سوره حمد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

سوره از ریشه «سور» به معنای مقام و منزلت[۱] و دیوار شهر[۲] است و این تشبیهی است دربارهٔ قطعه‌هایی از قرآن که هر کدام منزلتی جدا دارد یا هر کدام به مانند دیواری از دیگری جدا شده است.[۳] سوره حمد نخستین سوره قرآن است و از این‌رو به آن فاتحة الکتاب نیز گفته می‌شود و از مهم‌ترین سوره‌ها است و قرائت آن در نماز از واجبات شمرده می‌شود[۴] و در هر نماز دو بار خوانده می‌شود.[۵] این سوره از زبان بندگان است و در آن چگونگی مناجات و سخن‌گفتن با خداوند به بندگان آموخته می‌شود و محتوای اصلی آن توحید و سپاسگزاری است.[۶]

سوره فاتحه هفت آیه و ۲۹ کلمه و ۱۴۰ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجم و لفظ، از سوره‌های کوچک قرآن است،[۷] ولی در زندگی دینی و فرهنگی مسلمانان اهمیت فراوانی دارد. آنان این سوره را در نمازهای پنجگانه می‌خوانند. سوره حمد که عصاره قرآن است، شامل معارف گسترده الهی و تجلی آن است و خداشناسی و معادشناسی و راهنماشناسی و ربط میان مبدأ و معاد را به تصویر می‌کشد.[۸] بر اساس روایات اول این سوره «تحمید»، وسط آن «اخلاص» و آخر آن «مسئلت» است.[۹].[۱۰]

پیشینه

سوره حمد دو بار نازل شده است: یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه؛ و این یکی از وجوهی است که به آن سبع‌المثانی می‌گویند.[۱۱] این سوره نخستین سوره قرآن به ترتیب مصحف و پنجمین سوره به ترتیب نزول است.[۱۲] سوره حمد افزون بر اینکه در ضمن تفسیرهای کل قرآن، تفسیر شده است، تفسیرهای مستقلی نیز دارد، ازجمله اعجاز البیان فی تفسیر ام القرآن اثر صدرالدین قونوی، الواضحة فی تفسیر الفاتحه اثر ابراهیم کفعمی، العروة الوثقی فی تفسیر سورة الحمد اثر شیخ بهایی، الطیبة الریحانة فی تفسیر الفاتحه اثر ابن‌خطیب ناصری.

امام خمینی نیز با نگاه عرفانی، به تأمل و تدبر در آیات سوره حمد و تفسیر آنها پرداخته و در موارد بسیاری در آثار خویش، تفسیر خود از آیات این سوره را «اشاره»،[۱۳] «وجه عرفانی»،[۱۴] ذوق عرفانی[۱۵] و مانند آنها خوانده است. تفسیر سوره حمد در میان مجموعه آثار ایشان جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان سه بار به تفسیر این سوره پرداخته است؛ بار اول در سال ۱۳۱۸، در ضمن کتاب سرّ الصلاة و به مناسبت بحث از قرائت، به صورت خلاصه به تفسیر آن پرداخته است؛ بار دوم در سال ۱۳۲۱ در کتاب آداب الصلاة به صورت مفصل‌تر با بیان رازها، رمزها و معارف نهفته نماز و بار سوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنا به تقاضای برخی علاقه‌مندان در سال ۱۳۵۸ تفسیر این سوره را آغاز کرد که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش شد؛ اما بیش از پنج جلسه ادامه نیافت و با بیماری ایشان و مخالفت‌های برخی از کسانی که مخالف طرح این نوع سخنان بودند، این برنامه برای همیشه تعطیل شد[۱۶].

امام خمینی در آثار خود روش‌های تفسیری مختلفی را به کار برده است؛ گاهی از سیاق کلام برای بیان مقصود خود استفاده کرده و گاهی آیه‌های دیگر را به عنوان شاهد بر معنای مورد نظر خود آورده و در مواردی از سنت و عقل بهره گرفته است.[۱۷] بنابر نظر ایشان تفسیر باید بیان‌ کننده جهات عرفانی، اخلاقی و جهات دیگری که تأمین‌ کننده سعادت انسان است، باشد[۱۸]؛ از این‌رو روش تفسیری ایشان در این سوره عرفانی و تربیتی است.[۱۹]

اسامی

سوره حمد دارای نام‌های گوناگونی است ازجمله:

ام‌الکتاب

سوره حمد نسبت به بقیه سوره‌های قرآن به منزله «ام» و اصل است[۲۰]؛ زیرا معارف اصیل این سوره به خداشناسی، معادشناسی و نبوت‌شناسی بر می‌گردد.[۲۱] ملاصدرا نسبت سوره حمد با قرآن را همانند نسبت انسان به جهان بزرگ می‌داند و معتقد است هیچ سوره‌ای از قرآن به جامعیت سوره حمد نمی‌رسد و کسی که نتواند بخش عمده معارف و اسرار علوم و معالم ربانی را از سوره حمد، استخراج کند عالم ربانی نیست و به تفسیر آن دست نیافته است.[۲۲] امام خمینی نیز نام‌گذاری این سوره را به ام‌الکتاب از این جهت می‌داند که اجمالی از مقاصد قرآن در آن است.[۲۳].[۲۴]

