشی می‌کند. همچنین از امام صادق (ع) درباره سخن پیامبر (ص) پرسیدند که آن حضرت می‌فرماید: آن صورت محدثه مخلوقه‌ای است که خداوند آن را برگزید و بر دیگر صورت‌های گوناگون برتری داد و به خود اضافه کرد، چنان که کعبه و روح را به خود نسبت می‌دهد. اما امام رضا (ع) در پاسخ مردی که می‌گوید برخی چنین روایت می‌کنند که خداوند آدم را بر صورت خویش آفرید، بر می‌آشوبد و می‌فرماید: اینان اول حدیث را حذف کرده‌اند. امام سپس توضیح می‌دهد: روزی پیامبر بر دو مردی می‌گذشت که یکدیگر را بد می‌گفتند و یکی به دیگری گفت: خداوند صورت تو را قبیح گرداند و هر که را چون تو باشد. پیامبر (ص) وقتی شنید، فرمود: ای بنده خدا! به برادرت چنین مگو، خداوند آدم را بر صورت او آفرید. بدین گونه امام رضا (ع) رویکرد تشبیهی حاکم بر اندیشه عده‌ای از مسلمانان را اصلاح کرد. آدم به حکم آنکه “اولین” انسان روی زمین در عالم موجود بود، طبعاً بسیاری از “اول‌ها” به او منسوب است. چنان که گفته‌اند او اولین پیامبر و نخستین کسی بود که مایه آزمون خداوند قرار گرفت. نخستین کسی بود که از زن اطاعت کرد. نخستین کسی بود که شعر سرود. نخستین کسی بود که برایش قبر کندند و لحد ساختند و ملائکه وی را غسل دادند و لحدی برایش ساختند و گفتند این سنت آدم در فرزندانش است. او مختون به دنیا آمد و قریب به هزار سال در زمین زیست و سپس از دنیا رفت. او تنها کسی است که در بهشت دارای کنیه است و کنیه‌اش ابو محمد است و تنها کسی است که با شمایل ویژه و ریش بلند در آنجا ظاهر می‌شود.

در کتاب مقدس آمده است: او ۱۳۰ سال بزیست، پس پسری شبیه و به صورت خود آورد و او را شیث نامید و ایام آدم بعد از آوردن شیث، هشتصد سال بود و پسران و دختران آورد. پس تمام ایام آدم که زیست ۹۳۰ سال بود. همین قول در متون اسلامی نیز دیده می‌شود، هر چند قول به ۷۳۰ سال که به نظر می‌رسد خطایی در استنساخ (جابجایی سبعمأة به جای تسعمأة) باشد و هزار سال نیز دیده می‌شود. آورده‌اند چون آدم در گذشت، وی را در غار کنز در ابوقبیس دفن کردند و به هنگام طوفان نوح جنازه‌اش بیرون آمد و حضرت نوح (ع) دوباره آن را به مکانش باز گرداند. فاصله زمانی آدم تا زمان پیامبر اسلام (ص) را ابن‌عباس چنین آورده است: از آدم (ع) تا نوح، ۲۲۰۰ سال؛ از نوح (ع) تا ابراهیم (ع)، ۱۱۳۴ یا ۱۱۴۲ سال؛ از ابراهیم (ع) تا موسی (ع)، ۵۷۰ یا ۵۶۵ سال؛ از موسی (ع) تا داوود (ع)، ۵۹۰ یا ۵۷۹ سال؛ از داوود (ع) تا عیسی (ع) ۱۹۵۳ سال و از او تا پیامبر اسلام (ص) ۶۰۰ سال. این زمان در مجموع کمتر از ۶۵۰۰ سال می‌شود.

عصمت آدم

دو روایت نزدیک به هم از آن حضرت وجود دارد. بر اساس یکی از آنها که راوی آن اباصلت هروی است، مأمون جمعی از عالمان اسلامی و دیگر ادیان را گرد آورد تا با امام رضا (ع) به محاجه برخیزند. در این میان، علی بن محمد بن جهم برخاست و پرسش‌هایی را درباره انبیا (ع) مطرح کرد. از جمله از آیه ﴿...وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾ پرسید که چگونه با عصمت حضرت آدم (ع) سازگاری دارد. امام با ذکر اینکه هر سخن ناشایستی را نباید به انبیای الهی نسبت داد، فرمود: خداوند آدم را آفرید تا حجت و خلیفه او در زمین باشد، نه اینکه او را برای بهشت آفریده باشد، و عصیان ذکر شده در بهشت بود نه در زمین تا تقدیر الهی محقق گردد، و چون به زمین فرود آمد و خلیفه و حجت خدا گردید، معصوم شد، چنان که خداوند فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. بدین گونه امام عصیان آدم را موجه می‌نماید. اما در روایت دیگر، علی بن محمد بن جهم می‌گوید: در مجلس مأمون حضور یافتم، در حالی که امام رضا (ع) نیز حاضر بود. در این نشست، مأمون از آن حضرت درباره آیه مذکور پرسید: چگونه این آیه با اعتقاد شما مبنی بر عصمت پیامبران سازگاری دارد؟ امام در پاسخ فرمود: خداوند به آدم و حوا فرمود تا در بهشت ساکن شوند، ولی به درختی نزدیک نشوند، اما نفرمود به غیر آن نزدیک نشوید و نیز نفرمود از آن نخورید. و شیطان سوگند خورد و آنان را به خوردن از آن درخت ترغیب کرد و آنها تا آن زمان قسم دروغی نشنیده بودند و چنین کردند. اما این قبل از بعثت آدم بود و گناه بزرگی نبود که مستحق آتش باشد و چنین گناهان صغیره‌ای از پیامبران پیش از بعثت بخشودنی است، هر چند بعد از نزول وحی جایز نیست. بر این اساس، امام رضا (ع) ارتکاب عمل آدم را به دوران پیش از بعثت نسبت می‌دهد و آن را خلاف عصمت نمی‌داند.

تداوم نسل آدمیان

کاشف‌الغطاء در این باره می‌نویسد: در این زمینه دو دیدگاه وجود دارد. بر اساس یکی از آنها هر بطنی با بطن دیگر ازدواج می‌کردند که بر اساس شریعت آن زمان امری جایز بود و زنا چیزی جز مخالفت با قوانین مشروعه نیست. دیگر اینکه خداوند حوریه‌هایی را فرستاد تا فرزندان آدم با آنان ازدواج کنند و شاید مراد از آنها دو زن باشند که از نسل بشر پیشین باقی مانده بودند. البته بخش اخیر کلام ایشان را هیچ‌کس دنبال نکرد، اما دو دیدگاه بیان شده در متون کهن قائلانی دارد. دیدگاه اول نیز پیروان بیشتری دارد. یعقوبی می‌نویسد: وقتی حوا، هابیل را به دنیا آورد به همراه او دختری به نام لوبذا متولد شد و هنگامی که هابیل چشم به جهان گشود خواهرش اقلیما نیز به دنیا آمد و آدم خواست تا هر یک از پسران با همزاد دیگری ازدواج کند. البته یعقوبی روایت دیگری را که مؤید دیدگاه دوم است نیز ذکر می‌کند. به روایت بزنطی امام رضا (ع) می‌فرماید: حوا در هر زایشی دو فرزند پسر و دختر به دنیا می‌آورد و هر یک از پسران یک بطن با دختر بطن دیگر ازدواج می‌کردند، اما حق نداشتند با هم‌شکم خویش وصلت نمایند و تحریم ازدواج پس از این آمد. علت خصومت قابیل با هابیل شاید همین نکته بود که وی می‌خواست با قلوی خویش که زیبارو بود ازدواج کند و چون نتوانست، از سر حسادت به قتل برادرش هابیل روی کرد. برخی به صراحت بر حرمت ازدواج خواهر و برادر در همه ادیان انگشت می‌نهند و بر آن‌اند که خداوند دو حوریه به نام‌های نزله و منزله فرستاد تا شیث و یافث، دو فرزند آدم (ع)، با آنان ازدواج کنند و بدین گونه نسل آدم ادامه پیدا کرد. به هر حال داوری نهایی در این باب، همانند دیگر مباحث آمده نه تنها آسان نیست، بلکه ناممکن است.

منابع

1. واسعی، سید علی رضا واسعی، مقاله «آدم»، دانشنامه امام رضا