سوره حمد

سوره حمد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره حمد در علوم قرآنی - سوره حمد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

فاتحه آغازگر و گشایندهٔ قرآن
دسته‌بندی	مکی
نام‌های دیگر	حمد ام‌القرآن ام‌الکتاب کنز سبع من المثانی
اطلاعات آماری
شمارهٔ نزول	۵
جزء	۱
حزب‌	۱
شمار آیه‌ها	۷
شمار واژه‌ها	۲۹
شمار حرف‌ها	۱۴۳

مقدمه

سوره مبارکه حمد نخستین سوره قرآن کریم است و هفت آیه، ۲۹ کلمه و ۱۴۲ حرف دارد. در ترتیب نزول، پنجمین سوره قرآن است که پس از سوره مدّثّر و پیش از سوره تبّت نازل شد.

درباره محل نزول سوره حمد سه نظر وجود دارد:

1. مکه؛
2. مدینه؛
3. یک‌بار در مکه و بار دیگر در مدینه.

این سوره کلام خدای سبحان است، اما به نیابت از طرف بنده‌اش، و زبان حال بنده‌اش در مقام عبادت، و اظهار عبودیت است، که چگونه خدا را ثناء می‌گوید، و چگونه اظهار بندگی می‌کند. بنا بر این سوره در اصل برای عبادت درست شده، و در قرآن هیچ سوره‌ای نظیر آن دیده نمی‌شود، منظور از این حرف چند نکته است:

1. اینکه سوره مورد بحث از اول تا بآخرش کلام خدا است، اما در مقام نیابت از بنده‌اش، و این که بنده‌اش وقتی روی دل متوجه به سوی او می‌سازد، و خود را در مقام عبودیت قرار می‌دهد، چه می‌گوید.
2. این که این سوره بدو قسمت تقسیم شده، نصفی از آن برای خدا، و نصفی دیگر برای بنده خدا است.
3. این که این سوره مشتمل بر تمامی معارف قرآنی است، و با همه کوتاهیش بتمامی معارف قرآنی اشعار دارد، چون قرآن کریم با آن وسعت عجیبی که در معارف اصولیش، و نیز در فروعات متفرعه بر آن اصول هست، از اخلاقش گرفته تا احکام، و احکامش از عبادات گرفته تا سیاسات، و اجتماعیات، و وعده‌ها، و وعیدها، و داستان‌ها، و عبرت‌هایش، همه و همه بیاناتش به چند اصل بر می‌گردد، و از آن چند ریشه جوانه می‌زند: اول توحید، دوم نبوت، سوم معادو فروعات آن و چهارم هدایت بندگان به سوی آنچه مایه صلاح دنیا و آخرتشان است، و این سوره با همه اختصار و کوتاهیش، مشتمل بر این چند اصل می‌باشد، و با کوتاه‌ترین لفظ، و روشن‌ترین بیان، به آنها اشاره نموده است.

برخی از ویژگی‌های سوره حمد

1. فاتحة‌الکتاب و سرآغاز قرآن است.
2. در رکعت اول و دوم تمام نمازهای واجب و مستحب تلاوت می‌شود.
3. دو بار نازل شد.
4. میان سوره‌های قرآن، بیشترین نام را دارد.
5. نخستین یا دومین سوره‌ای است که به‌طور کامل نازل شد.
6. لحن و آهنگ این سوره با سوره‌های دیگر قرآن تفاوت دارد؛ زیرا در این سوره شیوه سخن گفتن خلق با خالق و عبد با معبود بیان شده است؛ به عبارت دیگر، سوره‌های دیگر سخن خدا با خلق است؛ اما این سورهسخن خلق با خدا است.
7. نسخی در این سوره واقع نشده است.
8. سوره حمد، اساس قرآن است.

مباحث مهم سوره حمد

1. خداشناسی؛
2. معادشناسی؛
3. راهنما‌شناسی.

