حضرت آدم در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت آدم است. حضرت آدم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت آدم در قرآن - حضرت آدم در علوم قرآنی - حضرت آدم در کلام اسلامی - حضرت آدم در فقه اسلامی - حضرت آدم در نهج البلاغه - حضرت آدم در معارف مهدویت - حضرت آدم در معارف دعا و زیارات - حضرت آدم در معارف و سیره سجادی - حضرت آدم در معارف و سیره رضوی - حضرت آدم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مقالهٔ اصلی: حضرت آدم در قرآن

نام حضرت آدم (ع) در ۹ سوره و ۲۵ بار آمده و به سرگذشت او در سوره‌های: بقره، اعراف، حجر، اسراء، کهف و طه اشاره شده است.

نام و القاب

«آدم» را با نام‌ها، القاب و صفاتی چون: «بشر» «ابوالبشر»، «صفی الله»، «خلیفة اللّه»، «ابوالوری»، «ابومحمد» و «معلم الاسماء» می‌‌خوانند. برخی از عرفا از او به مختصر شریف، خلیفه و کون جامع تعبیر می‌‌کنند در انجیل، از او به عنوان ابن اللّه نیز نام برده شده است.

وی تنها کسی است از اهل بهشت که کنیه دارد و او را به جهت عظمت و بزرگداشت با کنیه ابو محمد می‌‌خوانند و گفته شده نقش انگشترش محمد رسول الله و علی امیرالمؤمنین بوده است.

خلقت حضرت آدم(ع)

مقالهٔ اصلی: آفرینش حضرت آدم

قبل از خلقت آدم، خدا خبر آفرینش او را به ملائکه داد ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ و این، دلیل بر کرامت و شرافت آدم است. فرشتگان پرسیدند آیا کسی را می‌‌آفرینی که در زمین خونریزی کند ﴿قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ ﴾. در اینکه فرشتگان از کجا دانستند که آدم، خونریز است چند دیدگاه وجود دارد: به اعتقاد سُدی ابتدا آنان از خدا پرسیدند این خلیفه چه کار خواهد کرد و خداوند به ایشان فرمود: خونریزی و فساد می‌‌کند، زیرا فرشتگان علم غیب نداشتند.

علامه طباطبایی در این باره می‌‌نویسد: ملائکه، خون‌ریز بودن آدم را از مسئله خلیفه و جانشین بودن او در زمین دریافته بودند، زیرا آنها می‌‌دانستند موجود زمینی قطعاً مادی و مرکب از قوای غضب و شهوت است و عالم آنها، هم دنیای تزاحم و محدودیت است چنین زندگی قطعاً خالی از مفاسد و خونریزی‌ها نخواهد بود. گروهی از مفسران می‌‌گویند ملائکه می‌‌دانستند که خدا آدم را از جسم مادی و روح معنوی خلق کرده و در تزاحم این دوگونه خوی متفاوت خونریزی و فساد پیدا می‌‌شود.

گروهی دیگر گفته‌اند آنها آدم را با جن‌ها که قبل از آدم خلق شده بودند مقایسه کردند. برخی روایات نیز با این نظر موافقت دارد. ممکن است گفته شود فرشتگان آدم را با انسان‌های دیگری که در دوره‌های قبل زندگی می‌‌کرده و منقرض شده بودند مقایسه کرده‌اند، این نظر نیز با برخی روایات تأیید می‌‌شود.

البته پیداست که خود آدم نه فسادی انجام داد و نه خونریزی کرد، بلکه منظور این است که در فرزندان آدم افراد خونریز و فاسد هم خواهند بود. نکته دیگر اینکه منظور فرشتگان از این پرسش، اعتراض به عمل خدا نبود، بلکه می‌‌خواستند مجهولات و مشکلات خود را درباره این خلیفه حل کنند. شاهد این مدعا آوردن جمله: ﴿إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾ در پایان سؤال است. در هر صورت به دلیل یقین و اجماع به عصمت ملائکه، باید این سخنان به گونه ای تأویل شود که مصداق صدور معصیت و مخالفت با خدا نباشد.

قرآن کریم خلقت آدم را در سه مرحله اصلی می‌‌داند:

1. خلقت خاکی آدم ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ﴾.
2. مرحله تصویرگری ﴿ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ﴾ که گاهی نیز از این مرحله با عنوان تسویه یاد می‌‌کند ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ﴾.
3. دمیدن روح ﴿وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي﴾ در این مرحله خلقت انسان تمام می‌‌شود و شایسته آن می‌‌گردد که مسجود ملائکه باشد ﴿فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾ در کتاب مقدس نیز سخن از نفخ روح در انسان دارد و آن را مرحله نهایی خلقت انسان می‌‌داند.

ابوالبشر بودن

اکثر ادیان از جمله مسلمانان، یهود و نصارا، آدم را نخستین انسان و پدر همه انسان‌های کنونی می‌‌دانند. آیات قرآن، روایات اهل بیت و کتاب‌های آسمانی نیز بر همین دیدگاه دلالت دارد.

