زید بن علی بن الحسین در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زید بن علی بن الحسین است. زید بن علی بن الحسین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زید بن علی بن الحسین در علوم قرآنی - زید بن علی بن الحسین در تاریخ اسلامی - زید بن علی بن الحسین در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

یکی از کسانی که در تفاسیر شیعه و سنّی نام وی فراوان دیده می‌شود و روایت و آرای تفسیری از او نقل شده و ازاین‌رو از مفسران تابعی به شمار می‌آید، زید فرزند امام سجاد (ع) است. از اخباری که در کتاب‌های شیعه و سنی نقل شده، به‌دست می‌آید که وی در مدینه به دنیا آمده و ساکن همان‌جا بوده است، ولی در زمان هشام بن عبد الملک به قصد امر به معروف و نهی از منکر و خون‌خواهی ابا عبد الله الحسین (ع) با هشام و عاملان وی به مبارزه برمی‌خیزد و در سال ۱۲۰ یا ۱۲۱ و یا ۱۲۲ ه‍‌. ق در ۴۲ سالگی به دست مأموران یوسف بن عمر ثقفی - عامل هشام در کوفه - به شهادت می‌رسد.

شیخ مفید او را در شمار برادران ابو جعفر امام محمد باقر (ع) ذکر کرده و فرموده است: «زید بن علی بن حسین پس از ابو جعفر (ع)، آقا و بزرگ برادرانش و برترین آنان بود.

وی عابد، پارسا، فقیه، باسخاوت و شجاع بود و برای امر به معروف و نهی از منکر و مطالبۀ خون امام حسین (ع) با شمشیر خروج کرد» و با سند متصل از ابی الجارود روایت کرده که گفت: «وارد مدینه شدم، از هرکس دربارۀ زید بن علی پرسش کردم گفتند او حلیف قرآن است زیاد با قرآن مأنوس است و قرآن قرائت می‌کند». سپس گفتگوی زید با هشام و خروج وی با شمشیر و بیعت کوفیان با وی و بیعت‌شکنی آنان و کشته شدن و به دار آویختن شدن زید در کوفه را بیان کرده و در پایان گفته است: «شهادت وی روز دوشنبه دوم ماه صفر سال ۱۲۰ ه‍‌. ق واقع شد و در آن‌روز از عمر وی ۴۲ سال گذشته بود». شیخ طوسی او را از اصحاب پدرش امام علی بن الحسین (ع) و برادرش امام باقر (ع) و فرزند برادرش امام صادق (ع) به شمار آورده و درباره‌اش گفته است: زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) ابو الحسین مدنی و تابعی است و در سال ۱۲۱ ه‍‌. ق درحالی‌که ۴۲ سال داشت، کشته شد.

ابو حاتم محمد بن حبّان تمیمی - رجال‌شناس کهن اهل تسنن - در کتاب الثقات او را در شمار تابعین آورده و گفته است: «جماعتی از اصحاب رسول خدا (ص) را دیده است» و در کتاب دیگرش گفته است: «وی از برترین‌های اهل بیت و عابدان آنهاست. در سال ۱۲۲ در کوفه کشته و به دار آویخته شد».

ذهبی رجال‌شناس دیگر اهل تسنن او را با القاب هاشمی، علوی، مدنی یاد کرده و گفته است: "كان ذا علم و جلالة و صلاح، هفا و خرج فاستشهد"؛ دارای علم، بزرگی و شایستگی بود ولی، اشتباه کرد و به مبارزه برخاست و شهید شد».

وثاقت

از آنچه نقل شد، به‌دست می‌آید که وی در نزد رجال‌شناسان شیعه و سنی مرتبه والایی دارد و هرچند عنوان «ثقه» را در مورد وی به کار نبرده‌اند، ولی با عبارت‌های دیگر مانند «صلاح» و «پارسایی» و... بر وثاقت وی گواهی داده‌اند. از امام صادق (ع) نیز با سند معتبر روایت شده که فرمود: «... به‌راستی زید عالم و صدوق بود» و نیز روایت شده که بعد از شهادت وی فرمود: «رَحِمَهُ اللَّهُ أَمَا إِنَّهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ كَانَ عَارِفاً وَ كَانَ عَالِماً وَ كَانَ صَدُوقاً»؛ آیت‌الله خویی پس از ذکر بخشی از روایاتی که بر مدح و جلالت وی دلالت دارد، روایات حاکی از نقصان و نکوهش وی را ذکر و سند و دلالت آنها را بررسی می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیرد که زید جلیل و ممدوح است و چیزی (روایت معتبری) که بر نقصان یا انحراف وی دلالت کند، وجود ندارد.

مذهب

برخی اخبار اهل تسنن از تولّی وی نسبت به ابو بکر و عمر حکایت دارد ، ولی با توجه به اینکه اولا، آن اخبار سند معتبری ندارند و ثانیاً، با روایات دیگری که در کتاب‌های شیعه آمده، مخالف‌اند، نمی‌توان براساس آنها وی را طرفدار ابوبکر و عمر دانست، بلکه در برخی روایات آمده است: وی به کسانی که از امام باقر (ع) پرسیدند: «نَتَوَلَّى ابابكر وَ عُمَرَ ونتبرء مِنْ أَعْدَائِهِمْ ؟» روی کرد و گفت: آیا از فاطمه (س) برائت می‌جویید؟! از این روایت استفاده می‌شود که وی حضرت فاطمه (س) را دشمن ابو بکر و عمر می‌دانسته و معلوم است چنین شخصیتی از کسانی که فاطمه (س) دشمن آنان بوده، طرفداری نمی‌کند و آنان را دوست نمی‌دارد. از برخی روایات استفاده می‌شود که وی آن دو را نخستین کسانی که به حق اهل بیت پیامبر (ص) ستم کرده‌اند، می‌دانسته و از آن دو نفرت داشته است.

راوی برخی روایاتی که دلالت دارد حضرت علی (ع) به فرمان خدا برادر، وصیّ و جانشین رسول خدا (ص) بوده، زید است. همچنین از وی روایت شده که پدرم علی بن الحسین از پدرش حسین بن علی به من خبر داد که رسول خدا (ص) فرمود: «يَا حُسَيْنُ أَنْتَ الْإِمَامُ ابْنُ الْإِمَامِ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِكَ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ وَ التَّاسِعُ مَهْدِيُّهُمْ فَطُوبَى لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ الْوَيْلُ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ»؛

باتوجه به این‌گونه روایات چه‌بسا اطمینان حاصل شود که وی به امامت دوازده امام اعتقاد داشته و بر مذهب شیعۀ امامیه بوده است و حساب ایشان از حساب گروه زیدیّه‌ای که او را امام و خود را طرفدار وی می‌دانند، جداست، و روایاتی که می‌گوید: «وَ لَمْ يَدْعُكُمْ إِلَى نَفْسِهِ إِنَّمَا دَعَاكُمْ إِلَى الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (ص) وَ لَوْ ظَهَرَ لَوَفَى بِمَا دَعَاكُمْ إِلَيْهِ» و «أَمَا إِنَّهُ لَوْ ظَفِرَ لَوَفَى أَمَا إِنَّهُ لَوْ مَلَكَ لَعَرَفَ كَيْفَ يَضَعُهَا» مؤیّد این مدعاست.

کتاب تفسیری

کتاب‌شناس معروف شیعه - آقا بزرگ تهرانی - از سه کتاب با نام‌های «مسند زید بن علی بن الحسین»، «مناسک الحج» موسوم به «منهاج الحاج» و «الصفوة» برای وی خبر داده، ولی از کتاب تفسیری داشتن وی سخنی به میان نیاورده است. در کلمات دیگران نیز چنین خبری را ندیده‌ام جز اینکه زرکلی پس از معرفی زید و شرح‌حال مختصری از وی می‌گوید: اخیراً مجمع علمی در «میلانو» به کتابی با نام مجموع فی الفقه که ابوخالد واسطی آن را از زید بن علی روایت کرده، پی برده‌اند. اگر این نسبت صحیح باشد، این کتاب نخستین کتابی است که در فقه اسلامی تدوین شده، مانند آن است: تفسیر غریب القرآن که ناگزیر باید در صحت نسبت آن به وی تحقیق شود.

از این سخن زرکلی استفاده می‌شود که کتابی با نام تفسیر غریب القرآن را نیز به زید نسبت داده‌اند. آقای عقیقی بخشایشی نیز از این کتاب یاد کرده و گفته است: جمعی از محققان بر آنند که تفسیر غریب القرآن که به‌واسطۀ ابو خالد عمرو بن خالد واسطی روایت گردیده، از کلمات متفرقۀ زید بن علی گردآوری شده است و جمعی از علمای بزرگ زیدیه آن را روایت کرده‌اند و سند آن که در اول هر سوره تکرار می‌شود، نوعاً به این ترتیب است: "حدثنا ابو جعفر قال: حدثنا علي بن احمد قال: حدثنا عطاء بن السائب قال: حدثنا ابو خالد عمرو بن خالد الواسطي عن زید بن علي (ع)" و سپس از نسخه‌های مختلف آن (نسخه‌ای در ۵۱ ورق نزد سید محمد حسین جلالی، نسخه‌ای در کتابخانه برلین با شماره ۱۰۲۳۷ و نسخه‌ای در کتابخانه «الجامع الکبیر» در صنعاء یمن، بخش تفسیر شماره ۵۸۲) خبر داده است.

مفسر بودن وی

شواهدی که برای مفسر بودن وی می‌توان ذکر کرد، یکی همان کتاب تفسیر غریب القرآن است که به وی نسبت داده‌اند. دوم، سخنی می‌باشد که شیخ طوسی از عمر بن موسی وجیهی زیدی روایت کرده است و آن اینکه: «کسی را که به کتاب خدای عز و جل و ناسخ و منسوخ و مفردات مشکل و اعراب آن از زید داناتر باشد، ندیده‌ام». گرچه این سخن مبالغه‌آمیز و ناشی از زیدی بودن عمر بن موسی است؛ زیرا بی‌تردید امام محمد باقر (ع) از وی به کتاب خدا داناتر بوده است، ولی می‌توان از آن استفاده کرد که زید از دانش قرآن و علوم مربوط‍ به تفسیر آن بی‌بهره نبوده است و شاهد سوم که از دو شاهد اول قوی‌تر می‌باشد، روایات و آرای تفسیری نقل شده از وی در کتاب‌های روایی و تفاسیر شیعه و سنی است که برای آگاهی از چگونگی تفسیرهای وی، نمونه‌هایی از آنها را بیان می‌کنیم:

در تفسیر قمی در تفسیر ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ از ابو جارود چنین نقل شده است: «قَالَ زَيْدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ إِنَّ جُهَّالًا مِنَ النَّاسِ يَزْعُمُونَ أَنَّمَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذِهِ الْآيَةِ أَزْوَاجَ النَّبِيِّ (ص) وَ قَدْ كَذَبُوا وَ أَثِمُوا وَ ايْمُ اللَّهِ لَوْ عَنَى بِهَا أَزْوَاجَ النَّبِيِّ (ص) لَقَالَ لِيُذْهِبَ عَنْكُنَّ الرِّجْسَ وَ يُطَهِّرَكُنَّ تَطْهِيراً وَ لَكَانَ الْكَلَامُ مُؤَنَّثاً كَمَا قَالَ - ﴿وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَى فِي بُيُوتِكُنَّ﴾ ﴿وَلَا تَبَرَّجْنَ﴾ وَ ﴿لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ﴾»؛ در تفسیر ﴿...وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ از صلت بن حرّة نقل شده که با زید بن علی (ع) نشسته بودم جمله ﴿وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ را قرائت کرد و گفت: «هَدْيُ النَّاسِ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ إِلَى عَلِيٍّ (ع) ضَلَّ عَنْهُ مَنْ ضَلَّ وَ اهْتَدَى مَنِ اهْتَدَى»؛

در تفسیر ﴿وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا﴾ از وی نقل شده که گفته است: منظور شمشیر است.

در تفسیر ﴿وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ﴾ از وی چنین نقل شده است: «دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ (ع) فَذَكَرَ ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ فَقَالَ تَدْرِي مَا نَزَلَ فِي ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) كَانَ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ وَ كَانَ يُصَلِّي بِفِنَاءِ الْكَعْبَةِ فَرَفَعَ صَوْتَهُ وَ كَانَ عُتْبَةُ بْنُ رَبِيعَةَ وَ شَيْبَةُ بْنُ رَبِيعَةَ وَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ وَ جَمَاعَةٌ مِنْهُمْ يَتَسَمَّعُونَ قِرَاءَتَهُ قَالَ وَ كَانَ يُكْثِرُ تَرْدَادَ ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ فَيَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ فَيَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّداً لَيُرَدِّدُ اسْمَ رَبِّهِ تَرْدَاداً إِنَّهُ لَيُحِبُّهُ فَيَأْمُرُونَ مَنْ يَقُومُ فَيَسْتَمِعُ عَلَيْهِ وَ يَقُولُونَ إِذَا جَازَ ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ فَأَعْلِمْنَا حَتَّى نَقُومَ فَنَسْتَمِعَ قِرَاءَتَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ ﴿وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ﴾﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ ﴿وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا﴾»؛

در تفسیر ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا * وَمَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحًا نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقًا كَرِيمًا﴾. ابو حمزه ثمالی از وی روایت کرده که گفته است: «انّی لارجوا للمحسن منّا اجرین و اخاف علی المسیئ منّا ان یضاعف له العذاب ضعفین کما وعد ازواج النبی (ص)»؛

در تفسیر ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾ از وی نقل شده که به استناد روایت «جُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً» گفته است: منظور از مساجد کل زمین است.

نمونه‌های دیگر را در مصادر یادشده در پاورقی بنگرید.

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن