روز در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث روز است. روز از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: روز در قرآن - روز در معارف دعا و زیارات - روز در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در زبان عربی با دو واژه «یوم» و «نهار» به مفهوم «روز» اشاره شده است. ریشه «نهر» در تشبیهی به رودخانه به معنای وسعت، آمده است و از آنجا که روشنایی در روز منتشر و گسترش یافته، واژه «نهار» بدان اطلاق می‌گردد. «یوم» نیز در معنا نزدیک به واژه «نهار» است؛ با این تفاوت که یوم در معنای «مدت زمان» و «دوره» نیز به کار می‌رود؛ مانند یونس آیه ۵؛ همچنان‌که کلمه «نهار» افزون بر معنای روز، بر گسترش نور نیز دلالت دارد، از این‌رو در کاربست واژه «نهار» تقابل آن با «لیل» در نظر است و واژه «یوم» در جایی به‌کار می‌رود که فهماندن گسترش نور در نظر نباشد؛ مانند مواردی که سخن از شمردن ایام باشد که در چنین مقامی می‌گویند: «عشرة أیام» و گفته نمی‌شود «عشرة نهارات». خلیل نیز «نهار» را به روشنایی میان طلوع فجر تا غروب آفتاب و «یوم» را به مقدار زمان میان طلوع آفتاب تا غروب آن تعریف کرده است. در آیاتی از قرآن، واژه «یوم» افزون بر روز، شب را هم شامل و به کل شبانه‌روز اطلاق می‌گردد؛ مانند ۱۵۵ شعراء و ۶۵ هود واژه «نهار» ۵۷ بار. و «یوم» به اشکال گوناگون ۴۷۵ بار. در قرآن کریم تکرار شده‌اند: ۴۴۵ بار مفرد، سه بار مثنا و ۲۷ بار جمع. این دو واژه در قرآن بیشتر برای بیان آیه و نشانه بودن روز، کارکردهای تاریخی روز و روز قیامت به کار رفته‌اند. در آیاتی، روز، پدیده‌ای با مقدار و قلمرو مشخص، مسخر انسان و وسیله تعیین زمان برخی اعمال عبادی و تعیین حساب ماه‌ها و سال‌ها یاد شده است..

اهمیت روز و تأکید قرآن بر آن

روز، بخش‌های آن و برخی از ویژگی‌هایش در قرآن بسیار اهمیت یافته‌اند و نام برخی سوره‌ها از بخش‌های مختلف روز (فلق، ضحی و عصر) و ایام هفته (جمعه)‌اند؛ همچنین خدا در برخی آیات به روز یا بخش‌هایی از آن سوگند یاد کرده که نشانه عظمت و اهمیت آن در درک آیات الهی است. البته برخی مفسران، فلق را در آیه اخیر هر آنچه خدا می‌شکافد، مانند زمین با گیاهان دانسته‌اند و برخی نیز آن را چاهی در جهنم..

ترتیب بخش‌های مختلف روز

بخش‌های گوناگون روز، از پیش از طلوع آفتاب تا هنگام غروب آن به مناسبت بیان شده‌اند. به دیده برخی محققان معاصر، ترتیب زمانیآنها بدین شرح است: «فجر» که خود دو گونه صادق و کاذب دارد؛ همچنین «ابکار» قبل از طلوع خورشید است که پایان شب و آغاز روز را نشان می‌دهد و در مقابل «عَشِیّ» به کار می‌رود. واژه «بُکرة» در همین معنا اما هم در مقابل «عَشِیّ» و هم در برابر «أصیل» که هنوز روشنایی روز باقی است به کار می‌رود.

دوره بعدی طلوع آفتاب و بالا آمدن آن «اشراق» است و پس از آن به روشنایی اولیه صبح پس از طلوع خورشید نوبت می‌رسد که از آن به «غَداة» یا «غُدُوّ» تعبیر شده و با تعابیر گوناگون در قرآن ذکر گردیده است: ﴿بِٱلْغَدَوٰةِ وَٱلْعَشِىِّ﴾ ﴿بِٱلْغُدُوِّ وَٱلْـَٔاصَالِ﴾ روز کاملاً روشن و پیش از ظهر«ضحی» نام دارد. «ظهیر» و «ظهر» نیز پس از «ضحی» خود را می‌نمایاند. سپس وقت «رواح» است و پس از آن «اصیل» یا «آصال» می‌آید. و قسمت آخر روز «عصر» نام دارد. در برخی از منابع نیز چنین ترتیبی با اندکی تفاوت ذکر شده است..