فاتحة الکتاب

بنابر نظر امام خمینی نام‌گذاری این سوره به فاتحة الکتاب به اعتبار افتتاح کتاب تکوین و تطابق آن با کتاب تدوین و به وجود جمعی آن است[۲۵]؛ خاتمه این سوره عالم طبیعت و سجل وجود است و این به حسب قوس نزول می‌باشد. هرچند آغاز و پایان یکی بیش نیست،[۲۶] اما میان فاتحه تا خاتمه سوره‌ها، باب‌ها، آیه‌ها و فصل‌های بسیاری است. پس اگر وجود مطلق با همه مراتب و منازلش یک کتاب شمرده شود، در این صورت هر یک از عوالم بابی از ابواب آن است و اگر سلسله وجود کتاب‌های بی‌شمار باشد، هر عالمی کتاب مستقل خواهد بود که ابواب، آیات و کلماتی دارد و اگر هر دو اعتبار ملاحظه شود، وجود مطلق کتابی است که دارای باب‌ها و فصل‌ها و آیاتی است.[۲۷] ایشان با استناد به روایتی[۲۸] اساس قرآن را «فاتحه» و اساس فاتحه را بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ[۲۹] می‌داند.[۳۰].[۳۱]

سبع المثانی

واژه سبع اشاره به آیات هفت‌گانه سوره حمد است و مثانی اشاره به دو بار نازل‌ شدن سوره در مکه و مدینه یا تکرار کلماتِ الرَّحْمَنِ ، الرَّحِيمِ ، إِيَّاكَ ، صِرَاطَ و عَلَيْهِمْ می‌باشد.[۳۲].[۳۳]

جایگاه و منزلت

سوره حمد جایگاه و منزلت خاصی در متون دینی دارد، ازجمله:

  1. دارا بودن اثر وضعی. امام خمینی با استناد به روایتی[۳۴] معتقد است اگر بر مرده‌ای هفتاد مرتبه «حمد» قرائت شود و روح او برگردد، امر بعیدی نیست.[۳۵] همچنین خواندن این سوره در شفای بیمار تأثیر دارد.[۳۶] ایشان با استناد به روایاتی[۳۷] فاتحة الکتاب را شفای هر دردی می‌داند.[۳۸]
  2. گنج الهی. امام خمینی با استناد به روایتی[۳۹] سوره حمد را شریف‌ترین چیزی می‌داند که در گنج‌های عرش الهی است و خدا آن را به پیامبر اکرم(ص) اختصاص داده است[۴۰]
  3. ناراحتی شیطان از نزول سوره حمد.[۴۱]
  4. اسم اعظم خداوند.[۴۲]
  5. تأثیر در برآورده‌ شدن حاجات.[۴۳].[۴۴]

گستره معنایی سوره حمد

عمق و گستره معارف سوره حمد به اندازه‌ای است که طبق برخی روایات تمام اسرار الهی در کتاب‌های آسمانی و همه کتاب‌های آسمانی در قرآن و همه قرآن در فاتحة الکتاب و همه فاتحة الکتاب در بِسْمِ اللَّهِ و همه آنها در بای بِسْمِ اللَّهِ است[۴۵] امام خمینی برای سوره حمد از چند جهت شمول و گستردگی قائل است[۴۶]:

تطابق سوره حمد با عوالم هستی

بِسْمِ اللَّهِ در سوره حمد به تمام دایره وجود در دو قوس نزول و صعود اشاره دارد. اسم «الله» مقام احدیت قبض و بسط و «رحمن» مقام بسط ظهور است که در قوس نزول است و «رحیم» قبض و بطون است که در قوس صعود است و الْحَمْدُ لِلَّهِ اشاره به عالم جبروت و ملکوت اعلی است که حقایق آنها حمد و محامد مطلق است؛ البته در رَبِّ الْعَالَمِينَ، رب به مناسبت تربیت و عالمین که مقام غیریت و سوائیت است، می‌تواند اشاره به عالم طبیعت باشد که به حرکت جوهری، متحرک و متصرم است و مرتبه طبیعت آخرین مرتبه نزول است؛ از این‌رو مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ به مقام وحدت و قهاریت و رجوع در دایره صعود اشاره دارد[۴۷]؛ بر این اساس حقایق عالم در قوس نزول و صعود در بِسْمِ اللَّهِ به صورت اجمال و در سوره حمد به صورت تفصیل است و این معانی در الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ به صورت جمع و در «اسم» به صورت جمع‌الجمع و در «باء» بِسْمِ اللَّهِ به صورت احدیت جمع‌الجمع است و در «نقطه» باء به صورت احدیت سرّ جمع‌الجمع موجود است. این حقیقت چه به صورت جمعی و چه به صورت تفصیلی عبارت است از فیض مقدس و نفس رحمانی که به واسطه آن سلسله غیب و شهود ظاهر می‌شود.[۴۸].[۴۹]

مراتب سلوک

در سوره حمد به مراتبِ سلوک به صورت اجمالی اشاره شده است، به این بیان که استعاذه اشاره به ترک غیر حق و فرار از سلطنت شیطان است که این مقدمه مقامات است، نه خود مقامات؛ زیرا که تخلیه مقدمه تحلیه است و بالذات از مقامات کمالی محسوب نمی‌شود و به همین سبب است که استعاذه جزو سوره حساب نمی‌شود. از الْحَمْدُ لِلَّهِ تا رَبِّ الْعَالَمِينَ اشاره به توحید فعلی است و مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ[۵۰]، اشاره به فنای تام و توحید ذاتی است و إِيَّاكَ نَعْبُدُ اشاره به حالت صحو و رجوع است.[۵۱] امام خمینی در تطبیق این مراتب با اسفار اربعه بر این باور است که استعاذهسفر از خلق به حق و خروج از ظلمت نفس و عالم کثرت است و الْحَمْدُ لِلَّهِ تا رَبِّ الْعَالَمِينَ سفر از حق بالحق فی الحق آغاز می‌شود و تا مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ[۵۲] این سفر به پایان می‌رسد. در إِيَّاكَ نَعْبُدُ سفر از حق به خلق به همراه صحو و بازگشت از فنا آغاز می‌شود و در اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ[۵۳] این سفر به پایان می‌رسد[۵۴].[۵۵]

مقاصد سوره حمد

این سوره مشتمل بر مهم‌ترین مقاصد الهی در قرآن کریم است؛ زیرا که اصل مقاصد قرآن تکمیل معرفت خداوند و تحصیل توحید سه‌گانه و رابطه میان حق و خلق و چگونگی سلوک الی الله و کیفیت رجوع رقایق به حقایق و معرفی تجلیات الهی به صورت جمع و تفصیل و ارشاد خلق در سلوک و تحقق و تعلیم عباد در عمل و عرفان است؛ از این‌رو این سوره، فاتحةالکتاب، ام‌الکتاب و صورت اجمالی از مقاصد قرآن است.[۵۶] به اعتقاد امام خمینی تمام مقاصد کتاب الهی و قرآن به یک مقصد واحد برگشت می‌کند و آن حقیقت توحید است که غایت همه انبیاست.[۵۷] ایشان با استناد به روایتی[۵۸] سوره حمد را به دو بخش تقسیم می‌کند و معتقد است از آغاز سوره تا يَوْمِ الدِّينِ دربارهٔ حمد و تعظیم خداوند است و إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ[۵۹] که وجه مشترک میان حق و عبد است و با درخواست عبادت و استعانت به پایان می‌رسد، مربوط به خداوند است و اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ[۶۰] تا آخر سوره دربارهٔ بنده است.[۶۱].[۶۲]

محتوای سوره

محتوای سوره از چندین قسمت تشکیل می‌شود.

«بسم الله»

بِسْمِ اللَّهِ: در فرهنگ اسلامی هر کار با اهمیتی اگر با بِسْمِ اللَّهِ ، آغاز نشود نافرجام و ناقص است.[۶۳] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ[۶۴] در روایات بسیاری اسم اعظم دانسته شده است.[۶۵] امام خمینی مانند دیگر اندیشمندان برای «باء» در بِسْمِ اللَّهِ ، معنا و متعلق متفاوتی ذکر کرده است، ازجمله:

  1. علمای ادب با استناد به روایات[۶۶] متعلق آن را از ماده ابتدا یا استعانت می‌دانند.[۶۷]
  2. برخی از اهل معرفت «باء» را متعلق به «ظَهَرَ» گرفته‌اند[۶۸]؛ یعنی ظهور و تحقق وجود به اسم‌الله است و این به حسب مسلک اهل معرفت و اصحاب سلوک و عرفان است که همه موجودات و ذرات کائنات و عوالم غیب و شهادت را تجلی اسم جامع «الله» و اسم اعظم ظاهر می‌دانند. این اسم تجلی فعلی و فیض منبسط حق‌تعالی است که تمام دار هستی از عقول مجرد تا آخرین مرتبه وجود را دربرگرفته است.[۶۹]
  3. متعلق بِسْمِ اللَّهِ در هر سوره، خود آن سوره است؛ مثلاً متعلق بِسْمِ اللَّهِ در سوره مبارکه حمد، حمد است. این احتمال موافق ذوق عرفانی است؛ زیرا به این اشاره دارد که حمد حامدان و ثنای ثناجویان به قیومیت اسم «الله» است، طبق این احتمال معنای اسم در هر سوره معنای خاص خود را دارد.[۷۰] از دیدگاه اهل معرفت آمدن «اسم» بر سر کلمه «الله» اشاره به نوعی تبرک و استعانت به اسم خدای سبحان است.[۷۱] «اسم‌الله» در بِسْمِ اللَّهِ چند احتمال دارد: اول، مراد از اسم، تعینات وجودیه باشد که بر اساس اتحاد ظاهر و مظهر و فنای اسم در مسمی، اطلاق اسم‌الله بر آنها ممکن است؛ چنان‌که آیه اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ[۷۲] اشاره به همین مقام دارد. دوم مراد از اسم مقام تجلی به فیض مقدس باشد. در این صورت مقام جمع اسما را دربردارد.[۷۳] طبق این مبنا لفظ «الله» جلوه‌ای از حق‌تعالی است که جامع همه جلوه‌هاست[۷۴].[۷۵]