در فضیلت سوره حمد روایات زیادی وارد شده از جمله:

در کتاب عیون از حضرت رضا (ع)از پدران بزرگوارش از امیر المؤمنین (ع) روایت آورده که فرمود: از رسول خدا (ص) شنیدم می‌فرمود: خدای تعالی فرموده:

فاتحة الکتاب را بین خودم و بنده‌ام تقسیم کردم، نصفش از من، و نصفش از بنده من است، و بنده‌ام هر چه بخواهد باو میدهم، چون او می‌گوید: ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾، خدای عز و جل می‌گوید: بنده‌ام کار خود را با نام من آغاز کرد، و بر من است اینکه امور او را در آن کار تتمیم کنم، و در احوالش برکت بگذارم،

و چون او می‌گوید: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ پروردگار متعال می‌گوید: بنده من مرا حمد گفت، و اقرار کرد: که نعمت‌هایی که در اختیار دارد، از ناحیه من است، و بلاهایی که به وی نرسیده، باز به لطف و تفضل من است، و من شما فرشتگان را گواه می‌گیرم، که نعمت‌های دنیایی و آخرتی او را زیاده نموده، بلاهای آخرت را از او دور کنم، همانطور که بلاهای دنیا را از او دور کردم.

و چون او می‌گوید: ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ خدای جل جلال می‌گوید: بنده‌ام شهادت داد: که من رحمان و رحیم هستم، من نیز شما را شاهد می‌گیرم، که بهره او را از نعمت و رحمت خود فراوان ساخته، نصیبش را از عطای خودم جزیل و بسیار می‌کنم،

و چون او می‌گوید: ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾، خدای تعالی می‌گوید: شما شاهد باشید، همانطور که بنده‌ام اعتراف کرد به اینکه من مالک روز جزا هستم، در آن روز که روز حساب است، حساب او را آسان می‌کنم، و حسنات او را قبول نموده، از گناهانش صرف نظر می‌کنم.

و چون او می‌گوید: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾، خدای عز و جل می‌فرماید: بنده‌ام راست گفت، و براستی مرا عبادت کرد، و بهمین جهت شما را گواه می‌گیرم، در برابر عبادتش پاداشی دهم، که هر کس که در عبادت، راه مخالف او را رفته بحال او رشک برد.

و چون او می‌گوید: ﴿وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾، خدای تعالی می‌گوید: بنده‌ام از من استعانت جست، و بسوی من پناهنده گشت، من نیز شما را شاهد می‌گیرم، که او را در امورش اعانت کنم، و در شدایدش بدادش برسم، و در روز گرفتاری هایش دست او را بگیرم.

و چون او می‌گوید: ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾، تا آخر سوره، خدای عز و جل می‌گوید: همه اینها و آنچه غیر اینها درخواست کند بر آورده است، من همه خواسته‌هایش را استجابت کردم، و آنچه آرزو دارد برآوردم، و از آنچه می‌ترسد ایمنی بخشیدم.

فضیلت سوره حمد

روایات متعددی از پیامبر گرامی اسلام (ص) درباره سوره حمد نقل شده است، مثل: «فضیلت سوره حمد مانند فضیلت حاملان عرش است، هر کس آن را قرائت کند، ثوابی مانند ثواب حاملان عرش به او داده می‌شود» و «سوره حمد دو سوم قرآن کریم است» و «اگر سوره حمد را در یک کفه میزان و باقی سوره‌های قرآن را در کفه دیگر قرار دهند، سوره حمد هفت برابر سنگین‌تر است» و «هر مسلمانی که سوره‌ ‌حمد را قرائت نماید، اجری مانند قرائت دو سوم قرآن به او عطا می‌شود، و نیز اجری مانند صدقه بر مردان و زنان مؤمن عنایت می‌شود».

امام صادق (ع) فرمودند: «سوره حمد سوره‌ای است که ابتدایش «حمد» خدا و وسطش «اخلاص» و آخرش دعا است.

نجاری از ابو سعید بن معلی، نقل کرده است که وی گفت: نماز می‌خواندم که پیامبر (ص) مرا صدا زد. پاسخشان را ندادم. گفتم: ‌ای رسول خدا! من نماز می‌خواندم. پیامبر (ص) فرمود: مگر خداوند نفرمود: ﴿اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ﴾؟ سپس فرمود: آیا تو را پیش از آنکه از مسجد خارج شوی، از گرانسنگ‌ترین سوره در قرآن، آگاه نسازم؟ پس دست مرا گرفت و چون خواستیم که از مسجد بیرون رویم، گفتم: ‌ای رسول خدا، مگر نگفتید که مرا از گرانسنگ‌ترین سوره قرآن آگاه‌سازی؟ پیامبر فرمود: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، سوره فاتحه همان سبع المثانی و قرآن عظیمی است که به من داده شده است.

از سلمة بن محمد نقل است که گفت: «از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: کسی که سوره حمد، او را شفا نبخشد، چیزی او را شفا نمی‌بخشد».