کاربردهای روز یا بخشی از آن در قرآن

نشانه و رحمت بودن روز

میان آیات طبیعت و آیات قرآن، هماهنگی دقیقی هست: قرآن آنچه را کائنات به شکل طبیعی بر خدا و توحید او دلالت دارند، در قالب الفاظ بیان می‌کند؛ پیدایی شب و روز و آفتاب و ماه بر وجود خدا و توحید و حکمت او دلالت دارد. قرآن کریم درباره نظام نور و ظلمت و پیدایی شب و روز، تعبیرهای گوناگونی دارد که هر یک به نکته‌ای اشاره دارد و از دریچه خاصی بدان می‌نگرد؛ در آیه ۳۳ انبیاء از آفرینش شب و روز سخن دارد: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ وَٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ كُلٌّۭ فِى فَلَكٍۢ يَسْبَحُونَ﴾. و گاه آن‌دو را آیه‌ای از آیات الهی می‌شمرد که با محو آیه شب، آیه روز که با درخشندگی همراه است، پدید می‌آید: ﴿وَجَعَلْنَا ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ ءَايَتَيْنِ فَمَحَوْنَآ ءَايَةَ ٱلَّيْلِ وَجَعَلْنَآ ءَايَةَ ٱلنَّهَارِ مُبْصِرَةًۭ لِّتَبْتَغُوا۟ فَضْلًۭا مِّن رَّبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا۟ عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ وَكُلَّ شَىْءٍۢ فَصَّلْنَـٰهُ تَفْصِيلًا﴾ زمانی روز را که روشنایی آن سبب تلاش و کسب روزی است، از آیات الهی می‌خواند: ﴿وَمِنْ ءَايَـٰتِهِۦ مَنَامُكُم بِٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱبْتِغَآؤُكُم مِّن فَضْلِهِۦٓ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَـَٔايَـٰتٍۢ لِّقَوْمٍۢ يَسْمَعُونَ﴾.. هنگامی نیز به تدبیری که بر آفرینش نظام شبانه‌روز حاکم است، اشاره داشته و کوتاه و بلند شدن تدریجی شبانه‌روز را سرچشمه گرفته از علم و تدبیر الهی می‌شناساند. گاه نیز بیرون کشیدن روز از شب را از آیات الهی می‌خواند و زمانی از آمد و شد شب و روز یاد می‌کند. گاه از پوشاندن روز با شب و هنگامی از دگرگونی شب و روز به دست خدا: ﴿يُقَلِّبُ ٱللَّهُ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَعِبْرَةًۭ لِّأُو۟لِى ٱلْأَبْصَـٰرِ﴾ و وقتی نیز از پیچاندن شب به روز و روز به شب سخن به میان می‌آورد: ﴿وَيُكَوِّرُ ٱلنَّهَارَ عَلَى ٱلَّيْلِ وَسَخَّرَ ٱلشَّمْسَ وَٱلْقَمَرَ كُلٌّۭ يَجْرِى لِأَجَلٍۢ مُّسَمًّى أَلَا هُوَ ٱلْعَزِيزُ ٱلْغَفَّـٰرُ﴾ هریک از اینها نشانه‌ای از تدبیر و نظم این جهان است که بیانگر علم و قدرت پروردگار آنهاست.

قرآن در بیان شاهکار خلقت روز و شب به سودمندی آنها اشاره می‌کند و مردم را به تفکر در عظمت آنها فرامی‌خواند و از راه سؤال که برای بیدار کردن وجدان خفته غافلان است، از آنان می‌پرسد که اگر نعمت شب به تنهایی بود، انسان همیشه در تاریکی به سر می‌برد؛ یا چنانچه همیشه روز بود و شبی در کار نبود تا انسان استراحت کند، چه رخ می‌داد! دقت کننده در این سؤال جز اعتراف به قدرت خدا و یگانگی وی چاره‌ای ندارد. در ادامه این آیات، آفرینش شب و روز را از نعمت، احسان و رحمت خدا به بندگان برمی‌شمرد. رمز رحمت بودن آفرینش شب و روز در این است که اگر شب و روزی در کار نبود، نظام خلقت در جهان ماده به هم می‌خورد. بر همین پایه، در برخی دیگر از آیات، روز را پدیده‌ای مسخر انسان می‌شناساند. قرآن کریم بارها کنار دیگر پدیده‌های طبیعی، روز و شب را در تسخیر انسان و در جهت خدمت به او معرفی می‌کند. این مطلب در آیات قرآن با بیان برخی ویژگی‌های روز یاد شده است. آیاتی، از مبصر و روشنی‌بخش بودن روز یاد می‌کنند. در ۴۷ فرقان از نشور و مایه حرکت و حیات بودن روز، و در ۱۱ نبأ از معاش و مایه زندگی و تکاپو بودن روز سخن می‌رود؛ همچنین آیه ۱۲ اسراء تعیین حساب ماه و سال را با روز و شب بیان می‌کند. برخی از مفسران معاصر در تفسیر این آیه گفته‌اند که با محو شب و روشنگری روز، شمار سال‌ها را بدانید، یکی از روزها را واحد قرار داده و دیگر ایام را به آن گره بزنید و از این راه حساب وقت‌ها و موعدها را بدانید در پاره‌ای آیات، روز پدیده‌ای با مقدار مشخص یاد شده است. خدا روز و شب را بر اساس نظام دقیقی آفرید و قلمرو هر یک مشخص است و هیچ‌گاه از مقدار خود تجاوز نمی‌کند: ﴿لَا ٱلشَّمْسُ يَنۢبَغِى لَهَآ أَن تُدْرِكَ ٱلْقَمَرَ وَلَا ٱلَّيْلُ سَابِقُ ٱلنَّهَارِ وَكُلٌّۭ فِى فَلَكٍۢ يَسْبَحُونَ﴾ در روایاتی از امام صادق، امام باقر و امام رضا(ع) با استدلال به این آیه شریفه، خلقت روز پیش از شب بیان شده است. همه اینها به گونه‌ای بیانگر آیات الهی و رحمت خدا بر بندگانش هستند..

ظرف عبادت بودن روز

دسته‌ای از آیات، با تکیه بر اوقات شبانه روز، برای برخی اعمال عبادی ـ مانند نمازهای یومیه ـ همچنین حمد و تسبیح الهی، زمان‌های خاصی یاد می‌کنند. در باره نمازهای یومیه، گاه زمان هر ۵ نماز ذکر شده است: ﴿أَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِدُلُوكِ ٱلشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ ٱلَّيْلِ وَقُرْءَانَ ٱلْفَجْرِ إِنَّ قُرْءَانَ ٱلْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًۭا﴾ برخی ﴿لِدُلُوكِ ٱلشَّمْسِ﴾ را هنگام غروب خورشید و بعضی آن را به معنای زوال آفتاب از استواء دانسته‌اند. «غسق لیل» نیز به تاریکی آغاز شب، احاطه تاریکی و شدت آن تفسیر شده است، بنابر روایات اهل‌بیت(ع) «دلوک شمس» هنگام ظهر و «غَسَق لیل» نیمه شب است. بنابراین، نمازهای واجب یومیه که در این قسمت از شبانه روز باید گزارده شوند ۴ نماز «ظهر، عصر، مغرب، عشاء» هستند و با پیوست نماز صبح که «قرآن الفجر» بر آن دلالت دارد، نمازهای پنج‌گانه یومیه کامل می‌گردند. در برخی تفاسیر روایی نیز به این معنا از زبان معصومان(ع) اشاره شده است. گاهی نیز زمان سه نماز بیان شده است: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ طَرَفَىِ ٱلنَّهَارِ وَزُلَفًۭا مِّنَ ٱلَّيْلِ إِنَّ ٱلْحَسَنَـٰتِ يُذْهِبْنَ ٱلسَّيِّـَٔاتِ ذَٰلِكَ ذِكْرَىٰ لِلذَّٰكِرِينَ﴾ ﴿طَرَفَىِ ٱلنَّهَارِ﴾ دو طرف روز را شامل می‌شود که نماز صبح و مغرب را بیان می‌کند و عبارت ﴿وَزُلَفًۭا مِّنَ ٱلَّيْلِ﴾ درباره نماز عشاست. گاه تنها زمان یک نماز در آیات یاد شده است: ﴿حَـٰفِظُوا۟ عَلَى ٱلصَّلَوَٰتِ وَٱلصَّلَوٰةِ ٱلْوُسْطَىٰ وَقُومُوا۟ لِلَّهِ قَـٰنِتِينَ﴾ با آنکه در تفسیر ﴿ٱلصَّلَوٰةِ ٱلْوُسْطَىٰ﴾ اقوال فراوانی هست ـ به شکلی که قرطبی این اختلافات را تا ۱۰ قول ذکر می‌کند ـ با توجه به سبب نزول آیه و برخی روایات، آن را به نماز ظهر تفسیر کرده‌اند. برای حمد و تسبیح الهی در پاره‌ای از آیات زمان‌های خاصی یاد شده است؛ برخی قرآن پژوهان، حمد و تسبیح را در آیه ﴿فَٱصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ ٱلشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ ءَانَآئِ ٱلَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ ٱلنَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَىٰ﴾ به معنای مطلق تسبیح دانسته‌اند؛ ولی بعضی آن را درباره نمازهای واجب یومیه می‌دانند. عبارت ﴿بِٱلْغُدُوِّ وَٱلْـَٔاصَالِ﴾ بیانگر ظرف تسبیح الهی است، چنان‌که ﴿بُكْرَةًۭ وَأَصِيلًا﴾ و ﴿بُكْرَةًۭ وَعَشِيًّۭا﴾ در این موارد، برخی مفسران با تخصیص این دو زمان به تسبیح، آن را به سکون و آرامش در این دو وقت نسبت به دیگر اوقات تعلیل کرده‌اند. در تفاسیر روایی نیز اذکار و اوراد خاصی برای این دو زمان از زبان معصومان یاد شده‌اند؛ اما برخی مفسران آن را به مطلق زمان‌ها تفسیر کرده‌اند. بعضی آن را نماز صبح و عصر؛ ولی از قبیل ذکر مصداق دانسته‌اند..

روز قیامت

واژه «یوم» در بسیاری از آیات، در ترکیب «یوم القیامة» آمده و از نام‌های روز قیامت است که با روز مصطلح و مورد نظر فرق دارد.

کارکردهای تاریخی روز

برخی آیات به زمان‌های خاصی در تاریخ نزول وحی اشاره دارند.

قرآن در بیان داستان‌های اقوام پیشین، همچنین مسلمانان مخاطب وحی، از روزهای خاصی سخن می‌راند که ناظر بر برخی قوانین و رخدادها در تاریخ نزول وحی‌اند؛ نمونه‌هایش:

1. روز عید: ﴿يَوْمُ ٱلزِّينَةِ﴾ که موعد حضرت موسی(ع) با ساحران بود؛
2. روز جدایی حق از باطل: ﴿يَوْمَ ٱلْفُرْقَانِ﴾ که درباره روز جنگ بدر است که سپاه اسلام در برابر کافران مکه قرار گرفتند؛
3. ﴿يَوْمَ ٱلْحَجِّ ٱلْأَكْبَرِ﴾ که به روز عید قربان اشاره دارد. برخی مفسران آن را به روز عرفه و برخی نیز آن را به جمیع ایام حج تفسیر کرده‌اند.
4. ﴿يَوْمِ ٱلْجُمُعَةِ﴾ که از نماز جمعه در روز جمعه خبر می‌دهد. مسلمانان با دیدن کاروان‌های تجاری، پیامبر(ص) را در میان خطبه‌های نماز رها کرده و به سوی آن شتافتند.
5. روز شنبه: یوم السَّبتِ که بیانگر داستان تحریم برخی اعمال در روز شنبه برای قوم یهود است. آنها بدان اعتنا نکردند، در نتیجه، عصیانگران قوم مسخ گردیدند. در پاره‌ای از آیات هم از آفرینش آسمان‌ها و زمین در زمانی خاص مانند ۶ روز و دو روز تقدیر روزی‌ها در ۴ روز نیز فرصت خدا برای شیطان برای اغوای بندگان سست ایمان تا روز معلومسخن رفته است. روز معلوم از روزهای این دنیا پیش از برپایی قیامت است. گاه روز با صفت خاصی به کار رفته که به آن ماهیت ویژه‌ای می‌بخشد؛ مانند تعبیر «أیام اللّه»..

سعادت و نحوست ایام

از دیگر نمونه‌های کاربست روز با ماهیت خاص در قرآن و روایات، «مبارک و سعید بودن» و «شوم و نحس بودن» برخی روزهاست. در دو آیه به «نحوست ایام» اشاره شده است: ﴿فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًۭا صَرْصَرًۭا فِىٓ أَيَّامٍۢ نَّحِسَاتٍۢ...﴾، ﴿إِنَّآ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًۭا صَرْصَرًۭا فِى يَوْمِ نَحْسٍۢ مُّسْتَمِرٍّۢ﴾؛ در مقابل، تعبیر «مبارک» نیز در برخی آیات دیده می‌شود، چنان که در باره شب قدر می‌فرماید: ﴿إِنَّآ أَنزَلْنَـٰهُ فِى لَيْلَةٍۢ مُّبَـٰرَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ﴾. «نحس»، در اصل به معنای سرخی چشمگیری در افق است که آن را به صورت «نحاس» یعنی «شعله آتش خالی از دود» درمی‌آورد و سپس این واژه بر هر چیز «شوم» در مقابل «سعد» اطلاق شده است. برخی مفسران گفته‌اند که خود روز و وقت، به نحوست و مبارکی وصف نمی‌شود، بلکه سعد و نحس بودن ایام، همه بر اثر رخدادهاست، چون طبیعت زمان از لحاظ مقدار، اجزا، و ابعاضش مانند یکدیگرند و فرقی میان روزها نیست. برخی روایات در سعد و نحس بودن ایام در دست است که به اعتقاد برخی بر پایه تقیه بوده‌اند. از سویی، عوامل گوناگونی در ایجاد حوادث و تأثیر آنها در ظرف زمان وجود دارند و اینکه کدام عامل و به چه مقدار در نحوست یا سعادت ایام اثر گذارند یا اصلاً اثری ندارند از گستره علم ما بیرون است، بنابراین، برهانی بر انکار سعادت و نحوست نداریم و هر چند که چنین معنایی بعید به نظر آید، بعید بودن غیر از محال بودن است. از نظر شرع، هر چند از سیاق داستان قوم عاد چنین بر آید که نحوست وصف خود آن زمانی است که در آن عذاب نازل گشته، دلالت ندارد که این تأثیر به شکلی بوده که با گردش هفته‌ها دوباره برگردد؛ همچنین سعد و مبارک بودن شب قدر به جهت فضیلت عبادت در آن و غیر قابل قیاس بودن ثواب عبادت در آن شب با سایر شب‌ها و عنایت الهی به بندگانی است که به ساحت عزت و کبریایی خدا روی آورده‌اند، بنابراین، به نظر می‌رسد که سعادت و نحوست بعضی از ایام در روایات، بر اثر وقوع حوادث خاصی در آن روزهاست؛ نه سعادت و نحوست ذاتی و تکوینی. در برخی از روایات نیز در تعلیل نحوست ایام چنین گفته شده که در این روزها بارها حوادث ناگواری رخ داده است؛ مانند نزول عذاب بر اقوام گذشته؛ نیز بر پایه پاره‌ای روایات با پناه بردن به خدا، روزه، خواندن دعا یا بخشی از قرآن یا صدقه می‌توان نحوست این ایام را بی‌اثر کرد..

منابع

1. طباطبایی‌نژاد، سید سجاد، مقاله «روز»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