«الرحمن الرحیم»

الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ: اتصاف «الله» به «الرحمن» و «الرحیم»، به این معناست که شأن خداوند در این است که به صفت «رحمت» مشهورتر و شناخته‌شده‌تر از صفاتی مانند قهر و غضب است[۷۶] و چون اسم «رحمن» مخصوص ذات باری‌تعالی است، در بِسْمِ اللَّهِ بر «رحیم» مقدم شده است.[۷۷] برخی با استناد به روایات بر این باورند که رحمن بر کثرت و وسعت دلالت می‌کند و گویای این است که رحمانیت حق، بر مؤمن و کافر و بلکه بر عالم سایه افکنده و رحیم بر رحمت دایم حق دلالت دارد که تنها شامل بندگان مؤمن خداوند است[۷۸]؛ از این‌رو عارفان، «الرحمن» و «الرحیم» را در اینجا اشاره به رحمت رحمانی و رحمت رحیمی می‌دانند.[۷۹]

امام خمینی نیز با تأکید بر این معنا دو احتمال دیگر برای «الرحمن» و «الرحیم» در اینجا ذکر می‌کند. به اعتقاد ایشان این دو صفت اگر صفت برای اسم باشند، در این صورت اگر مراد از اسم، اسم ذاتی و تجلی به مقام جمعی باشد، رحمانیت و رحیمیت از صفات ذاتی خواهند بود که در تجلی به مقام واحدیت برای اسم‌الله ثابت‌اند و اگر مراد از اسم، تجلی جمعی فعلی باشد که مقام مشیت است، رحمانیت و رحیمیت از صفات فعل‌اند و از تنزلات و مظاهر رحمانیت و رحیمیت ذاتی به شماره می‌روند[۸۰]. ایشان اسم رحمان را پس از اسم اعظم خداوند محیط‌ترینِ اسمای الهی می‌داند و چون تجلی به اسمای محیط، مقدم بر تجلی اسمای محاط‌اند، رحمان بر رحیم مقدم شده است و دامنه رحمان نسبت به رحیم گسترده‌تر است. پس رحمان عام و رحیم خاص است.[۸۱].[۸۲]

«الحمد لله»

الْحَمْدُ لِلَّهِ : امام خمینی معتقد است حمد اظهار کمال محمود و بیان محامد اوست.[۸۳] مقام حمد، مقام ارجاع و بازگشت همه محامد و ستایش‌ها به اسم‌ الله و خداوند است[۸۴]؛ از این‌رو حمد برای غیر خداوند واقع نمی‌شود و حتی تعریف‌کردن از انسان کامل نیز حمد خداوند است[۸۵].[۸۶]

«رب العالمین»

رَبِّ الْعَالَمِينَ: اهل معرفت تربیت را به دو قسمِ باواسطه و بدون واسطه تقسیم می‌کنند:

  1. تربیت با واسطه: این قسم به محمود و مذموم تقسیم می‌شود. تربیت محمود از خداوند آغاز می‌شود و به نفس پایان می‌پذیرد. تربیت مذموم از نفس آغاز می‌شود و به عالم حس ختم می‌شود.
  2. تربیت بدون واسطه: تربیتروح کلی است و مربیِ روح کلی خداوند است و روح کلی مربی عالم ملکوت است و عالم ملکوت مربی عالم جبروت و عالم جبروت مربی عالم شهادت است؛ بدین ترتیب خداوند مربی همه هستی است.[۸۷] امام خمینی برای ربّ چند احتمال بیان می‌کند:
  3. به معنای متعال و ثابت؛ در این صورت از اسمای ذات است.
  4. به معنای مالک و صاحب و غالب و قاهر؛ در این صورت از اسمای صفات است.
  5. به معنای مربی و منعم و متمم؛ در این صورت از اسمای افعال است.[۸۸] ایشان در ارتباط میان ربّ و عالمین معتقد است اگر مراد از عالم ماسوی‌الله باشد که شامل همه مراتب وجود و منازل غیب و شهود می‌شود، رب از اسمای صفات است و اگر مقصود از عالم، عالم مُلک باشد که همراه با حصول تدریجی کمال است، در این صورت مراد از ربّ، اسم فعل است.[۸۹] ایشان در بیان مقدم‌ شدن ربّ بر رحمان و رحیم بر این باور است که این تقدم و تأخرها، اشاره به کیفیت سلوک انسان از عالم دنیا تا فنای کلی است. سالک تا در آغاز سیر است، مشمول تربیت تدریجی رب العالمین است؛ زیرا خود سالک از عالمین است و ظهور تدریجی بر او حاکم است؛ اما زمانی که با سلوک از این عالم جدا شد، مرتبه اسمای الهی که محیط بر این عالم است، در قلب او تجلی می‌کند و چون رحمان احاطه بیشتری نسبت به رحیم دارد، مقدم شده است؛ یعنی سالک نخست تحت تجلی اسم رحمان قرار می‌گیرد و سپس با نزدیک‌تر شدن به افق باطنی، اسم رحیم بر او تجلی می‌یابد و چون سیر سالک از کثرت به وحدت است، در پایان به اسم باطن محض که مالک است می‌رسد.[۹۰].[۹۱]