درباره تشویق به شفاجویی از سوره حمد روایات زیادی وارد شده است که برخی از این روایات عمومی بوده و به استفاده از این سوره برای همه دردها سفارش شده و در برخی از آنها به درمان بیماری و درد خاصی ترغیب شده است.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «سوره حمد بر هیچ دردی خوانده نشود مگر اینکه دردش آرام می‌گیرد».

در این باره از امام صادق (ع) چنین نقل شده است: «قرائت سوره حمد موجب شفای همه بیماری‌ها به جز مرگ است» و «هرکس دچار بیماری شود و هفت بار سوره حمد را بر خود بخواند، آن بیماری و درد از او برطرف می‌شود و اگر چنین نشد آن را هفتاد بار بخواند و من ضمانت می‌کنم که عافیت می‌یابد».

برای برخی بیماری‌ها و دردهای خاص نیز به استفاده و شفا جویی از سوره حمد سفارش شده است، مثل: درد چشم، رفع مسمومیت، دفع چشم زخم و ایجاد برکت..

اسامی سوره حمد

نام‌های دیگر سوره حمد عبارتند از:

1. اساس: در سوره حمد از مفاهیمی محوری و جامع همچون توحید یعنی اساس و پایه دین سخن به میان آمده است؛ به همین دلیل، آن را «اساس» نیز نامیده‌اند.
2. استعانت: «استعانت» از ریشه «عون» به معنای کمک و یاری خواستن است. نمازگزار و قاری قرآن با تلاوت آیه: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ تنها از خداوند استعانت می‌جوید؛ نام «استعانت» برای سوره حمد از همین آیه گرفته شده است.
3. استقامت: نمازگزار یا قاری قرآن در آیه ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ از خداوند هدایت به راه مستقیم و ثبوت قدم در این راه را طلب می‌کند به این دلیل، سوره حمد را «استقامت» نیز نامیده‌اند.
4. ام‌الکتاب و ام‌القرآن: درباره وجه نامگذاری سوره حمد به این دو نام گفته‌اند قرآن و نماز با سوره حمد آغاز می‌شود و «امّ» مبدأ و خاستگاه فرزند است. و نیز چون سوره حمد دربردارنده علوم و حکمت‌های قرآن است و در لغت «ام» به اصل و اساسی گفته می‌شود که چیزی از آن تکوین می‌یابد، سوره حمد را به نام‌های مذکور خوانده‌اند.
5. انعام: علت انتخاب نام «انعام» برای سوره حمد بیان نشده است. شاید به دلیل وجود واژه «نعمت» در آیه ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾.
6. تفویض: «تفویض» از ریشه «فوض» به معنای واگذاشتن کار به دیگری است. در این سوره، انسان با تلاوت آیه: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ کار خود را به خدا تفویض و واگذار کرده، تنها از او استعانت و کمک می‌جوید؛ به همین خاطر «تفویض» خوانده شده است.
7. تعلیم مسأله: چون آداب درخواست و سؤال از خدای متعال و نحوه مناجات با خدا در این سوره بیان شده است، به آن «تعلیم مسأله» گفته‌اند.
8. ثناء: چون در این سوره، قاری و نمازگزار با تلاوت آیات: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾زبان به ثناگویی و سپاسگزاری از خداوند و بیان اوصاف او می‌گشاید، به آن «سوره ثناء» گفته‌اند.
9. حمد اُولی: پنج سوره قرآن با جمله ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ ﴾ آغاز شده و به «سور حامدات» یا «سور تحمید» معروفند. این سوره‌ها عبارت‌اند از: سوره حمد؛ سوره انعام؛ سوره کهف؛ سوره سبأ؛ سوره فاطر. به سوره مبارکه حمد که نخستین و کوتاه‌ترین سور حامدات است سوره «حمد أولی» گفته‌اند.
10. حمد قصری؛ چون سوره «حمد» در میان سور حامدات، کوتاه‌ترین سوره است، «حمد قصری» نامیده شده است.
11. دعا: آن را «دعا» نامیده‌اند؛ چون هدایت به صراط مستقیم در قالب آیه دعایی ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ از خدا درخواست شده است.
12. راقیه: «راقیه» اسم فاعل از ماده «رقی» و به معنای افسون کردن است. برخی گفته‌اند «راقیه» و «رقیه» به معنای تعویذ کننده و پناه دهنده است. قرائتسوره حمد باعث تعویذ و پناه جستن به ذات خداوند قادر، از شرور و آفات و... است؛ به همین مناسبت، سوره حمد را «سوره راقیه» گفته‌اند.