آیات قرآن با ظهور قوی خود دلالت دارد که آدم و حوا اولین فرد بشر بوده و از پدر و مادری متولد نشده‌اند ولی این ظهور به حدی نیست که نص باشد و نتوان آن را تأویل کرد. از سوی دیگر مسئله از ضروریات دین نمی‌باشد تا منکر آن مرتد از دین باشد، البته این که نسل حاضر به مردی به نام آدم منتهی می‌‌شود از ضروریات قرآن است.

برخی از روایات تصریح کرده است که آدم، به تنهایی، پدر انسان‌های کنونی و نخستین انسان این عالم بوده، ولی خداوند هزاران هزار عالم و هزاران هزار آدم قبل از آن خلق کرده و هر عالمی دورانی را گذرانده و بعد از پایان دورانش، بساط آن برچیده شده و اهل جنت به جنت و اهل دوزخ به دوزخ رفته‌اند، سپس دوران جهان و آدمی جدید آغاز شده است. علی((ع) نیز در بیان ارتباط شیطان و آدم می‌‌فرماید: شیطان برنمی تافت که آدم با نیکوکاران در بهشت به سر برد از این سخن برمی آید که غیر از آدم کسان دیگری در بهشت زندگی می‌‌کردند که حضرت از آنان به عنوان نیکوکاران یاد می‌‌کند.

پذیرفتن این روایات به معنای تأیید فرضیه تکامل داروین نیست که می‌‌گوید: نسل حاضر بشر منتهی می‌‌شود به یک یا چند جفت انسان که از نوعی حیوان نزدیک به مرز انسانیت، مانند میمون جدا شده‌اند؛ زیرا چنین نظری با قرآن کریم سازگار نیست. طرف داران فرضیه داروین علاوه بر استناد به ادله‌ای از علوم طبیعی، به برخی از آیات و روایات نیز استناد کرده‌اند، عمده‌ترین دلیل قرآنی آنان آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ است، زیرا تصور می‌‌کنند ﴿اصْطَفَى﴾ به معنای برگزیدن از مردم معاصر خود است و دلیل روایی آنان روایتی است که آدم را اولین فرد بشر نمی‌داند، بلکه می‌‌گوید قبل از آدم نیز آدم‌های دیگر بوده‌اند.

در پاسخ باید گفت:

1. فرضیه داروین، فرضیه ای حدسی بیش نبوده و ثابت نشده است و بر فرض ثبوت نیز، چون دلایل علوم تجربی هر روز تغییر می‌‌کند غیر قابل اعتماد است.
2. آنان در استناد به آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ غفلت کرده‌اند که کلمه ﴿الْعَالَمِينَ﴾ "الف" و "لام" دارد و افاده عموم می‌‌کند، یعنی آدم و دیگر انبیا از تمام بشر تا روز قیامت انتخاب و اصطفا شده‌اند.

روایات مورد استناد نیز تنها دلالت دارد که قبل از این نسل بشر، آدم‌ها و عالم‌های دیگر بوده‌اند که بساط آن برچیده شده و عالمی نو برپا شده اما هرگز نشان نمی‌دهد که در زمان حضرت آدم، انسان‌های دیگر هم بوده‌اند که غیر متکامل باشند. بنابراین، فرضیه تکامل داروین غیر قابل قبول است.

آدم و خلافت الهی

همچنین ببینید: خلافت الهی

خداوند قبل از خلقت آدم به ملائکه فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾.

خلافت به معنای جانشینی و آمدن فردی به جای فرد دیگر است و خلافت را از آن جهت خلافت گویند که یکی به جای دیگری می‌‌آید و جای او می‌‌نشیند.

در اینکه خلیفه کیست و خلافت او از چه کسی بوده و در چه چیزی خلافت داشته، بین صاحب‌نظران اختلاف است. گروهی (اکثریت) شخص آدم را و گروهی دیگر فرزندان او را خلیفه می‌‌دانند، که از پدر خلافت کردند. گروهی نیز آدم را خلیفه و جانشین گروه‌های قبل از خودش می‌‌دانند. ابن عباس آدم را جانشین گروه‌های جن که قبل از او بودند می‌‌داند. گروهی نیز گفته‌اند آدم خلیفه فرشتگانی بوده که قبل از او در زمین حاکم بوده‌اند. ابن مسعود و سُدی و دیگران آدم را خلیفه خدا می‌‌دانند.

علامه طباطبایی، خلافت از خدا را قول اصح می‌‌داند، زیرا پاسخ خدا به ملائکه و گوش زد کردن مقام برجسته آدم و مسئله تعلیم اسماء با خلافت الهی سازگار است، نه خلافت از دیگر انسان‌ها. رشید رضا نیز وسعت دانش و خرد و اندیشه آدم و دامنه کارکرد بی کران او و... را دلیل شایستگی او برای خلافت از خدا می‌‌داند. گروهی با استناد به آیات ﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ﴾ و ﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ﴾ خلافت آدم را در کشت و کار در زمین دانسته‌اند تا نهرها را جاری کند و زمین را آباد نماید.

کتاب مقدس نیز خلافت آدم را در حکمفرمایی به حیوانات دیگر و فرمان روایی در زمین می‌‌داند. گروهی، خلافت آدم را تخلق به اخلاق الهی و اجرای فرامین حق و اداره امور خلق و دعوت آنان به اطاعت خدا می‌‌دانند و نیز گفته‌اند نمایندگی آدم از خدا به معنای نمایان گری صفات و کمالات اوست.

مقام خلیفة اللهی مخصوص حضرت آدم نبوده، بلکه مربوط به نوع انسان است از این جهت باید خلافت الهی برای آدم را هدف و مقصود آفرینش او بدانیم، نه عقوبتی برای آدم.

نبوت و رسالت

همچنین ببینید: نبوت و رسالت

معروف است که آدم نخستین پیامبر بوده و مسلمانان اعم از شیعه و اهل سنت به آن اعتقاد دارند. اهل کتاب و مجوس نیز با این اعتقاد موافقند. برخی از اهل سنت آن را اجماعی می‌‌دانند. در برخی روایات نیز بر مسئله نبوت آدم تأکید شده است.

برخی از مفسرین از جمله فخر رازی دلایلی از قرآن و روایات برای اثبات نبوت آدم آورده‌اند و دلایل مخالفان را رد کرده‌اند برخی از روایات که سخن از جانشینی شیث برای آدم می‌‌کند نیز اشاره به اتمام دوران نبوت آدم دارد.

گروهی به نبوت آدم اعتراف دارند ولی رسالت او را نپذیرفته‌اند یا زمان رسالت او را بعد از خلقت و هبوط به زمین می‌‌دانند و گفته‌اند اگر رسول باشد یا باید به سوی ملائکه ارسال شده باشد یا جن و یا انس، ارسال به سوی ملائکه را ممکن نمی‌دانند، زیرا ملائکه را اشرف از انسان می‌‌پندارند. به سوی جن نیز نبوده، زیرا در آن هنگام جن در آسمان نبود. به سوی انسان نیز نبوده، زیرا در آن هنگام جز حوا کسی نبود و حوا نیز دستورهای الهی را مستقیماً از خدا می‌‌گرفت، به دلیل ﴿وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ﴾. پس، ارسال آدم تا قبل از هبوط به زمین معنا نداشت. استدلال دیگر به آیه ﴿ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ﴾ است، چرا که این آیه مربوط به بعد از خطای آدم و خوردن از شجره بوده است .

در منابع اهل سنت، روایتی هست که حضرت نوح را اولین رسول الهی معرفی کرده، لکن آن را توجیه و تأویل می‌‌کنند. آنان که آدم را رسول خدا می‌‌دانند به آیاتی چون: ﴿وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ﴾ و امثال آن استدلال می‌‌کنند و البته این دلیل منافاتی با پذیرش رسالت آدم بعد از هبوط او به زمین ندارد.

اما اینکه رسالت آدم برای چه کسانی بوده، برخی او را رسول به سوی فرشتگان می‌‌دانند. بعضی دیگر ارسال او برای حوا را نیز بعید نمی‌دانند حتی مانعی ندارد که اصطفای آدم و رسالت او را مربوط به زمانی بدانیم که فرزندانی از او پیدا شده‌اند.

در برخی منابع یهود تصریح کرده‌اند که احکام و قوانین پیش از ظهور شریعت موسی به آدم داده شده بود و مراعات روز شنبه از زمان وی واجب شده بود و نخستین کسی که قربانی کرد او بود. مجوس نیز که آدم را کیومرث می‌‌خوانند، او را اولین بشر و اولین رسول می‌‌دانند. آنان که به پیامبری آدم اعتقاد دارند، علم او به اسما را معجزه می‌‌دانند و گفته‌اند این اولین معجزه آدم بوده و دلیل نبوت او برای ملائکه محسوب می‌‌شد.

با توجه به روایاتی که تأکید دارد هرگز زمین از حجت خالی نمی‌شود و روایاتی که سلسله نبوت را با شروع خلقت بشر همزمان می‌‌داند و روایاتی که سخن از جانشینی شیث از آدم و اتمام نبوت او می‌‌کند جای هیچ شبهه و اشکالی در نبوت آدم نیست و علامه طباطبایی طرح این گونه پرسش‌ها و اشکال‌ها را ناشی از اهمال مفسران در بحث جدی و حقیقی موضوع می‌‌داند.

تعلیم اسما

مقالهٔ اصلی: تعلیم اسماء

مسئله تعلیم اسما از حوادث مربوط به آدم است که در قرآن کریم تنها یک بار از آن بحث شده و می‌‌فرماید: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ﴾.

در این مورد دو پرسش اصلی مطرح است: چیستی اسماء و چگونگی تعلیم آن. اسماء جمع اسم و در لغت نام موجودات و از ریشه وسم به معنای نشانه گرفته شده است. در این که اسمای تعلیمی به آدم چه بوده نظرات بسیار وجود دارد: علم نجوم، اسم ملائکه، نام تمام ذریّه آدم، نام همه چیز اسماء اجناس، مثل جن و انس همه اسما و صفات و غذاها و ادویه‌ها و استخراج معدن و غرس درختان و همه آنچه مربوط است به آبادی دین و دنیا، نام تمام آنچه خلق شده بود و آنچه خلق نشده بود، خواص هر چیز، اسم دواها و اینکه هر چیز به چه کاری می‌‌آید. اسمای خالق و مخلوقات (کشف الأسرار، ج۱، ص ۱۳۷) نظریاتی است که در این مورد مطرح شده است.

کسانی که تعلیم را آموزش الفاظ و اسما می‌‌دانند، در اینکه خدا اسما را به چه زبانی به آدم آموخت دو نظر بیان کرده اند:

1. تعلیم هر اسم به تمام لغات به غیر از زبان عربی، زیرا نخستین کسی که به عربی صحبت کرد اسماعیل (ع) بود.
2. تعلیم ابتدا به زبان عربی و سپس به همه زبان‌ها.

امّا محققان این نظرات را نقد یا تأویل کرده‌اند و در نقد آموزش لغات و اسامی گفته‍‌اند: هر چند دانستن اسامی موجودات جهان نوعی فضیلت است، اما نمی‌تواند ملاک برتری و امتیاز انسان بر ملائکه و دلیل شایستگی او برای خلافت باشد. علاوه بر آنکه از گفت وگوی خدا با ملائکه مشخص می‌‌شود که ملائکه نیز لغات را می‌‌شناختند.

درباره آموزش اسرار هستی و آثار موجودات نیز گفته اند:

1. این نظر با ظاهر آیات سازگار نیست، زیرا ظاهر آیات این است که آدم اسما را آموخت نه اسرار و خواص آنها را.
2. گروهی از ملائکه مسئول امور عالم ﴿مُدَبِّرَاتِ أَمْرًا﴾ هستند، که انجام آنها بدون علم ممکن نیست.

بعضی، تعلیم اسما را افاده علم بر حقایق اشیا و ماهیات آنها یا اسمای حجج الهی و ائمه و صفات ایشان طبق روایات و یاعلاوه بر آن، نام شیعیان خاص و دشمنان خاص اهل بیت می‌‌دانند.

بعضی نیز اسما را یک سلسله موجودات زنده و صاحب شعور می‌‌دانند که در پشت پرده غیبت از نظرها مستور بوده‌اند و هر اسمی را خداوند در این جهان به برکت آنها ایجاد کرده است و آنها واسطه فیض خداوند به مادون‌اند و یا علم اسما، علم به حقایق اسما و رؤیت فنای خلق در حق می‌‌باشد (شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۶۳).

همچنین درباره کیفیت تعلیم اسماء گفته شده است: خداوند همه اشیا و افراد را حاضر کرد و آدم خود بر آنها اسم نهاد یا تعلیم علم از طریق خلق علم بوده و یا با نصب دلیل برای شناخت اشیا (روض الجنان، ج۱، ص ۲۰۱) یا خواص اشیا را بر قلب آدم القا کرد یا در خلقت و فطرت انسان همه اسماء الهی را قرار داد. یا آدم اشباح و انوار اهل بیت را دید و علم پیدا کرد یا معنای تعلیم اسما، مظهریت اسمای الهی در آدم است نه اینکه به آدم درسی داده باشند.

ممکن است گفته شود اگر خدا آن علوم را به ملائکه نیز یاد داده بود آنها نیز می‌‌دانستند، بنابراین فخر و امتیازی در آدم نیست، پس چرا خدا به ملائکه فرمود: ﴿أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾

در پاسخ گفته شده:

1. این سخن برای تعجیز ملائکه بوده، زیرا از علم به چیزی که ندیده بودند عاجزند.
2. برای آگاهی ملائکه به عجز خودشان و عظمت مقام آدم بوده که ترکیب او به گونه‌ای است که بسیاری از مطالب را می‌‌فهمد.
3. برای آن بوده که ملائکه به عظمت وجودی آدم پی ببرند و بدانند که تنها او می‌‌تواند مظهر همه اسما و صفات الهی و اسم اعظم را که جامع تمام اسمای الهی است و تمام اسما در او فعلیت دارند داشته باشد و هر چه آنان به روی هم دارند او به تنهایی دارد.
4. برای آنکه ملائکه بدانند در نسل آدم چه انسان‌های با عظمتی به وجود خواهند آمد، زیرا مسمیات آن اسما، ائمه بوده‌اند.
5. برای اظهار فضل آدم بر ملائکه، زیرا آدم دارای مقام جمعی برای مظهریت همه اسما بوده است.
6. برای آنکه علم به آن اسما در مقام خلافت الهی نقش داشته و فرشتگان دریافتند که لوازم خلیفه الهی را ندارند.
7. علمی که فرشتگان پس از خبر دادن آدم از اسماء به دست آوردند با آن علمی که خدا به آدم آموخت تفاوت داشت... و شایستگی آدم برای مقام خلافت از لحاظ همان حقیقت علم به اسما بود، نه خبر دادن از آن.

سجده ملائکه

مقالهٔ اصلی: سجده ملائکه

بعد از تعلیم اسماء به آدم و اعلام عجز ملائکه از دانستن آن، خداوند دستور سجده می‌‌دهد و می‌‌فرماید: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ﴾ اصل سجده در لغت خضوع و تذلل است. یا به معنی تذلل و انقیاد با فرود آوردن سر است. در روایات نیز بر فرود آوردن سر بر زمین در برابر آدم تصریح شده. در شرع نیز سجده عبارت است از روی بر زمین نهادن یا پیشانی نهادن بر زمین به قصد عبادت. علامه طباطبایی تصریح می‌‌کند که هر چند سجده کردن از همه افعال انسان تعیّن بیشتری برای عبادت دارد، لکن نباید سجده را عبادتی ذاتی دانست که در آن صورت انجام آن به عنوان تحیت وتکریم برای غیر خدا به گونه ای که اطاعت فرمان خدا و خضوع برای او نیز محسوب شود جایز نباشد.

ممکن است گفته شود آدم قبله بوده، مثل کعبه و سجده برای خدا بوده، یا آدم خدا را سجده می‌‌کرد و ملائکه در پس آدم متابعت می‌‌کردند، ولی سخن بهتر آن است که سجده برای آدم بود، ولی در حقیقت، اطاعت خدا بود. صدرالمتألهین می‌‌گوید ممکن است سجده برای خدا بوده، در آن صورت آدم قبله قرار گرفته مثل کعبه، به جهت بالا بردن شأن او و یا آدم سبب وجوب سجده برای خدا بوده، زیرا با دیدن او پی به عظمت قدرت الهی می‌‌بردند و یا مسجود انسان بوده از آن جهت که آدم به قرب الهی رسیده بود، لذا این سجود برای آدم، سجود برای خدا محسوب می‌‌شود، زیرا آدم آینه تمام نمای خدا بود، یا اینکه سجده اصلاً به معنای انقیاد و خضوع است، نه سجده حقیقی که از نظر ایشان قول دوم بهتر است. یا اینکه سجده برای آدم باشد به عنوان احترام به او و ممکن است گفته شود سجده ملائکه نوعی انقیاد، مطاوعت و در تسخیر بودن ملائکه برای آدم است. برخی هم گفته‌اند سجده فرشتگان بر آدم به مفهوم فرمان بری همه نیروهای سپهر از انسان است.

سجده بر آدم در حقیقت سجده برای بشر بوده و آدم نماینده بشریت محسوب می‌‌شده است. آیات ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ﴾، ﴿قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ﴾، ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾ دلیل این مطلب به شمار آمده است. رسول گرامی اسلام (ص) سجده بر آدم را در حقیقت اکرام برای خود و اهل بیتش می‌‌داند، بنابراین سجده بر شخص آدم نبود.

درباره فلسفه مأمور شدن فرشتگان به سجده بر آدم، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است: گروهی سؤال از ملائکه را برای تعجیز می‌‌دانند و گروهی برای آزمایش و امتحان. تا زمانی که آدم خلق نشده بود، ابلیس و ملائکه در یک رتبه بودند و امتیازی به هم نداشت و پس از خلقت آدم، این دو گروه از هم جدا شدند.

بهشت حضرت آدم

مقالهٔ اصلی: بهشت حضرت آدم

محل خلقت آدم همان بهشتی بود که در آن ساکن شد به دلیل خطاب ﴿اسْكُنْ﴾ و اگر غیر از این بود باید از واژه "اُدخل" استفاده می‌‌کرد. بعد از آنکه خدا آدم و حوا را خلق کرد فرمود: ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾.

درباره بهشت آدم اقوال گوناگون است؛ علی (ع) آن را چنین توصیف می‌‌کند: خانه‌ای آرام، جای گاهی در امان با زندگی فراخ و پر نعیم. از امام صادق (ع) نقل شده که بهشت آدم باغی از باغ‌های دنیا بود و همین ماه و خورشید که به ما می‌‌تابد بر آن می‌‌تابید و اگر از باغ‌های آخرت بود هرگز از آن اخراج نمی‌شد و گفته شده این بهشت نه بهشت جاودان آخرت بود که اشکال جاودان نبودن آدم در آن پیش آید و نه بهشت دنیایی و مادی که نیاز به قانون و امر و نهی و تکلیف داشته باشد بلکه بهشتی برزخی و آسمانی بود که برای آدم خلق شده بود و منافاتی ندارد که بهشت مزبور در عین دنیوی بودن، برزخی باشد.

امام خمینی می‌‌فرماید آدم در حال جذبه در بهشت لقا بود و بهشت دنیا را تعبیری از آن حالت فنا و بی‌خبری از کثرات می‌‌داند، برخی گفته‌اند آن بهشت روضة القدس و سماء عالم روح بوده است.

کتاب مقدس آن را باغ عدن می‌‌داند. آنان که بهشت آدم را بهشت آخرت نمی‌دانند به دلایلی استناد می‌‌کنند؛ از جمله اینکه در بهشت آخرت هیچ چیز نهی نشده است و تکلیف نیست، آنجا جای اندوه و بلا نیست، کسی از آن اخراج نمی‌شود، شیطان نمی‌تواند در آن داخل شود و اگر بهشت خلد بود آدم در آن فریب نمی‌خورد. برخی بهشت آدم را جنة الفردوس در وسط و بالاترین مراتب بهشت می‌‌دانند نظر فخر رازی و اکثر اشاعره این است که بهشت آدم جنة الخلد بوده، به دلیل "الف" و "لام" در الجنة که "الف" و "لام" عهد است. البته گروهی نیز گفته‌اند چون دلایل همه ضعف دارد همه اقوال ممکن و محتمل است و هیچ نظر قاطعی نمی‌توان داد.

در مکان بهشت آدم نیز اختلاف است؛ گروهی آن را در زمین می‌‌دانند و گروهی در آسمان از جمله جبائی آن را در آسمان هفتم می‌‌داند. ممکن است آن را باغ دنیایی بدانیم، ولی در غیر زمین به دلیل آیه هبوط ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾؛ از امام صادق (ع) نیز نقل شده که آدم در آسمان بود.

به استناد آیه: ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ معلوم می‌‌شود نخستین تشریعی که در دنیای آدم و فرزندان او واقع شد، بعد از امر به هبوط دوم بود و در بهشت آدم نه دینی تشریع شده بود و نه تکلیف مولوی در کار بود.

علت ورود آدم و حوا به بهشت

اهل کتاب سکونت آدم و حوا در بهشت را به جهت نگهبانی از باغ عدن(قاموس کتاب مقدس، ص ۲۶) یا فلاحت و نگهداری آن باغ می‌‌دانند. ، اما از نظر ما به دلیل آیه: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ آدم و حوا از ابتدا برای زندگی در زمین خلق شده بودند و اینکه خدا او و حوا را در بهشت ساکن کرد فقط برای آزمایش و آشکار شدن عورات آنها و در نتیجه به زمین فرستاده شدن آنها بود.

شجره منهیه

مقالهٔ اصلی: درخت ممنوعه

هنگامی که آدم و حوا وارد بهشت می‌‌شدند به آنها گفته شد: ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، سپس در آیه دیگر ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ این ظلم را معنا کرد. آن گاهتشقی را توضیح داده که محرومیت از نعمت‌های بهشت و دچار شدن به زندگی دنیا است: ﴿إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعْرَى﴾ ﴿وَأَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَلَا تَضْحَى﴾. بنابراین از لحن آیات می‌‌توان دریافت که نهی در این آیات، ارشادی تنزیهی است که مخالفت با آن، مخالفت و معصیت مولی محسوب نمی‌شود و ظلم در آن نیز ظلم به نفس است، نه ظلم در حق خدا. اینکه بعد از پذیرفتن توبه، آدم و حوا به بهشت باز نگشتند خود دلالت بر ارشادی بودن نهی دارد، زیرا در احکام ارشادی، نهی برای دچار نشدن به اثر تکوینی عمل است. بنابراین خروج آدم از بهشت یک اثر تکوینی و ضروری بود، نه مجازات مولوی.

در میان مفسران نسبت به چیستی این شجره اختلاف است: درخت علم، حسد، انگور، گندم، درخت انواع میوه‌ها از جمله اقوال در این باره است.

در هر صورت این مسلم است که درخت ممنوعه درختی بوده که نزدیک شدن به آن مایه زحمت و مشقت در زندگی دنیا بوده، به اینکه انسان در زندگی دنیا خدا را فراموش کند و از مقام او غافل شود. امام رضا ((ع) ضمن تقسیم اراده الهی به اراده حتمی (تکوینی) و اراده عزمی (تشریعی) می‌‌فرماید: اراده تکوینی خدا این بود که آدم از درخت ممنوعه بخورد و از بهشت اخراج شود، ولی اراده تشریعی خدا نهی از خوردن شجره بود و لذا آنها را از خوردن میوه درخت باز نداشت . ولی ظاهر سفر آفرینش کتاب مقدس این است که این امر بر خلاف مشیت و خواست الهی و برای جلوگیری از حیات جاودان انسان انجام شده: خدا گفت که همانا او مثل یکی از ما شده که عارف نیک و بد گردیده و مبادا که از میوه درخت حیات هم بخورد و جاودان زنده و بی مرگ بماند، پس خداوند آدم را از باغ عدن بیرون کرده.

وسوسه‌های ابلیس

مقاله‌های اصلی: وسوسه و ابلیس

خدای تعالی هنگامی که آدم و حوا را در بهشت مستقر می‌‌کرد فرمود: ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ ولی آدم نتوانست در برابر وسوسه‌های شیطان دوام بیاورد، فریب خورد ﴿فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ﴾. گاهی نیز از وسوسه شدن آدم و حوا هر دو سخن می‌‌گوید: ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ﴾ ولی جایی از وسوسه حوا به تنهایی سخن نگفته است. با این همه در کتاب مقدس آمده که ابلیس حوا را فریب داد و سپس حوا موجب فریب آدم شد. برخی از مفسران اسلامی نیز همین مطلب را در کتاب‌های خود آورده‌اند.

قرآن کریم نکاتی از وسوسه‌های شیطان را که سبب شد آدم حرف ابلیس را باور کند مطرح کرده است:

1. وعده حیات جاودان: {{متن قرآن|هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ}.
2. وعده ملک فنا ناپذیر: ﴿وَمُلْكٍ لَا يَبْلَى﴾.
3. فرشته شدن: ﴿وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ﴾.
4. قسم دروغ: ﴿وَقَاسَمَهُمَا﴾.
5. خود را ناصح جلوه داد: ﴿إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ﴾.

این وسوسه‌ها سبب شد که آدم فریب خورده ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ﴾ و عهد خود با خدا را فراموش کند: ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا﴾ از امام باقر (ع) نقل شده که عهد الهی با آدم این بود که به شجره ممنوعه نزدیک نشود، اما موقعی که در علم خدا گذشته بود که آدم از آن خواهد خورد فرا رسید، آدم فراموش کرد و از آن خورد. در روایت دیگر نقل شده که آدم فراموش نکرد زیرا شیطان به او گفت: ﴿مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ﴾. جمع این دو آن است که آدم عهد خود با خدا را فراموش کرد، نه نهی از شجره را در برخی روایات نقل شده که آدم گفت: ابلیس به خدا قسم خورد و من هرگز فکر نمی‌کردم یکی از مخلوقات خدا به او قسم دروغ بخورد و گفته شده که ابلیس به آدم گفت شما از آن درخت معین مورد اشاره نهی شده‌اید: ﴿وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ﴾ نه از همجنس‌های آن درخت یا خود آدم فکر کرد نهی ازدرخت مشخص بوده و از درخت دیگری از آن نوع خورد. اقوال دیگری نیز در این زمینه هست که بی اساس و برگرفته از تورات است، مثل فریب آنها به وسیله مار یا طاووس.

عصمت و تنزه از گناه

مقالهٔ اصلی: عصمت حضرت آدم

برپایه ظاهر برخی آیات، آدم تحت تأثیر وسوسه‌های شیطان قرار گرفت و دچار عصیان و خطا شد: ﴿وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾، ﴿فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا﴾، ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ﴾، ﴿فَتَابَ عَلَيْهِ﴾.

عصیان در لغت به معنای مخالفت و خلاف اطاعت است و مخالفت امر، شامل امر وجوبی و امر ندبی هر دو می‌‌شود. بعضی گفته‌‌اند: عصیان به معنای متأثر نشدن یا به زحمت متأثر شدن است و این، در اوامر ارشادی نیز قابل تصور است. عصیان به معنای مخالفت امر مولوی، مفهوم تازه ای است (حقیقت شرعیه یا متشرعه) و منافاتی با تعمیم آن از نظر لغت و معنای متعارف ندارد. برخی نیز گفته‌اند این معصیت قبل از نبوت بوده و اشکالی ندارد، پس در هر صورت استعمال عصی برای آدم به معنای عدم عصمت او نیست. از نگاه عرفانی، خطیه آدم با آنکه از قبیل لغزش‌های دیگران نبوده بلکه شاید خطیه طبیعی بوده، یا خطیه توجه به کثرت که شجره طبیعت است بوده، لکن از مثل آدم (ع) که صفی اللّه و مخصوص به قرب و فنای ذاتی است، متوقع نبوده، لهذا به مقتضای غیرت حبی، ذات مقدس حق، اعلان عصیان و غوایت او را در همه عوالم و در لسان همه انبیاء (ع) فرمود.

غوایت آدم

برخی، غوایت را به معنای گمراهی دانسته‌اند و آن را تأکیدی بر عصیان و گناه آدم می‌‌دانند، برخی نیز گفته‌اند غوایت آدم مربوط به زمانی است که هنوز جزء بندگان خُلّص خدا نبود، ولی غوایت در لغت به معنای خیبه، و نرسیدن به هدف مورد نظر (جوهری) و بی بهره شدن آمده است. برخی نیز گفته‌اند غوایت، عبارت از عدم توانایی بر حفظ مقصد است و این، هم در مورد ارشاد و هم در مورد مولویت متصور است.

ازلال آدم

ازلال در لغت به معنای لغزش یا انتقال جسمی از مکانی به مکانی دیگر آمده است. بنابراین معنای ازلال شیطان در مورد آدم، این است که شیطان آنها را از بهشت به زندگی زمینی و طبیعی انتقال داد. فلذا قرآن کریم در ادامه می‌‌فرماید: ﴿فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ﴾.

برخی گفته‌اند: چون هم خدا آنان را ظالم دانسته و هم خود آنان اعتراف کرده‌اند و ظالم ملعون است ﴿أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ پس آن دو اهل کبیره‌اند.

پاسخ این است که آدم گفت ما به خود ظلم کردیم و ظلم به نفس در قرآن ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ در برابر عمل بد قرار دارد و عمل بد اعم از حرام و مکروه و به سختی انداختن خود است. از سوی دیگر، ظالمان که در قرآن مورد لعن واقع شده‌اند کافرانی هستند که سد سبیل کرده و دارای شرایط خاصی هستند ﴿وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْآخِرَةِ كَافِرُونَ﴾، ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُولَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْأَشْهَادُ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾.. علاوه بر این، قرآن کریم در آیه ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ به جای ظالمین از واژه فتشقی استفاده کرده که به معنای زحمت و تعب است؛ یعنی زندگی پر زحمت دنیایی بنابراین ظلم آدم، گناه نبود، بلکه عمل نابجایی بود که ثمره آن زندگی و مشقت زمینی شد.

برخی، توبه آدم را دلیل گناهکاری او می‌‌دانند وگفته‌اند انّه تائب والتائب مذنب، در حالی که توبه ملازمت با گناه ندارد و در روایت دارد که پیامبر خدا (ص) روزانه هفتاد بار توبه می‌‌کرد، بدون آنکه گناهی انجام داده باشد می‌‌توان گفت: پشیمانی و اندوه آدم به خاطر توجه به کثرات بعد از آنکه در مقام فنا قرار داشت، بوده است.

توبه و انابه

مقالهٔ اصلی: توبه حضرت آدم

هنگامی که از شیطان فریب خورد و خداوند فرمود: ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ از بهشت اخراج شد و سپس توبه کرد. ظاهراً این توبه نیز از عنایات الهی بود: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ﴾. علی (ع) داستان را چنین توصیف می‌‌کند: سپس خدای سبحان، درِ توبه را به روی او گشود و کلمه رحمت بر زبان او نهاد.

در توضیح و تفسیر کلماتی که آدم برای توبه فرا گرفت اقوال متعدد است. بیشتر روایات دلالت دارد که این کلمات، نام‌های محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) بود. احتمال این که آیات ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا﴾ کلمات و ذکر توبه آدم بوده باشد ضعیف است، زیرا این جملات را قبل از هبوط گفته‌اند و توبه بعد از هبوط بوده است. برخی از روایات نیز اعمال حج را به عنوان توبه آدم ذکر کرده‌اند. برخی نیز گفته‌اند این کلمات، مراتبی از ملکوت و جبروت و ارواح مجرده بوده است.

در هر صورت پرسش این است که اگر توبه آدم پذیرفته شد ﴿فَتَابَ عَلَيْهِ﴾ چرا به بهشت باز نگشت؟ برخی گفته اند: خروج از بهشت و هبوط، اثر وضعی و طبیعی خوردن از شجره ممنوعه بوده و توبه تنها در کاهش بُعد از درگاه الهی مؤثر است. برخی گفته‌اند اخراج آنها از بهشت و زندگی زمینی یک قضای مسلم و حتمی بود و اگر این نبود، باید بعد از توبه و بخشودگی به بهشت برگردند. در حقیقت با تناول میوه درخت ممنوعه مقرر شد که انسان به زمین بیاید و با توبه مقرر شد که خدا او و فرزندانش را به وسیله هدایت، به بندگی و عبودیت اکرام نماید و گفته‌اند اخراج از بهشت به آن جهت بود که بهشت جای توبه نبود باید به زمین می‌‌آمد تا توبه نماید و کرم و جود و رحمت الهی تبیین شود.

در کتاب مقدس گفته شده اخراج آدم از بهشت، از ترس دست یابو او به درخت حیات بود. از نظر ما اخراج آدم از بهشت عقوبت نبود، زیرا عقوبت، زیان است و سلب لذت و منافع، عقوبت نیست. بلکه این اخراج مصلحت و تقدیر الهی بود تقدیری حتمی و مسلّم و اراده خداوند به گسترش رحمت و نعمت و گشودن ابواب خیرات و برکات در زمین بود.

هبوط آدم

هبوط به معنای پایین آمدن است و اگر در مورد انسان باشد بر سبیل استخفاف می‌‌باشد بر خلاف انزال.

بحث هبوط در سوره بقره دوبار مطرح شده است:

1. ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ﴾.
2. ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا﴾.

برخی معتقدند واقعاً دو هبوط بوده: هبوط اول از بهشت تا آسمان و هبوط دوم از آسمان تا زمین، زیرا در قرآن تکرار بی فایده نیست و گفته شده این تکرار برای تأکید یا اختلاف حالات آدم و حوا بوده (بحارالانوار، همان). از برخی روایات برداشت می‌‌شود که در مرحله اول از بهشت اخراج شدند و جلو درب بهشت رفتند و در مرحله بعدی به زمین فرود آمدند و نیز از نوع خطاب‌ها در قرآن که ابتدا می‌‌فرماید: ﴿وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ﴾ ولی در مرحله بعدی اشاره به دور دارد و از واژه نادا استفاده کرده: ﴿وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ﴾ استفاده می‌‌شود که دو هبوط بوده. اما برخی دیگر معتقدند چون متعلق هر دو هبوط زمین است، یک هبوط بیشتر نبوده، هبوط نخست جزء قصه آدم است، اما هبوط دوم نتیجه و تصویر کلی از داستان می‌‌باشد.

جستارهای وابسته

• حوا (همسر)
• شیث (فرزند)
• هابیل (فرزند)
• قابیل (فرزند)
• دین حضرت آدم
• قوم حضرت آدم
• زیارت حضرت آدم
• عصمت حضرت آدم

منابع

1. مقدمی، محمود، مقاله «آدم»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