«مالک یوم الدین»

مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ: مفسران در قرائت کلمه «مالک» و «ملِک» اختلاف دارند.[۹۲] امام خمینی مرجّحاتی را در ترجیح «مالک» بر «ملِک» بیان کرده است و قرائت مالک را بهتر از ملِک دانسته است. استدلال ایشان در اینکه «مالک» راجح، بلکه متعین است، آن است که سوره مبارکه حمد مثل دیگر سوره‌های قرآنی نیست، بلکه این سوره را مردم در نمازهای خود می‌خوانند و در هر عصری آن همه مسلمان شنیده و خوانده‌اند؛ از این‌رو قطعی، متواتر و ضروری است و با وجود اینکه بیشتر قاریان «ملِک» خوانده و بسیاری از علما «ملِک» را ترجیح داده‌اند، این امر ثابت، متواتر و قطعی نیست.[۹۳] امام خمینی در بیان حقیقت مالکیت بر این اعتقاد است که مالکیت حق‌تعالی همانند مالکیت بندگان اعتباری نیست؛ بلکه مالکیت او به اضافه اشراقی و احاطه قیومی است. مالکیتحق ذاتی است که هیچ‌گونه کثرت و مباینت در آن راه ندارد و در عین حال مالکیت‌اش بر همه عوالم به‌طور یکسان است.[۹۴] ایشان در اختصاص مالکیت خداوند به یوم الدین چند وجه بیان می‌کند:

  1. روز قیامت، یوم الدین و روز جمع است و هر آنچه در نشئه مُلکی و دنیایی، متفرق است، در عالم ملکوت جمع است. پس مالک یوم الدین، مالک ایام و نشئت دیگر نیز است.
  2. يَوْمِ الدِّينِ روز ظهور مالکیت و قاهریت حق‌تعالی است که روز جمع موجودات و رجوع آنها به باب‌الله و صعود موجودات به فناءالله است؛ از این‌رو مالکیت حق‌تعالی به یوم الدین اختصاص یافته است.[۹۵] ایشان در بیان این مطلب افزوده است نور وجود حق در سیر تنزلی به سوی عالم شهادت به احتجاب و غیب می‌رود و هر تنزلی تعینی را به دنبال دارد و انسان از مشاهده جمال حق محجوب می‌شود؛ از این‌روی در سیر صعودی تمام موجودات از عالم طبیعت، به وطن اصلی خود رجوع می‌کنند و برای رهایی از حجاب‌های نوری و ظلمانی باید مالکیت و قهاریت حق جلوه کند. در این صورت رجوع آخر به اول و اتصال ظاهر به باطن جلوه می‌کند و مالک مطلق به موجب لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ[۹۶] سوره بروز می‌کند.[۹۷]
  3. انسان کامل در عالم طبیعت به حسب سلوک الی الله از حجاب‌ها خارج می‌شود و احکام قیامت و ساعت و یوم الدین برای او ظاهر و ثابت می‌شود و حق با مالکیت خود بر قلب انسان کامل ظهور می‌کند.[۹۸] بنابر نظر ایشان در سلوک عرفانی، چون سیر سالک از کثرت به طرف وحدت است که به مدد اسم مالک است، در تجلی به مالکیت، کثرات عالم غیب و شهادت مضمحل می‌شود و فنای کلی و حضور مطلق دست می‌دهد[۹۹].[۱۰۰]

«ایاک نعبد و ایاک نستعین»

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ[۱۰۱]: امام خمینی تقدم ضمیر إِيَّاكَ نَعْبُدُ را در این می‌داند که این ضمیر راجع به ذات است که همه کثرات در آن مضمحل است. پس سالک در این مقام به توحید ذاتی می‌رسد و از همه کثرات اسمائی و صفاتی منصرف می‌شود و این همان کمال توحید است.[۱۰۲] بنابر نظر ایشان استعانت تنها در عبادت نیست، بلکه استعانت در مطلق امور است. ایشان در بیان دو حصر عبادت و استعانت قائل است که حصر عبادت، حق‌خواهی، حق‌طلبی و ترک طلب غیر است و حصر استعانت حق‌بینی و ترک رؤیت غیر است که در مقامات عارفان و منازل سالکان پس از ترک طلب غیر است،[۱۰۳] بلکه حصر عبادت و استعانت از مقامات موحدان و سالکان نیست؛ زیرا رؤیت عبادت، عابد و معبود و مستعین و مستعان، منافی با توحید است. در توحید حقیقی این کثرات مستهلک و رؤیت این امور فانی است.[۱۰۴]

امام خمینی دربارهٔ چگونگی التفات از غیبت به خطاب در إِيَّاكَ نَعْبُدُ و اینکه نَعْبُدُ به صیغه متکلم مع‌الغیر است، سخن گفته است.[۱۰۵] اهل ظاهر دربارهٔ علت صیغه متکلم مع الغیر دو وجه ذکر کرده‌اند: یکی متوسل‌ شدن عابد به یک حیله شرعی، تا عبادتش نزد حق مقبول باشد. وجه دوم اینکه نماز در آغاز با جماعت بوده و تشریع اولیه آن با جماعت بوده است؛ از این‌رو عبادت و استعانت با متکلم مع‌الغیر است. ایشان این سخن اهل ظاهر را نمی‌پذیرد و معتقد است که سالک قوای ملکی و ملکوتی خود را برای حضور در محضر حق آماده می‌کند و چون همه قوایش را یکجا در محضر الهی می‌یابد، با زبان متکلم مع‌الغیر سخن می‌گوید؛ پس تنها زبان نیست که نزد حق حاضر است، بلکه همه قوای انسانی در محضر حق‌اند[۱۰۶].

بیشتر مفسران، در آیه إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ انحصار استعانت از حق‌تعالی را فهمیده‌اند زیرا تقدم ضمیر مفعولی إِيَّاكَ بر فعل، بیان‌ کننده انحصار استعانت از خدای سبحان است.[۱۰۷] برخی نیز اصل انحصار استعانت را پذیرفته‌اند؛ اما آن را ادعایی می‌دانند نه حقیقی؛ به این معنا که انسان تنها در امور مهم از خدا کمک می‌جوید؛ اما کمک‌ خواستن انسان در امور عادی از روی ادعا و مبالغه است.[۱۰۸] امام خمینی بر این باور است که سالک در طریق معرفت تمام محامد و مدایح را مختص به ذات مقدس حق می‌داند و معتقد است قبض و بسط وجود به دست مالکیت اوست؛ از این جهت عبادت و استعانت را منحصر به حق‌تعالی می‌داند.[۱۰۹] ایشان در تحلیل کلام اهل ظاهر در جواز استعانت از غیر با استناد به آیات الهیيَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ[۱۱۰]، وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ[۱۱۱] بر این باور است که اعانتِ دیگر موجودات، صورت و جلوه اعانت حق‌تعالی است[۱۱۲] و بر اساس توحید افعالی، نظام هستی صورت فاعلیت حق‌تعالی است و خداوند تنها مؤثر در هستی است و حصر استعانت همچون حصر عبادت در خداوند متعال، حقیقی است.[۱۱۳].[۱۱۴]

«اهدنا الصراط المستقیم»

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ[۱۱۵]: در تفسیر جمله اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ[۱۱۶] مفسران در بیشتر موارد از «هدایت»، «صراط» و وصف «صراط» به «مستقیم» و چگونگی آن سخن گفته‌اند.[۱۱۷] امام خمینی با توجه به تقسیم صراط به صراط مستقیم وجودی و صراط مستقیم سلوکی، بر این باور است که همه موجودات در مرتبه تعینات خود، در سیر صعودی خارج از صراط مستقیم نیستند و این همان مفاد آیه مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ[۱۱۸] است. ایشان با استناد به بعضی روایات[۱۱۹] معتقد است هر یک از موجودات، صراطی خاص به خود و نور و هدایتی مخصوص به خود دارند.[۱۲۰] ایشان رجوع هر یک از موجودات از عالم کثرت به غیب را عبارت از صراط مستقیم وجودی می‌داند[۱۲۱]؛ اما صراط مستقیم سلوکی، سیر و مراتب سلوک سالکان الی الله است[۱۲۲]؛ از این‌رو صراط مستقیم سلوکی، هدایت خاصه‌ای است که انبیا مردم را به آن دعوت کرده‌اند تا به انسانیت و نور مطلق برسند و از همه اقسام کفر و ظلمت خارج شوند[۱۲۳] و این صراط همان صراطی است که در روایات به باریک‌ترین راه‌ها معرفی شده که از متن جهنم می‌گذرد.[۱۲۴]

این صراط مستقیم در غیر کاملان که وارد سلوک نشده‌اند، صراط ظاهر شریعت و صراط مستقیم به دین و اسلام است و اگر وارد سلوک شده باشند، مراد از صراط مستقیم نزدیک‌ترین راه وصول الی الله است که همان راه اهل‌بیت(ع) است.[۱۲۵] ایشان معتقد است این صراط مستقیم، همان صراطی است که ربِّ انسان کامل بر آن است[۱۲۶]؛ زیرا حق‌تعالی به مقام اسم جامع بر صراط مستقیم است و اسم جامع، مقام وسطیت و جامعیت اسما، بدون برتری صفتی بر صفتی و غلبه اسمی بر اسمی است؛ چنان‌که بعضی از آیاتإِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَرَبِّكُمْ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ[۱۲۷] دلالت بر آن دارد. انسان کامل نیز از آنجا که مظهر همه اسما و صفات و مربوب حق‌تعالی به اسم جامع است و هیچ‌یک از اسما در آن غلبه تصرف ندارند، دارای مقام وسطیت و برزخیت کبراست و سیرش بر طریق مستقیم است.[۱۲۸].[۱۲۹]

«الذین انعمت علیهم»

الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ: بنابر نظر امام خمینی مراد از این جمله کسانی‌اند که حق‌تعالی با تجلی به فیض اقدس در حضرت علمیه استعداد آنان را مقدر کرده و پس از فنای کلی، آنان را به مملکت خود بازگردانده است.[۱۳۰] ایشان ضمن نقل کلام شیخ بهایی مبنی بر اینکه نعمت‌های الهی دو گونه‌اند دنیوی و اخروی و هر کدام از آنها کسبی یا موهبتی است،[۱۳۱] بر این باور است که این نعمت‌ها بهره متوسطان است؛ اما مهم‌ترین نعمت‌های الهی، نعمت معرفت ذات و توحید ذاتی و نعمت معرفت اسما و نعمت معرفت توحید افعالی است. ایشان این نعمت‌های سه‌گانه را توضیح می‌دهد و بر آن اساس، صراط کسانی را که صاحب نعمت‌اند، تبیین می‌کند و معتقد است صراط آنان، در مقام اول «صراط»، سلوک «الی ذات الله» و نعمت در آن مقام، تجلی ذاتی است و در مقام دوم «صراط»، سلوک به اسمای الهی و نعمت در آن مقام تجلیات اسمائی است و در مقام سوم «صراط»، سلوک به فعل الله و نعمت در آن مقام تجلی افعالی است.[۱۳۲].[۱۳۳]

«غیر المغضوب علیهم ولا الضالین»

غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ: به اعتقاد برخی از مفسران مراد از این آیه کسانی‌اند که از دستورهای الهی سرپیچی می‌کنند و به شریعت بی‌توجه‌اند و مورد خشم خداوند قرار می‌گیرند و در هلاکت و گمراهی افتاده‌اند.[۱۳۴] امام خمینی با استناد به قول مفسران[۱۳۵] الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ را یهودیان و الضَّالِّينَ را مسیحیان می‌داند[۱۳۶] از دیدگاه امام خمینی ضلالت بندگان عواملی دارد، ازجمله:

  1. پیروی از هوای نفس که انسان را از حق باز می‌دارد و در حد حیوانیت باقی می‌ماند و بلکه از آنها نیز پایین‌تر می‌رود.[۱۳۷]
  2. پیروی از شیاطین که راهزن طریق انسانی است و اغواگری آنها انسان را به پرتگاه ظلمانی می‌کشاند.[۱۳۸]
  3. حب دنیا که زمینه تدریجی سلطه شیطان و گرفتن ایمان انسان را فراهم می‌کند.[۱۳۹]
  4. غرور و تکبر که انسان به سبب مغرورشدن به علم یا مال، ظلمانی می‌شود و انانیت و خودخواهی در او قوت می‌گیرد و این سبب افتادن در مراتبی از ضلالت است.[۱۴۰].[۱۴۱]

منابع

پانویس

  1. راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۴۳۴.
  2. جوهری، الصحاح، ۲/۶۹۰.
  3. راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۴۳۴.
  4. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷.
  5. طباطبایی، المیزان، ۱۲/۱۹۱.
  6. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱/۲۳–۲۴.
  7. آل غازی، بیان المعانی، ۱/۱۱۴.
  8. حسینی، جایگاه و منزلت سوره حمد، ۳۲.
  9. عیاشی، التفسیر، ۱/۱۹.
  10. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  11. گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱/۲۳.
  12. معرفت، تاریخ قرآن، ۴۵.
  13. امام خمینی، سرّ الصلاة، ۸۶.
  14. امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶.
  15. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۲ و ۲۴۷.
  16. مؤسسه تنظیم، ۴.
  17. ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ۱/۲۵۵.
  18. امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۳.
  19. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  20. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷.
  21. فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱/۲۸۸.
  22. ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱/۱۶۴.
  23. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۸.
  24. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  25. امام خمینی، دعاء السحر، ۵۲.
  26. امام خمینی، دعاء السحر، ۵۲–۵۳.
  27. امام خمینی، دعاء السحر، ۵۳.
  28. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷.
  29. «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
  30. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۹.
  31. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  32. ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ۱۳/۱۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۲/۱۹۱.
  33. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  34. حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۴.
  35. امام خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۰.
  36. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۷؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱/۳۲.
  37. عیاشی، التفسیر، ۱/۲۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۲۳۷.
  38. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۹.
  39. مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۲۶۳.
  40. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۹.
  41. صدوق، الخصال، ۱/۲۶۳؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱/۵–۶.
  42. عیاشی، التفسیر، ۱/۱۹.
  43. عیاشی، التفسیر، ۲/۲۴۹؛ امام خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۱.
  44. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  45. قندوزی، ینابیع المودة لذوی القربی، ۲۰۱؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۲/۱۹۱.
  46. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  47. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۷.
  48. امام خمینی، دعاء السحر، ۸۸–۸۹.
  49. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  50. «مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۴.
  51. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۶–۲۹۷.
  52. «مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۴.
  53. «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
  54. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۷.
  55. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  56. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۷–۲۹۸.
  57. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۸.
  58. مسلم، صحیح مسلم، ۲/۹؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۱/۳۸۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۲۶۰.
  59. «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم» سوره فاتحه، آیه ۵.
  60. «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
  61. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۱۴–۲۱۶.
  62. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  63. حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۷/۱۷۰.
  64. «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
  65. مجلسی، بحار الانوار، ۹۰/۲۲۵.
  66. صدوق، التوحید، ۲۳۱؛ صدوق، معانی الاخبار، ۴.
  67. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۰.
  68. ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۰۲.
  69. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۱.
  70. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۲.
  71. قشیری، شرح الاسماء الحسنی، ۳۹.
  72. «خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است» سوره نور، آیه ۳۵.
  73. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۵.
  74. امام خمینی، آداب الصلاة، تفسیر حمد، ۱۰۲.
  75. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  76. خمینی، تفسیر القرآن الکریم، ۱/۲۰۸.
  77. طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱/۱۱۱.
  78. نسفی، مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ۱/۳۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۱۸.
  79. ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۱۴؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۹۱۲.
  80. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۵–۲۴۶.
  81. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۶–۲۴۷.
  82. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  83. امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۴۲.
  84. امام خمینی، مصباح الهدایه، ۷۹.
  85. امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۲۴.
  86. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  87. ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۱۳.
  88. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۷.
  89. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۷.
  90. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۴–۲۷۵.
  91. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  92. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۹۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۲۲.
  93. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۷–۲۶۸.
  94. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۹–۲۷۱.
  95. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۱–۲۷۲.
  96. «فرمانفرمایی در این روز از آن کیست؟ » سوره غافر، آیه ۱۶.
  97. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۱–۲۷۲.
  98. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۲.
  99. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۵.
  100. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  101. «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم» سوره فاتحه، آیه ۵.
  102. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۷–۲۷۸.
  103. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۱.
  104. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۱.
  105. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۹.
  106. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۹–۲۸۰.
  107. رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱/۶۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۲۵–۲۷.
  108. ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ۱/۱۸۲؛ رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱/۵۹.
  109. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۶.
  110. «ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.
  111. «از شکیبایی و نماز یاری بجویید و بی‌گمان این کار جز بر فروتنان دشوار است» سوره بقره، آیه ۴۵.
  112. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۶–۲۷۷.
  113. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۷.
  114. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  115. «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
  116. «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
  117. طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۵۵–۶۰؛ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱/۴۲؛ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱/۹۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۲۸.
  118. «من به خداوند- پروردگار خویش و پروردگار شما- توکل کرده‌ام؛ هیچ جنبنده‌ای نیست مگر که او بر هستیش چیرگی دارد؛ به راستی پروردگار من بر راهی راست است» سوره هود، آیه ۵۶.
  119. آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ۸، ۹۵ و ۱۲۱.
  120. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۸–۲۸۹.
  121. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۳.
  122. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۹.
  123. امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۱–۲.
  124. امام خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۷۷.
  125. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۷.
  126. امام خمینی، چهل حدیث، ۵۳۱.
  127. «من به خداوند- پروردگار خویش و پروردگار شما- توکل کرده‌ام؛ هیچ جنبنده‌ای نیست مگر که او بر هستیش چیرگی دارد؛ به راستی پروردگار من بر راهی راست است» سوره هود، آیه ۵۶.
  128. امام خمینی، چهل حدیث، ۵۳۱.
  129. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  130. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۷.
  131. بهایی، العروة الوثقی فی تفسیر سورة الحمد، ۱۲۸.
  132. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۴–۲۹۶.
  133. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.
  134. معرفت، نکته‌های تفسیری، ۲۰۵.
  135. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۴۵.
  136. امام خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶.
  137. امام خمینی، چهل حدیث، ۱۶۸–۱۶۹.
  138. امام خمینی، صحیفه، ۱/۸.
  139. امام خمینی، جهاد اکبر، ۵۴.
  140. امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.
  141. صاحبی، باقر، مقاله «حمد»، دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۵.