در زمان ظهور امام مهدی سرنوشت کفار چه می‌شود؟ (پرسش)

در زمان ظهور امام مهدی سرنوشت کفار چه می‌شود؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / عصر ظهور امام مهدی / قیام امام مهدی / روش برخورد امام مهدی با دشمنان
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

در زمان ظهور امام مهدی سرنوشت کفار چه می‌شود؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

ابراهیم امینی

آیت الله ابراهیم امینی، در کتاب «دادگستر جهان» در این‌باره گفته است:

«از آیات و روایات استفاده می‌شود که در عصر مهدی (ع) حکومت و قدرت زمین از کفار غیرکتابی و مادیین گرفته می‌شود و در دست مسلمین و رجال شایسته جهان واقع می‌شود. از باب نمونه چند آیه را تذکر می‌دهم: خداوند متعال در سوره انبیا آیه ۱۰۵ می‌فرماید: ما در زبور نوشتیم بعد از آنکه در توراة نوشته بودیم که بندگان شایسته ما وارث زمین خواهند شد.

در سوره صف آیه ۹ می‌گوید: او خدایی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا بر تمام ادیان غالب گردد، گرچه مشرکین کراهت داشته باشند. در سوره نور آیه ۵۴ می‌گوید: خدا به کسانیکه ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند وعده داد که آنان را خلیفه زمین گرداند، چنانکه پیشینیان آنان را به خلافت رسانید. و نوید داد، دینی را که برایشان پسندیده است، با قدرت و نیرومند گرداند و ترسشان را به ایمنی تبدیل کند تا مرا بپرستند و شرک نیاورند. در سوره قصص آیه ۴ می‌گوید: ما اراده نمودیم بر کسانی که در زمین زبون شمرده می‌شوند، منت نهاده، پیشوا و وارث زمین‌شان گردانیم و قدرتی به آنان عطا کنیم.

این آیات بشارت می‌دهند روزی خواهد آمد که قدرت و فرماندهی جهان، به دست مؤمنین و مسلمین شایسته و با لیاقت واقع خواهد شد و نور اسلام تمام ادیان را تحت الشعاع قرار می‌دهد و بر آنها غالب می‌گردد. از احادیث استفاده می‌شود که در عصر دولت مهدی دستگاه شرک و کفر از زمین برچیده می‌شود و جز موحد و یکتاپرست و گوینده کلمه توحید، احدی در زمین باقی نمی‌ماند. از باب نمونه: پیغمبر (ص) فرمود: اگر از عمر دنیا بیش از یک روز هم باقی نمانده باشد خدا مردی را که نامش نام من و اخلاقش اخلاق من و کنیه‌اش ابو عبد الله است، مبعوث می‌کند و به‌وسیله او دین را -به عظمت اولی خود- برمی‌گرداند و فتوحاتی را نصیبش می‌کند و به‌جز گوینده کلمه توحید کسی روی زمین باقی نخواهد ماند. به آنحضرت عرض شد: مرد مذکور از نسل کدام فرزندانت به وجود می‌آید؟ پیغمبر دستش را به حسین زده فرمود: از این‌.

حضرت ابو جعفر (ع) -در حدیثی- فرمود: قائم و اصحابش آن‌قدر جنگ می‌کنند تا دیگر مشرکی باقی نماند».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «از آیات و روایات استفاده می‌گردد که در زمان ظهور حضرت ولی عصر (ع) جایگاهی برای کفّار نیست و جز تسلیم و پذیرش حق و یا کشته شدن راه سومی برای آنها وجود ندارد و حاکمیت کره خاکی به دست صالحان و بندگان شایسته پروردگار متعال قرار خواهد گرفت. از باب نمونه به چند آیه و روایت در این‌‌‌باره اکتفا می‌کنیم. ما در زبور نوشتیم بعد از آنکه در تورات نوشته بودیم که بندگان شایسته ما وارث زمین خواهند شد. او خدایی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا بر تمام ادیان غالب گردد گرچه مشرکین کراهت داشته باشند. خداوند به کسانی که ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند وعده داد که آنان را خلیفه زمین گرداند. در این آیات بشارت داده شده است که حاکمیت زمین به دست مؤمنین و مسلمین شایسته و با لیاقت قرار خواهد گرفت و نور اسلام تمام ادیان را تحت الشعاع قرار خواهد داد و بر همه غالب خواهد گشت. و از احادیث استفاده می‌گردد که در زمان ظهور حضرت ولی عصر (ع) دستگاه شرک و کفر از زمین برچیده می‌شود و جز موحدین و یکتاپرستان و گویندگان کلمه توحید احدی در زمین باقی نمی‌ماند از باب نمونه اشاره به دو حدیث می‌کنیم: پیامبر اکرم می‌فرمایند: خداوند مردی را که نامش نام من و اخلاقش اخلاق من و کنیه او ابو عبداللّه است مبعوث می‌کند و به وسیله او دین را به عظمت اولی خود برمی‌‌‌گرداند و فتوحاتی را نصیبش می‌کند و به جز گوینده کلمه توحید کسی در روی زمین باقی نخواهند ماند و آن مرد از نسل حسین خواهد بود. امام باقر می‌فرمایند: قائم و اصحابش آن قدر جنگ می‌کنند تا مشرکی باقی نماند».