13. سبع المثانی: این سوره از هفت آیه تشکیل یافته و سبع به معنای هفت است. مثانی جمع مثنا و به معنای دوتاها است. سوره حمد در هر نماز واجب و مستحب دو بار خوانده می‌شود یا به روایتی دو بار نازل شده است (یک بار در مکه و یک بار در مدینه). این سوره بر دو بخش است: یک بخش حمد الهی از طرف عبد و بخش دوم بخشش از خداوند بر بندگان. گاهی به کل قرآن نیز سبع‌المثانی می‌گویند.
14. سؤال: چون نمازگزار و قاری قرآن با جمله ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ از خداوند سبحان هدایت در دین را مسئلت می‌کند، سوره حمد را «سوره سؤال» نیز نامیده‌اند.
15. شافی و شفاء؛ این نامگذاری برگرفته از حدیث پیامبر اکرم (ص) است که می‌فرماید: «سوره حمد درمان هر دردی است».
16. شکر:پیام اصلی نخستین آیه ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾حمد و سپاس خداوند است. هر نوع سپاس از هر کسی صادر شود، از آنِ پروردگار جهانیان است و به او برمی‌گردد و جز او کسی شایسته حمد و ثنا نیست؛ از این رو، به سوره حمد «سورهشکر» نیز گفته‌اند.
17. صلات: این نام از باب تسمیة الشیء باسم لازمه است. خداوند در حدیث قدسی فرموده است: «من صلات (سوره حمد) را بین خویش و عبدم دو قسمت کرده‌ام؛ در بخشی خداوند با بنده و در بخشی دیگر، عبد با خدای خود سخن می‌گوید». در حدیث شریف آمده است: «صحت نماز متوقف بر قرائتسوره حمد است»؛ به این جهت به سوره حمد «سوره صلات» نیز گفته‌اند.
18. فاتحة‌الکتاب یا فاتحة‌القرآن: «فاتحه» از ریشه «فتح» به معنای گشایش و گشودن، و «فاتحه» به معنای گشاینده و آغازگر است. علت نامگذاری سوره حمد به «فاتحة الکتاب» می‌تواند یکی از این وجوه باشد:
    1. قرآن کریم با این سوره آغاز می‌شود.
    2. آموزش قرآن از این سوره شروع می‌شود.
    3. نماز با این سوره آغاز می‌شود.
    4. اولین سوره‌ای است که نازل شد.
    5. اولین سوره‌ای است که در لوح محفوظ ثبت شده است.
    6. واژه «حمد» آغازگر هر کلام و کتابی است.
19. قرآن عظیم: نسبت سوره فاتحه با جمیع قرآن (غیر از حمد) نسبت اجماع و تفصیل است؛ یعنی محتوا و مضامین اصلی قرآن در سوره حمد متجلی شده است؛ از این رو، آن را «قرآن عظیم» خوانده‌اند. رسول خدا (ص) فرمودند: «سوره حمد، ام‌القرآن و سبع‌المثانی و قرآن عظیم است».
20. کافیه: چون سوره حمد باید در نماز خوانده شود و هیچ سوره‌ای نمی‌تواند جایگزین آن شود، به آن «کافیه» گفته‌اند.
21. کنز: حضرت رسول (ص) می‌فرماید: «سوره حمد در گنجینه‌های عرش الهی باارزش‌ترین است»؛ لذا آن را «کنز» نیز گفته‌اند.
22. لازمه: درباره نامگذاری سوره حمد به سوره لازمه، دلیلی بیان نشده است. گویا به دلیل الزامی و واجب بودن تلاوت این سوره در همه نمازهای واجب و مستحب، به آن «لازمه» گفته‌اند.
23. مناجات: چون نمازگزار با خواندن آیه ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ در سوره حمد با خدا راز و نیاز می‌کند، به آن «سوره مناجات» نیز می‌گویند.
24. نور: سوره حمد، روشنایی‌بخش دل‌ها و چراغ فروزان راه‌ها و نمایانگر راه راست و صراط مستقیم برای انسان‌ها است؛ از این رو، به «سوره نور» نیز شهرت یافته است.
25. وافیه: از آنجا که سوره حمد شامل همه معارف قرآن است و سخن خداوند با بنده و مناجات بنده با خدا در آن آمده است، به آن «وافیه» نیز می‌گویند.
26. هدایت: این نام برگرفته از آیه ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ است. که نمازگزار و قاری قرآن از درگاه خداوند هدایت و راهنمایی طلب می‌کند.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی