سوره اعراف در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره اعراف است. سوره اعراف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره اعراف در علوم قرآنی - سوره اعراف در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هفتمین سوره قرآن، دارای ۲۰۶ آیه، و مکی است، به جز آیات ۱۶۳ الی ۱۶۵ که طبق برخی اقوال در مدینه نازل شده است. تعدادی از آیات این سوره توسط امام رضا (ع) تفسیر شده است. اعراف جمع عُرف و به معنای چیزی است که عالی و مرتفع، و یا بالا و شناخته شده می‌باشد. اعراف در اینجا دیواری بین بهشت و جهنم، یا مقام‌های عالی روحانی است که بر بهشت و جهنم احاطه داشته و اولیای مقرب الهی در آنجا قرار دارند می‌باشد. این سوره به این علت اعراف نامیده شده که در آیات ۴۶: وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ و ۴۸: وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ واژه اعراف آمده است. محتوای این سوره به صورت خلاصه چنین است: در آغاز اشاره کوتاه و گویایی به مسأله «مبدأ و معاد» کرده سپس برای احیای شخصیت انسان، داستان آفرینش حضرت آدم (ع) را با اهمیت فراوان شرح می‌دهد. بعد پیمان‌هایی را که خداوند از فرزندان آدم (ع) در مسیر هدایت و صلاح گرفته یک یک بر می‌شمارد. سپس برای نشان دادن شکست و ناکامی اقوامی که از مسیر توحید و عدالت و پرهیزکاری منحرف می‌شوند، و هم برای نشان دادن پیروزی مؤمنان راستین، سرگذشت بسیاری از اقوام پیشین و انبیای گذشته مانند حضرت نوح (ع)، لوط (ع) و شعیب (ع) را بیان کرده، و با سرگذشت مشروح بنی‌اسرائیل و مبارزه حضرت موسی (ع) با فرعون این بخش را پایان می‌دهد. در آخر سوره بار دیگر به مسأله مبدأ و معاد باز می‌گردد و پایان سوره را به این شیوه تکمیل می‌کند، همان طور که در آغاز سوره به مبدأ و معاد توجه شده است. برای خواندن این سوره ثواب و فضیلت فراوانی در منابع روایی بیان شده است. به عنوان مثال، از امام صادق (ع) روایت شده است: هر کس این سوره را در هر ماه قرائت کند در روز قیامت از کسانی است که هیچ خوفی بر آنان نبوده و محزون نخواهند شد. و اگر هر جمعه آن را بخواند در روز قیامت مورد محاسبه قرار نمی‌گیرد.

بسیاری از آیات سوره اعراف در روایت‌های امام رضا (ع) وجود دارد، اعم از آنکه تفسیر شده باشد، یا آنکه به نوعی مورد استفاده قرار گرفته باشد. مباحث مهم کلامی مانند عصمت انبیا، مباحث اخلاقی و پاسخ به شبهات، قسمتی از موضوعات مطرح در این روایت‌ها است. امام رضا (ع) توهم عصیان حضرت آدم (ع) که از ظاهر آیه ...وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى... برداشت می‌شود، را با تمسک به آیات دیگری از قرآن پاسخ دادند. بر این اساس، نهی خداوند به نزدیک نشدن به یک درخت مشخص بود که آنان به آن درخت نزدیک نشدند: ...وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ؛ اما شیطان به وسوسه آنان پرداخت و چون فقط از نزدیک شدن، و نه خوردن، از یک درخت مشخص منع شده بودند، با قسم دروغ موجب شد آنان به او اطمینان پیدا کرده و از درخت دیگری بخورند: فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ * وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ. البته این اتفاق زمانی روی داد که حضرت آدم (ع) هنوز به مقام نبوت نرسیده بودند. امام رضا (ع) کار حضرت آدم (ع) را گناه صغیره‌ای دانسته‌اند که کسی را مستحق دخول در جهنم نمی‌کند، و همچنین بخشیده شده و ارتکاب آن از سوی انبیا (ع) قبل از نزول وحی بر آنان جایز است. آن حضرت سپس با استناد به آیاتی مانند آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ، عصمت حضرت آدم (ع) و عدم ارتکاب هیچ صغیره و کبیره‌ای بعد از رسیدن به مقام نبوت را اثبات کردند.

البته اشکالاتی در مضمون این روایت مشاهده می‌شود؛ بخش اول این روایت، درختی را که حضرت آدم (ع) و حوا از آن خوردند را غیر از درختی می‌داند که از آن نهی شده بودند. اما ظاهر آیاتی که این موضوع را مورد توجه قرار داده‌اند، آن است که درخت مورد نهی و درختی که از آن خورده شده، یکی هستند. بخش دوم این روایت نیز که به حضرت آدم (ع) نسبت گناه صغیره می‌دهد، با مذهب اهل بیت (ع) که عصمت انبیا (ع) از گناه صغیره و کبیره، چه قبل از نبوت و چه بعد از آن را اثبات می‌کنند، موافقت ندارد. آن حضرت در تفسیر آیه خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ...، یکی از مصادیق زینت کردن را شانه زدن قبل از هر نماز دانسته‌اند. همچنین پوشیدن لباس (مناسب) نیز از آن حضرت در تبیین معنای آیه وارد شده است. همچنین بر مبنای روایت امام رضا (ع) از طریق پدرانشان از رسول خدا (ص)، هیچ چیزی در نزد خداوند متعال مبغوض‌تر از شکم پر نیست. مبغوض بودن شکم پر در نزد خداوند، که در روایت‌های دیگر نیز رسیده است، موجب دوری از خداوند و زمینه‌ساز معصیت، معرفی شده است. پرخوری در واقع نوعی اسراف است که در آیه ...وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ، از آن نهی شده است. طبق دو روایت از آن حضرت، امام سجاد (ع) در زمستان لباس‌هایی از جنس خز مانند پوستین خز می‌پوشیدند، و در تابستان، پوستین را فروخته و پول آن را صدقه می‌دادند. امام سجاد (ع) پوشیدن این‌گونه لباس‌های گران‌قیمت را الهام گرفته از آیه قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ... می‌دانستند؛ بر این اساس، این‌گونه لباس‌ها نیز جزء زینت‌هایی هستند که خداوند برای بندگان خود قرار داده است، که با آن خود را زینت می‌کنند، و نباید تصور شود که چون لباسی نفیس و گران‌قیمت است، پس پوشیدن آن بر مؤمنین حرام است. این موضوع در سیره دیگر امامان (ع) نیز مشاهده شده و آنان نیز این آیه را مستند کار خویش معرفی کرده‌اند. همچنین، ارتقای وضعیت معیشت مردم نیز به عنوان دلیل دیگر معرفی شده است که برای دوری از انگشت‌نما شدن، همراهی ظاهری با مردم را طلب می‌کند. البته توجه به موضوع زیبا‌طلبی انسان نیز از مباحث اصلی این روایت‌ها به شمار می‌رود، که نباید مورد غفلت قرار گیرد. البته ائمه (ع) هیچ‌گاه از زندگی ساده دست نکشیدند. چنانچه امام صادق (ع) زمانی که به دلیل پوشیدن لباس گران‌قیمت مورد اعتراض واقع می‌شوند، علاوه بر بیان دلایل فوق، لباس دیگری را که دارای جنس خشنی بوده و در زیر آن لباس گران‌قیمت پوشیده بودند، به معترض نشان دادند. همچنین، طبق روایت امام رضا (ع)، امام سجاد (ع) پوستین خود را در تابستان فروخته و پول آن را صدقه می‌دادند که نشان از دل‌بسته نبودن آنان به این‌گونه امور دارد. همچنین، زمانی که در نزد امام رضا (ع) از اعجاب و احترام مردم نسبت به کسانی که غذا و لباس بسیار ساده‌ای دارند، سخن به میان آمد، که نوعی اعتراض به سبک زندگی ایشان در زمان ولایت‌عهدی نیز بود، با استناد به سیره حضرت یوسف (ع) که به پوشیدن لباس‌های نفیس و حضور در دربار فرعون (فرعون آن زمان) اقدام می‌کرد، و کسی هم درباره لباسش به او اعتراض نمی‌کرد. آن حضرت در تبیین این مسئله فرمود: مردم به عدالت یوسف نیاز داشتند (نه به نوع لباس پوشیدن او). درباره امام نیز مردم توقع دارند، هر گاه سخن می‌گوید راست بگوید، هر وقت وعده‌ای می‌دهد انجام دهد و در حکم کردن عدالت داشته باشد. ایشان در ادامه به حرام نبودن هیچ غذا و نوشیدنی حلالی از سوی خداوند تصریح کرده و فقط چیزهای حرام را، چه کم و یا زیاد، حرام دانسته و برای تأیید این موضوع به آیه قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ... تمسک کردند. همچنین وقتی که گروهی از صوفیه به شیوه زندگی امام رضا (ع) در زمان ولایت‌عهدی اعتراض کرده و اموری مانند ساده‌پوشی، ساده‌خوری و سوار شدن بر الاغ را برای آن حضرت ضروری می‌دانستند، پاسخ مشابهی ارائه کردند. همه این موارد نشان می‌دهد اسلام به همه نیازهای انسان مانند آراستگی ظاهری با لباس زیبا و خوردن غذای مناسب توجه دارد، و علاوه بر آن، آنچه ارزش دارد، نگاه انسان به دنیا و طرز تفکر اوست، نه فقط توجه به ظواهر. ایشان مقصود از مؤذن در آیه ...فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ را که در محلی میان اهل بهشت و جهنم با صدای بلند لعنت خداوند بر ظالمین را اعلام می‌کند، امیر مؤمنان (ع) دانسته‌اند. آن حضرت، دلیل سخن خود را از قرآن وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ... آورده‌اند. طبق این آیه، در مراسم حج سال نهم هجری باید پیام مهمی از طرف خداوند برای مردم ابلاغ می‌شد، که توسط امیر مؤمنان (ع) انجام شد، و قرآن از این کار، به اذان (اعلام) تعبیر می‌کند. امام رضا (ع) نیز با توجه به این موضوع، امیرمؤمنان (ع) را به عنوان مؤذن در آیه ...فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ معرفی کرده‌اند. از سوی دیگر، امیر مؤمنان (ع) نیز خود را مؤذن و اذان در این دو آیه معرفی کرده‌اند. البته مقصود از اذان بودن آن حضرت، اعلام‌کننده بودن ایشان به آن مطالب مهم الهی است، نه اینکه خود ایشان، اذان باشند، بلکه ایشان در اینجا نیز مؤذن (اعلام‌کننده) هستند. امام رضا (ع) در پاسخ به سؤالی مبنی بر استناد فراموشی به خداوند در قرآن ...نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ...، با تصریح به عدم امکان فراموشی و سهو درباره خداوند، به کمک قرآن ...وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا به این سؤال پاسخ دادند. ایشان همچنین آیاتی مانند: ...فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَمَا نَسُوا لِقَاءَ يَوْمِهِمْ هَذَا... که در ظاهر نسیان را به خداوند متعال نسبت می‌دهد را بدان معنا دانستند که آنان در روز قیامت از طرف خداوند مورد بی‌اعتنایی و بی‌مهری قرار گرفته و ثوابی از سوی او برایشان در نظر گرفته نمی‌شود، چون خود را برای این روز آماده نکرده‌اند. ایشان صبر و انتظار گشایش را از نیکوترین کارها دانسته، و سخن خود را با نقل گفته‌های حضرت هود (ع) در قرآن ...فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ مورد تأکید قرار می‌دهند. این سخن زمانی توسط حضرت هود (ع) گفته شد، که قوم عاد در مقابل تلاش‌های آن حضرت تسلیم دعوت ایشان نشدند، و در نهایت نیز درخواست واقع شدن وعده عذاب از سوی حضرت هود (ع) را نمودند. حضرت هود (ع) نیز با حتمی دانستن عذاب، این جمله را فرمود.

موقعیتی که حضرت هود (ع) در آن واقع شده بود، بسیار سخت بوده، و صبر از یک سو، و انتظار گشایش از طرف خداوند از سوی دیگر، به این پیامبر آرامش و قدرت تحمل می‌داد. امام رضا (ع) نیز با استناد به سخن حضرت هود (ع)، علاوه بر سفارش به صبر و انتظار گشایش در موقعیت‌های سخت، به ارائه الگویی در این موارد پرداخته‌اند. پنج آیه از سوره اعراف درباره قوم لوط (ع)، و تلاش‌های حضرت لوط (ع) برای رفع انحراف بزرگ آنان (لواط)، و در نهایت، مبتلا شدن آنها به عذاب الهی است. این آیات نشان می‌دهد زشتی و گناه این عمل در نزد خداوند بسیار زیاد است، به حدی که منجر به عذاب سخت قوم لوط (ع) گردید. همچنین، آثار منفی بسیاری برای فرد و جامعه به همراه دارد که هرگز نمی‌توان از آن غفلت نمود. بر پایه روایتی که امام رضا (ع) از طریق پدرانشان، از امیر مؤمنان (ع) نقل کرده‌اند، اولین کسی که عمل قوم لوط (ع) را انجام داد ابلیس بود که خود را در اختیار دیگری قرار داد، و موجب آغاز این کار زشت و گناه بزرگ در میان انسان‌ها شد. همچنین، امام رضا (ع)، برای حرمت استفاده جنسی مردان از مردان و زنان از زنان دلایل متعددی ذکر نموده است. از این منظر، ویژگی‌های خاص (جسمی و روحی) هر کدام از زنان و مردان از یک سو، و همچنین، زمینه‌سازی استفاده جنسی مردان از مردان و زنان از زنان برای قطع شدن نسل انسان‌ها، فاسد شدن تدابیر و خرابی دنیا از سوی دیگر از مهم‌ترین دلایل این حرمت به شمار می‌رود. آن حضرت مقصود از رجز در آیه ...لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ... را برف دانسته‌اند. طبق روایت دیگری از آن حضرت درباره آیه وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ...، امام رضا (ع) ساحت حضرت موسی (ع) را از درخواست رؤیت خداوند دور دانسته و این سخن را در اصل، سخن قوم آن حضرت می‌دانند که از حضرت موسی (ع) تقاضای رؤیت خداوند نموده بودند. این درخواست از سوی خداوند متعال این‌گونه پاسخ داده شد: ...قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ. طبق این روایت، حضرت موسی (ع) با درخواست رؤیت خداوند، که تقاضای قومش بود، معتقد به دیده شدن خداوند با چشم نبوده است، از همین رو، مرتکب گناه نشده و معصوم است، همچنان که همه انبیا (ع) معصوم هستند. همچنین آن حضرت، می‌فرماید: خداوند همیشه در حال تجلی است، اما نه به گونه‌ای که با چشم قابل دیدن باشد. این مطلب با آیه ...فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا... که از تجلی خداوند متعال بر کوه و متلاشی شدن آن خبر می‌دهد، مورد تأیید قرار می‌گیرد، چون در جریان متلاشی شدن کوه به دلیل تجلی خداوند متعال بر آن نیز، خداوند بر دیده نشدن خود تصریح می‌کند: ...قَالَ لَنْ تَرَانِي.... همچنین آن حضرت، با استناد به آیاتی از قرآن به انتخاب هفتاد نفر از قوم بنی اسرائیل توسط حضرت موسی (ع) برای میقات پروردگار، و سپس، اصرار آنان برای دیدن خداوند با چشم پرداخته است. در پی این درخواست، از طرف خداوند صاعقه‌ای آمده و موجب سوختن و هلاکت همه آن افراد شد. حضرت موسی (ع) به خداوند عرض کرد: خدایا! من هفتاد نفر را انتخاب کردم و اینجا آوردم، و همگی هلاک شده‌اند. با این حال، اگر به تنهایی برگردم قوم من چگونه حرف‌هایم را باور خواهند کرد؟ و آیا ما را به آنچه سفیهان ما انجام داده‌اند، هلاک می‌کنی؟ وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِيَّايَ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا.... در نتیجه این دعا، خداوند آن افراد را زنده کرد. امام رضا (ع) با اشاره به این داستان، به احتجاج علیه جاثلیق (عالم مسیحی) بر آمد که معتقد به خدایی حضرت عیسی (ع) به دلیل زنده کردن مردگان بودند. از منظر امام رضا (ع)، اگر زنده کردن مردگان دلیل بر خدا بودن افراد باشد، کسانی مانند حضرت موسی (ع) نیز باید خدا باشند نه فقط حضرت عیسی (ع). عالم مسیحی در مقابل این استدلال پاسخی نداشت و تسلیم شده و بر یگانگی خداوند متعال شهادت داد. همچنین آن حضرت، در مناظره با جاثلیق (عالم بزرگ مسیحی)، و رأس الجالوت (عالم بزرگ یهودی) ذکر شدن اسامی رسول خدا (ص)، امیرمؤمنان (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در تورات، انجیل و زبور را برای آنان، با استدلال و استناد به کتاب‌های آسمانی خود آنان اثبات کرد. و ذکر شدن نام حضرت محمد (ص) در تورات و انجیل در آیه الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ... نیز آمده است، که این روایت را نیز تأیید می‌کند.

علاوه بر آن، آن حضرت در مناظره با رأس الجالوت، عالم بزرگ یهودی، نبوت حضرت محمد (ص) را در کتاب‌های آسمانی تورات، انجیل و زبور اثبات نموده و سبب اقرار او به این موضوع شد. آیه ...وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ...، به بنی‌اسرائیل دستور می‌دهد از یکی از درهای بیت‌المقدس با کیفیت خاصی وارد شده و با گفتن کلمه حِطَّةٌ که به معنای درخواست ریخته شدن گناهان است، برای آمرزیده شدن گناهانشان دعا کنند. این در به باب الحطه معروف است. امام رضا (ع) به نقل از امام باقر (ع) فرموده‌اند: ما اهل بیت (ع)، باب حطه شما هستیم. این بدان معناست که همان طور که بنی‌اسرائیل باب حطه داشتند و از طریق آن از خداوند درخواست مغفرت می‌کردند، اهل بیت (ع) نیز همان حکم را برای مسلمانان داشته و واسطه میان بندگان و خداوند برای آمرزش گناهان هستند. البته به شرطی که به ولایت آنان اعتراف نموده، از آنان اطاعت شده و در حریم محبتشان وارد شوند، این آمرزش محقق می‌شود. این نیز باید گفته شود که مقام اهل بیت (ع) از باب الحطه بنی‌اسرائیل بسیار برتر است، چون باب الحطه از جنس چوب بود، اما اهل بیت (ع) سخن‌گو، راستگو، برگزیده، هدایت‌گر و اهل فضیلت‌اند، که یک در چوبی، (و اگر چه مقدس) قابل قیاس با آنها نیست. در ضمن، توصف اهل بیت (ع) به باب الحطه تنها در این روایت نیامده و موارد متعدد دیگری نیز وجود دارد. امام رضا (ع) در تفسیر آیه وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ...، این داستان را نقل کرده‌اند: بلعم باعور صاحب اسم اعظم بود، و به همین سبب دعای او مستجاب می‌شد. اما او کم کم به سوی فرعون متمایل شده و کارش به جایی رسید که حاضر شد به درخواست فرعون، علیه حضرت موسی (ع) و اصحاب او نفرین کند تا در دست فرعون اسیر شوند. او با قبول این درخواست می‌خواست سوار بر الاغش شده، تا به دنبال حضرت موسی (ع) رفته و علیه او نفرین کند، اما علی‌رغم زدن الاغ توسط بلعم باعور، آن الاغ حرکت نکرد و به اذن خداوند به سخن در آمده و گفت: آیا توقع داری همراه تو بیایم تا علیه نبی خدا و مؤمنین نفرین کنی؟ اما بلعم باعور زدن الاغ را ادامه داد، تا آن حیوان کشته شده و در همین هنگام، اسم اعظم نیز از او گرفته شد. از منظر این روایت، این الاغ یکی از سه حیوانی است که داخل بهشت خواهد شد. آن حضرت برای برطرف شدن مشکلات و سختی‌ها، به توسل به اهل بیت (ع) توصیه کرده‌اند. این توصیه در واقع یک دستور قرآنی نیز به شمار می‌رود؛ چون قرآن، برای خواندن خداوند و دعا نمودن به استفاده از اسمای حسنای الهی دستور داده است وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا... و از آنجا که اهل بیت (ع) نیز جزو اسمای حسنای الهی هستند، برای توجه به سوی خداوند و دعا کردن می‌توان از این طریق نیز وارد شد. البته با توجه به اینکه آنچه که دلالت بر چیزی می‌کند، اسم است، اعم از آنکه لفظ و یا غیر لفظ باشد، انبیا و اصیای آنان مانند امامان معصوم (ع) نیز از اسمای حسنای الهی هستند که بر خداوند دلالت می‌کنند و واسطه میان خداوند و خلق او هستند. همچنین، آنان در عبودیت به مرحله‌ای رسیده‌اند که جز خداوند ندارند، از همین رو، اسما و صفات الهی را نمایان می‌سازند. همچنین آن حضرت در پاسخ به سؤالی درباره محمول بودن خداوند، این صفت را موجب احتیاج و نقص دانسته و صدق آن درباره خداوند را رد کرده و با ارائه دلیل، حامل بودن خداوند متعال را اثبات نمود. تمسک به آیه وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا... بخشی از این دلیل است. این آیه به اثبات اسمای حسنی برای خداوند، و لزوم خواندن خداوند به این نام‌ها دعوت می‌کند. و طبق این روایت، چون نام محمول تاکنون برای خداوند متعال از سوی مؤمنین واقعی گفته نشده، صدق آن بر خداوند صحیح نیست.

این‌گونه روایت‌ها نشان می‌دهد قرآن تا چه اندازه قابلیت پاسخ‌گویی به سؤالات گوناگون مانند سؤالات کلامی را دارد، که لازم است با سبک‌شناسی از روایت‌ها در بهره‌گیری از قرآن، به این کتاب آسمانی توجه افزون‌تری شود. بر پایه روایت دیگر، هنگامی که از آن حضرت درباره زمان خروج حضرت مهدی (ع) سؤال شد، او را به قیامت تشبیه کرده و به آیه ...قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً... استناد کردند. بر اساس این آیه که از پوشیده بودن زمان قیامت، عظمت آن در آسمان‌ها و زمین و ناگهانی بودن آن سخن می‌گوید، خروج قائم (ع) نیز دارای خصوصیات مشابهی خواهد بود، که مخفی بودن زمان آن، یکی از آنهاست. اهل بیت (ع) نیز بر مخفی بودن زمان ظهور بسیار تأکید کرده، و تعیین کنندگان وقت را دروغگو معرفی کرده‌اند. امام رضا (ع) نسبت شرک به حضرت آدم (ع) و حوا، که بر اساس تصور مأمون، از ظاهر آیه فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحًا جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ فِيمَا آتَاهُمَا فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ برداشت می‌شد، را رد کرد. طبق سخنان آن حضرت، حوا بارها بچه‌دار شد، و در هر مرتبه، یک پسر و یک دختر. حضرت آدم (ع) و حوا با خداوند عهد کرده بودند که اگر خداوند فرزندان سالمی به آنان بدهد، شاکر باشند ...لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ. وقتی خداوند، نسل صحیح و سالم و بدون هیچ‌گونه مریضی و آفتی به آنان داد، بعضی از این فرزندان که در واقع، دو گروه پسر و دختر بودند، به خداوند متعال شرک ورزیدند، نه حضرت آدم (ع) و حوا. از همین‌رو، مقصود قرآن از شرک ورزیدن ...جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ فِيمَا آتَاهُمَا...، دو گروه پسر و دختر است نه دو نفر، تا حضرت آدم (ع) و حوا را شامل شود. مأمون که از این پاسخ به شگفت آمده بود، گفت: گواهی می‌دهم تو در حقیقت فرزند رسول خدا (ص) هستی. امام رضا (ع) در یک توصیه مهم اخلاقی، وجود سه خصلت را در مؤمنین لازم دانسته است: مخفی داشتن اسرار، مدارا با مردم و صبر بر سختی و زیان. در این میان، مدارا نمودن با مردم از خصلت‌هایی است که سنت رسول خدا (ص) نیز به شمار می‌رود، و ایشان آن را از آیه خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ استفاده نموده‌اند.

منابع

1. کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اعراف»، دانشنامه امام رضا ج۲