۲. حجت الاسلام و المسلمین امامی میبدی؛

علی رضا امامی میبدی حجت الاسلام و المسلمین علی رضا امامی میبدی، در کتاب «آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی» در این‌باره گفته است: «حضرت مهدی (ع) بر اساس اسلام و آموزه‌های حقیقی آن قیام می‌‌کنند و بر همین اساس برای تحقق معارف اسلام حقیقی و در راس آن حاکمیت امامت به عنوان اساسی‌ترین اصل در اسلام تلاش می‌‌کند، و در این راستا به مبارزه با مخالفین و معاندین می‌‌پردازد. این مبارزه را می‌‌توان در دو جبهه مبارزه با منحرفان و مبارزه با کفار و مشرکان در نظر گرفت. سرنوشت دشمنان اهل بیت (ع): از اولین اقدامات امام (ع)، مقابله با مخالفین و دشمنان اهل بیت (ع) می‌باشد. البته واضح است که مقابله حضرت با آنها، بعد از اتمام حجت و پذیرفته نشدن حق از سوی آنها می‌‌باشد. علامه در ذیل آیه ۱۰۷ سوره هود روایتی را از حمران نقل می‌‌کند که می‌‌گوید: خدمت امام صادق (ع) عرض کردم: آنها مخالفان ما را مسخره می‌‌کنند و به یکدیگر می‌‌گویند تعجب نمی‌‌کنید از مردمی که معتقدند خداوند قومی را از جهنم بیرون می‌‌آورد و با اولیای خودش در بهشت قرارشان می‌‌دهد؟ امام صادق (ع) فرمود: مگر نخوانده‌اند کلام خدا را که می‌‌فرماید: ﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ﴾ مقصود از بیرون آمدن از آتش و رفتن در بهشت، آتشی است غیر از جهنم و بهشتی است غیر از آن بهشت؛ و این عده که از آتش بیرون می‌‌آیند، با اولیای خدا همنشین نخواهند شد. آن‌‌گاه اضافه فرمود: آری به خدا سوگند، میان اولیای خدا و این عده از مردم منزلتی فاصله است، چیزی که هست من نمی‌‌توانم حرف بزنم (و از روی این اسرار پرده بردارم)، آری کار اینان از یک حلقه تنگ‌تر است، قائم (ع) هم که ظهور کند اول به این عده می‌پردازد. ایشان پس از ذکر این حدیث درباره این که امام (ع) فرمود: قائم (ع) هم که ظهور کند اول به این عده می‌پردازد، توضیح می‌دهد که این مطلب یعنی هنگامی که امام زمان (ع) ظهور کند اول به کار این عده که اهل حق را استهزاء می‌‌کنند، می‌‌پردازد و از آنان انتقام می‌‌گیرد. سرنوشت کافران و مشرکان: از مجموع آیات و روایاتی که فضای قیام حضرت مهدی (ع) را تبیین می‌‌کند و با ضمیمه احکام اسلام مبنی بر وجوب جهاد و مقاتله با کفار و مشرکین، چگونگی برخورد و سرانجام کسانی که اسلام را به عنوان دین حق نپذیرفتند و به دین باطل خود پافشاری کنند، روشن است زیرا توجه به این ادله که دلالت بر وجوب مبارزه با کافران و مشرکان می‌‌کند و حاکی از مبارزه نهایی با این گروه که منجر به سیطره کامل اسلام در زمین می‌شود، می‌باشد، به دست می‌آید که با آغاز قیام صالحان در آخرالزمان، مبارزه با کافران و منکران وجود خداوند، وارد مرحله جدیدی می‌شود و این عده از انسان‌های گمراه در صورت عدم پذیرش اسلام به طور کلی نابود شده و بساط کفر و الحاد برای همیشه از زمین جمع می‌‌شود مراجعه شود. گرچه نسبت به پایان دوره زندگی کافران و مشرکان در عصر ظهور جای اختلاف و تردیدی نیست ولی نسبت به اهل کتاب و برخورد امام (ع) با آنها، روایات متفاوت و درنتیجه دیدگاههای مختلفی وجود دارد. مرحوم علامه نیز در چند موضع به این موضوع پرداخته و آن را مورد بررسی قرار داده است. از جمله در ذیل آیات ۱۴ و ۶۴ سوره مائده ابراز می‌‌کند که از تعبیر ﴿وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾ رداشت می‌شود که یهود و نصارا و به طور کلی اهل کتاب، تا قیامت باقی هستند. البته ایشان در کنار این وضع، احتمال دیگری نیز مطرح می‌‌کند و بیان می‌کند که شاید منظر تداوم نفرت و دشمنی و نبود محبت و مودت بین آنها باشد که قرآن برای بیان این مطلب از تعبیر «الی یوم القیامه» استفاده کرده است. همچنین در جای دیگر و در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا روایتی که می‌‌گوید همه در زمان حضرت مهدی (ع) مسلمان می‌‌شوند درست است؟ می‌‌گوید: خداوند متعال می‌‌فرماید: ﴿إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ ظاهراً در روایت فوق مخالف با این قسمت از آیه است که می‌‌فرماید: ﴿وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾، زیرا این جمله می‌رساند که کفار تا روز قیامت وجود دارند. در روایتی نیز آمده است که حضرت از آنها جزیه می‌‌گیرد. البته ایشان در المیزان درباره همین آیه می‌گوید: لکن انصاف قضیه این است که آیه ﴿وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾ دلالت ندارد بر اینکه یهودیان به عنوان اهل کتاب در روز قیامت باقی هستند. از سیوطی نیز نقل می‌‌کند که ابن مردویه از ابی هریره روایت کرد که گفت: رسول خدا (ص) فرمود: چیزی نمانده که پسر مریم به عنوان حکم عدل در بین شما نازل شود و دجال را به قتل برساند و خوک را بکشد، و صلیب را که باز شعار مسیحیان است بشکند و در بین اهل ذمه جزیه برقرار کند، تا اهل ذمه به حکومت اسلام مالیات سرانه بپردازند و در آن روز مال بسیار می‌‌شود و سجده برای خدای رب العالمین به تنهایی خواهد شد. در هر صورت این تعابیر نشان می‌‌دهد، که باقی بودن اهل کتاب در زمان ظهور و دریافت جزیه از آنها به عنوان یک احتمال جدی از سوی مرحوم علامه مطرح بوده است. در عین حال علامه در آثار خود ادله و روایات دیگری را نقل می‌‌کند که از آنها استفاده می‌‌شود که علاوه بر پایان کفر و شرک زمین در عصر ظهور، دوره ادیانی مثل یهودیت و مسیحیت نیز به پایان می‌‌رسد. مهمترین نکته که از دیدگاه علامه دلالت بر پایان حیات ادیانی مثل یهودیت و مسیحیت می‌‌کند، مسئله نزول حضرت عیسی (ع) از آسمان در دوره آخرالزمان و وفات آن حضرت پس از تمامی اهل کتاب می‌‌باشد. ایشان از آیه ﴿وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا﴾ با ضمیمه کردن آیات دیگر و نیز با توجه به روایت مربوطه دو مطلب اساسی استفاده می‌‌کند: زنده بودن حضرت عیسی (ع) و بازگشت او به میان انسان‌ها در زمان ظهور حضرت مهدی (ع) و ایمان همه یهود و نصارای موجود در آن روز به وی. حضرت عیسی (ع) به عنوان شاهد بر تمامی اهل کتاب لازم است تا پایان زندگی آخرین نفر از اهل کتاب زنده باشد، تا بر اعمال او شاهد باشد؛ لذا وفات وی بعد از همه اهل کتاب می‌‌باشد. ایشان پس از پایان مباحث تفسیری و به عنوان تایید دو مطلب فوق روایتی را نقل می‌کند که در بخشی از آن آمده است: عیسی (ع) قبل از به پا شدن قیامت از آنجا که هست نازل می‌شود و هیچ اهل ملتی باقی نمی‌‌ماند، نه یهودی و نه غیر یهودی، مگر آن که قبل از مرگ وی به وی ایمان می‌‌آورند و او دنبال مهدی (ع) به نماز می‌‌ایستد». علاوه بر این، روایات متعددی نیز برای باقی نماندن یهودیت و مسیحیت در عصر ظهور دلالت می‌‌کند، که علامه نیز بعضی از آنها را ذکر کرده است. ایشان از مجمع البیان نقل می‌‌کند که امام باقر (ع) درباره ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ﴾ فرموده است: تحقق این آیه در زمان خروج مهدی (ع) است. پس در آن زمان هیچ کس باقی نمی‌‌ماند، مگر اینکه به نبوت محمد (ص) اقرار کند. همچنین از سیوطی نیز در الدرالمنثور، از جابر روایت کرده‌‌اند که در تفسیر آیه ﴿لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ﴾ گفته است معنای این آیه صورت وقوع به خود نمی‌گیرد، مگر وقتی که هیچ یهودی و مسیحی و صاحب ملتی جز اسلام نماند و نیز صورت نمی‌‌گیرد، مگر وقتی که گرگ و گوسفند، شیر و گاو و انسان و مار با هم زندگی کنند و از یکدیگر ایمن شوند و نیز واقع نمی‌شود، مگر وقتی که هیچ موشی انبانی را سوراخ نکند و واقعا نمی‌‌شود، مگر وقتی که جزیه به کلی لغو شود و صلیب‌ها شکسته و خوک‌‌‌‌ها کشته شوند، و این وقتی است که عیسی بن مریم (ع) از آسمان فرود آید. علامه در ذیل این روایت می‌‌گوید: منظور از لغو جزیه به قرینه صدر روایت این است که موضوعی برای جزیه باقی نمی‌ماند و همچنین روایت دیگری هست که آنها نیز دلالت دارند بر اینکه مهدی (ع) بعد از ظهورش جزیه را از اهل کتاب بر می‌‌دارد. از تفسیر عیاشی نیز حدیثی طولانی از امام باقر (ع) نقل می‌‌کند که در بخشی از آن آمده است: و لا تبقی ارض الا نودی فیها شهاده ان لا اله الا اللهوحده لا شریک له و ان محمدا رسول الله و لا یقبل صاحب هذها الامر الجزیه کما قبلها رسول الله و هو قول الله ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه﴾ یقاتلون و الله حتی یوحد الله و لا یشرک به شیئا. هیچ سرزمینی نمی‌ماند مگر اینکه ندای توحید و اقرار به رسالت پیامبر در آن طنین‌افکن می‌شود، در آن زمان امام جزیه قبول نمی‌‌کند، در حالی که در زمان رسول خدا (ص) گرفته می‌شد و این تعبیر قول خداوند است که می‌‌فرماید: ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه﴾ مهدی (ع) و اصحابش آنقدر جهاد می‌کنند، تا همه موحد شوند و هیچ کس به خدا شرک نورزد. در این حدیث سخن از نگرفتن جزیه آمده است، الذا معلوم می‌شود که در آن زمان اهل کتاب نیز به اسلام روی می‌‌آورند و در نتیجه دریافت جزیه در آن زمان مورد ندارد. چنانچه ملاحظه می‌‌شود این روایت و به خصوص تبیین سقوط جزیه به علت نبودن اهل کتاب در زمان حضرت حجت (ع) در حالی مطرح می‌شود که در بخش‌های دیگر عکس آن گفته شد. جمع بین بیانات علامه: با اینکه در بیانات علامه هم سخن از تداوم بقاء اهل کتاب در زمان ظهور حضرت مهدی (ع) و احکام مربوط به آن مانند دریافت جزیه، و هم سخن از پایان این ادیان و برداشته شدن جزیه است، ولی چه بسا بتوان بین این دو دیدگاه جمع نمود و سخن واحدی را استفاده نمود؛ شاید بتوان گفت مقصود ایشان از سلطه اسلام بر این ادیان و پایان آن ها، اتمام استقلال و تسلط این ادیان است و لذا منافاتی ندارد که افرادی که متدین به این ادیان هستند، باقی باشند و به عنوان اهل ذمه و تحت سیطره اسلام به بقاء خود ادامه دهند؛ شاهد این سخن اینکه علامه در تفسیر آیه شریفه ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ که دلالت بر مبارزه با همه کفار تا برپایی دین اسلام در سراسر جهان می‌‌کند، می‌گوید: این آیه به وسیله آیه ﴿قَاتِلُواْ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَلاَ يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ نسخ نشده است، چنانکه بعضی چنین گمان کردند که چون آیه مورد بحث می‌‌فرماید تا محو آخرین اثر فتنه و نابودی آخرین فرد مشرک واهل کتاب‌ با ایشان قتال کنید، و آیه سوره توبه می‌فرماید اگر تن به ذلت دادند و جزیه پرداختند دست از قتالشان بردارید، پس این آیه ناسخ آیه مورد بحث است ولی این سخن باطل است؛ زیرا آیه مورد بحث اصلا ربطی به اهل کتاب ندارد تنها مشرکین را در نظر دارد و مراد از این که فرمود تا آنکه دین برای خدا شود این است که مردم اقرار به توحید کنند و خدا را بپرستند و اهل کتاب اقرار به توحید دارند هرچند که توحیدشان توحید نیست و این اقرارشان در حقیقت کفر به خداست همچنان که خدای تعالی در این باره فرموده: ﴿انهم لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ﴾؛ ولی اسلام به همین توحید اسمی از ایشان قناعت کرده و به مسلمین دستور داده با ایشان قتال کنند تا حاضر به جزیه شوند و در نتیجه کلمه حق بر کلمه آنان مسلط گشته، دین اسلام بر همه ادیان قاهر شود. همچنین در تفسیر آیه ﴿وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه﴾ می‌‌گوید این آیه منافاتی با باقی گذاردن اهل کتاب به دین خود در صورتی که به ذمه اسلام درآمده و جزیه دهند، ندارد؛ پس بین این آیه و آیه ﴿حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ نسبت ناسخیت و منسوخیت در کار نیست. اما نسبت به موضوع جزیه نیز گر چه حکم اسلام تغییر نمی‌‌کند و در زمان ظهور همچنان دریافت جزیه واجب است ولی اشکالی ندارد که با توجه به استثنای جهان اسلام و عدم احتیاج به چنین در آمدهایی امام (ع) آن را بخشیده و اسقاط نماید؛ البته باید توجه داشت که حکمت پرداخت جزیه از سوی اهل کتاب صرفاً بعد اقتصادی آن نیست و علاوه بر آن با توجه به تعبیر "و هم صاغرون" تحقیر شدن آنها نیز مدنظر می‌باشد، ولی در هر صورت اسقاط آن از سوی امام (ع) اشکالی ندارد».

پرسش‌های وابسته

1. آیا قیام امام مهدی با خشونت همراه است؟ (پرسش)
2. وقتی امام مهدی ظهور کند چگونه کافران را گردن می‏زند آیا همه را یک‏جا جمع می‏‌کند یا به همه‏جا سفر می‌‏کند تا با ستم‏کاران مبارزه کند؟ (پرسش)
3. در زمان ظهور امام مهدی سرنوشت کفار چه می‌‏شود؟ (پرسش)
4. شیطان چگونه به دست امام مهدی کشته می‌‏شود؟ (پرسش)
5. آیا کشته شدن شیطان با آیه‏ قالَ فَإِنک مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی‏ یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ منافات ندارد؟ (پرسش)
6. بیشترین مخالفان امام مهدی در هنگام ظهور از انسان‌‏ها هستند یا از جن‏‌ها؟ (پرسش)
7. امام مهدی چگونه انتقام امام حسین و حضرت زهرا را می‏‌گیرد؟ (پرسش)
8. آیا امام مهدی بعد از ظهور از ابوبکر و عمر انتقام خواهد گرفت؟ (پرسش)
9. امام مهدی‏ با یهود و نصارا چگونه رفتار خواهد کرد؟ (پرسش)
10. امام مهدی هنگام ظهور با چه کسانی می‌جنگد؟ (پرسش)
11. وقتی امام مهدی ظهور کند چگونه کافران را گردن می‌زند آیا همه را یکجا جمع می‌کند یا به همه‌جا سفر می‌کند تا با ستمکاران مبارزه کند؟ (پرسش)
12. امام مهدی چگونه انتقام امام حسین و حضرت زهرا را می‌گیرد؟ (پرسش)
13. روش برخورد امام مهدی با دشمنان چگونه است؟ (پرسش)
14. روش برخورد امام مهدی با مخالفان خود در مناطق مختلف چگونه است؟ (پرسش)
15. شیوه و رفتار امام مهدی با ظالمان و دشمنان چگونه خواهد بود؟ (پرسش)
16. اگر سراسر جهان تحت حکومت امام مهدی قرار گیرد پس جنگ امام مهدی با مخالفان برای چیست؟ (پرسش)
17. امام مهدی چگونه با اهل کتاب برخورد می‌کنند؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.