در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است.
پاسخ جامع اجمالی
زمان قیام یمانی
تعیین زمان دقیق قیام یمانی مانند زمان ظهور برای ما میسور نیست.[۱] اگرچه به طور خاص به زمان خروج یمانی اشاره نشده است[۲] ولی روایات متعدد و معتبری بر همزمانی جنبش یمانی و سفیانی دلالت دارند[۳] و خروج سفیانی از علائم سال ظهور مطرح شده است، قیام یمانی نیز از نشانه‌های نزدیک به ظهور خواهد بود.[۴] در بعض روایات به همزمانی دقیق قیام یمانی با خروج سفیانی و خراسانی اشاره شده است: امام باقر (ع) فرموده‌اند: «"خُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ وَ الْخُرَاسَانِیِّ وَ الْیَمَانِیِّ فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِی شَهْرٍ وَاحِدٍ فِی یَوْمٍ وَاحِد"»[۵] با توجه به همزمانی قیام یمانی و سفیانی و به قرینه روایت معتبری که فرموده‌اند: «"إِنَّ أَمْرَ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ وَ خُرُوجُهُ فِی رَجَبٍ"»[۶] می‌توان نتیجه گرفت قیام یمانی در ماه رجب آغاز خواهد شد.[۷]
دربارۀ مکان قیام یمانی هم روایات متعددی محل پیدایش جنبش یمانی را یمن دانسته‌اند:[۹] از جمله «"وخُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الشَّامِ وَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ"»[۱۰] در روایاتاهل سنت نیز به خروج قحطانی از یمن تصریح شده است که می‌تواند مؤید خروج او از یمن باشد، علاوه بر اینکه شاید بتوان گفت متفاهم عرفی قیام یمانی به معنای قیام مردی یمنی از یمن است.[۱۱] به تعبیر دیگر اطلاق واژه یمانی صرفاً بیانگر تابعیت نیست بلکه محل قیام او را هم بیان می‌کند.[۱۲]
«تعیین زمان دقیق قیام یمانی نیز مانند زمان ظهور و سایر نشانه‌های آن برای ما میسور نیست، لکن روایات متعددی به پیوستگی جنبش یمانی با قیام سفیانی دلالت دارند، از جمله: امام صادق (ع) فرموده‌اند: «"الْیَمَانِیُّ وَ السُّفْیَانِیُّکَفَرَسَیْ رِهَانٍ"»[۱۳]. این مطلب آن قدر مسلم بوده که امام صادق (ع) برای نفی قیام سفیانی در زمان خود بر عدم قیام یمانی استدلال فرموده‌اند. هنگامی که در محضر آن امام از خروج سفیانی سخن به میان آمد، فرمودند: «"أَنَّى یَخْرُجُ ذَلِكَ وَ لَمَّا یَخْرُجْکَاسِرُ عَیْنَیْهِ بِصَنْعَاءَ"»[۱۴]. ابن حماد نیز از امام باقر (ع) چنین روایت کرده است: «" إِذَا ظَهَرَ السُّفْیَانِیُّ عَلَى الْأَبْقَعِ وَ الْمَنْصُورُ الْیَمَانِیِّ خَرَجَ التُّرْكِ وَ الرُّومِ فَظَهَرَ علیهم السُّفْیَانِیُّ "»[۱۵]. در روایت دیگری فرموده‌اند: «"ثم یَسِیرُ الیهم مَنْصُورِ الْیَمَانِیِّ مِنْ صَنْعَاءَ بِجُنُودِهِ . . . . فیلتقی هُوَ والاخوص . . . فَیَكُونَ بَیْنَهُمَا قِتَالِ شىدید ثُمَّ یَظْهَرُ الاخوص السُّفْیَانِیُّ عَلَیْهِ "»[۱۶]؛
از مجموع این روایات و روایاتی که خواهد آمد، به تلاقی جنبش یمانی و سفیانی حداقل در بخشی از زمان می‌توان مطمئن شد و از آن‌جا که بر اساس روایات متعدد و معتبر خروج سفیانی از علائم سال ظهور است، قیام یمانی نیز از نشانه‌های نزدیک به ظهور خواهد بود. از جمله روایات معتبری که بر پیوستگـی قیـام سفیانی با ظهور - و در نتیجه پیوستگی قیام یمانی با ظهور - دلالت دارند، این روایت از امام باقر (ع) است: «"َ فَیَنْزِلُ أَمِیرُ جَیْشِ السُّفْیَانِیِّ الْبَیْدَاءَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَا بَیْدَاءُ أَبِیدِی الْقَوْمَ فَیَخْسِفُ بِهِمْ ... وَ الْقَائِمُ یَوْمَئِذٍ بِمَكَّةَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْبَیْتِ الْحَرَامِ مُسْتَجِیراً بِهِ فَیُنَادِی یَا أَیُّهَا النَّاس"»[۱۷]. نکته یاد شده (پیوستگی قیام یمانی با ظهورامام مهدی (ع)) را می‌توان از این روایت پیامبر اکرم (ص) نیز به دست آورد: «" مَا القحطانی بِدُونِ الْمَهْدِیِّ"»[۱۸].
در مجموعه روایاتِ نشانه‌های ظهور، سه روایت وجود دارد که علاوه بر دلالت بر تلاقی قیام یمانی با خروج سفیانی، آغاز این دو جنبش و جنبش خراسانی را دقیقاً در یک سال و یک ماه و یک روز بیان کرده است. امام باقر (ع) در این خصوص فرموده‌اند: «" خُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ وَ الْخُرَاسَانِیِّ وَ الْیَمَانِیِّ فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِی شَهْرٍ وَاحِدٍ فِی یَوْمٍ وَاحِد"»[۱۹]. از امام صادق (ع) نیز چنین روایت شده است: «"وَقَدْ یَكُونُ خُرُوجُهُ وَ خُرُوجَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ مَعَ الرَّایَاتِ الْبَیْضُ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ وَ شَهْرٍ وَاحِدٍ وَسْنَةِ وَاحِدَةً "»[۲۰]. آن حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند: «"خُرُوجُ الثَّلَاثَةِ السُّفْیَانِیِّ وَ الْخُرَاسَانِیِّ وَ الْیَمَانِیِّ فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِی شَهْرٍ وَاحِدٍ فِی یَوْمٍ وَاحِد"»[۲۱].
به هر تقدیر، از مجموعه روایات یاد شده تلاقی قیام یمانی و سفیانی و هم‌چنین همزمانی دقیق آغاز حرکت یمانی و سفیانی و خراسانی نیز اثبات می‌پذیرد. در این صورت قیام یمانی در ماه رجب آغاز خواهد شد، زیرا امام صادق (ع) در حدیث معتبری فرموده‌اند: «" إِنَّ أَمْرَ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ وَ خُرُوجُهُ فِی رَجَبٍ"»[۲۲]. البته محمد بن مسلم بدون اینکه کلام خود را به معصوم (ع) نسبت دهد، چنین گفته است: «" یَخْرُجُ قَبْلَ السُّفْیَانِیِّ مِصْرِیٌّ وَ یَمَانِیٌّ"»[۲۳]. در این روایت قیام یمانی پیش از قیام سفیانی دانسته شده است و این مطلب با آنچه پیش‌تر آمد، در تعارض است. صرف نظر از اینکه این کلام از معصوم صادر نشده و قابلیت تعارض با روایات پیشین را ندارد، برای حل تعارض ظاهری این روایت با روایاتی که قیام سفیانی و یمانی را همزمان می‌دانستند، راه‌حل‌های مختلفی می‌توان ارائه داد، از جمله:
یمانی مذکور در روایت محمد بن مسلم غیر از یمانی معروف است، زیرا در تمام روایات از شخصیت موردنظر با عنوان "الیمانی" یاد شده، اما در این روایت از یمانی، به صورت نکره، یاد شده است. بنابراین، چه بسا پیش از قیام سفیانی یک شخصیت یمنی خروج کند، اما جنبش یمانی معروف همزمان با جنبش سفیانی باشد.
قیام یمانی و سفیانی در یک سال و یک ماه و یک روز، کنایه از شدت پیوستگی این دو رخداد است و این امر منافاتی با وجود فاصله اندک میان آن دو ندارد. قرینه‌ای که نکته فوق را تأیید می‌کند، جمله‌ای است که در ذیل حدیث امام باقر (ع) آمده است. آن حضرت پس از بیان اینکه قیام یمانی و سفیانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است، فرموده‌اند: «"نِظَامٌکَنِظَامِ الْخَرَزِ یَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً "»[۲۴].
تصریح به این مطلب که این حوادث چون رشته‌ای منظم، پی در پی رخ خواهند داد، نشان از آن دارد که میان این سه حادثه فاصله‌ای هر چند اندک وجود دارد. از دیگر حوادثی که با قیام یمانی تلاقی دارد، جنبش خراسانی است. علاوه بر دو روایت سابق که بر همزمانی قیام یمانی و خراسانی و سفیانی دلالت می‌کردند، از امام علی (ع) نیز چنین روایت شده است: «"إِذْ أَقْبَلَتْ خَیْلُ الْیَمَانِیِّ وَ الْخُرَاسَانِیِّ یَسْتَبِقَانِکَأَنَّهُمَا فَرَسَا رِهَانٍ "»[۲۵]؛ اگرچه روایت اخیر مرفوعه است، اما یکی از دو روایت پیشین معتبر بود. بر این اساس، همزمانی قیام یمانی و خراسانی نیز اثبات می‌پذیرد. تلاقی قیام خراسانی و یمانی خود قرینه دیگری بر قرب زمانی جنبش یمانی و ظهورامام مهدی (ع) است، چون در روایت معتبری تلاقی قیام خراسانی و ظهورامام مهدی (ع) گزارش شده است. در روایت معتبری امام باقر (ع) پس از اشاره به قتل و غارت کوفیان توسط سپاه سفیانی فرموده‌اند: «"فَبَیْنَا هُمْکَذَلِكَ إِذْ أَقْبَلَتْ رَایَاتٌ مِنْ قِبَلِ خُرَاسَان"»[۲۶]. آن حضرت در ادامه از فرورفتن سپاه سفیانی در سرزمین بیداء و ظهورامام مهدی (ع) در مکه مکرمه در همان روز گزارش داده‌اند. بنابراین، به تصریح این روایت، قیام پرچمی از خراسان که به احتمال زیاد همان خراسانی است از حوادث متصل به ظهور است و با اثبات پیوستگی قیام یمانی با جنبش خراسانی می‌توان پیوستگی قیام یمانی با ظهورامام مهدی (ع) را نتیجه گرفت.
در پایان تذکر این نکته مناسب است که روایات اهل سنت در مورد زمان قیام قحطانی (یمانی) به شدت با یکدیگر اختلاف دارند. دسته‌ای از این روایات قیام قحطانی را پس از حیات امام مهدی (ع) دانسته‌اند، مثلاً از پیامبر اکرم (ص) چنین روایت کرده‌اند: «" القحطانی بَعْدَ الْمَهْدِیِّ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ مَا هُوَ دُونَهُ "»[۲۷]. دسته‌ای دیگر قیام قحطانی را پیش از ظهورامام مهدی (ع) دانسته‌اند. از ارطاة دراین‌باره چنین نقل شده است: «" بَلَغَنِی أَنَّ الْمَهْدِیَّ یَعِیشُ أَرْبَعِینَ عَاماً ثُمَّ یَمُوتُ عَلَى فِرَاشِهِ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلُ مِنْ قَحْطَانَ مثقوب الْأُذُنَیْنِ عَلَى سِیرَةِ الْمَهْدِیِّ بَقَاؤُهُ عِشْرِینَ سَنَةً ثُمَّ یَمُوتُ قَتَلَا بالسفاح ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ مَهْدِیٍّ حُسْنِ السِّیرَةِ یَفْتَحُ مَدِینَةٍ قَیْصَرَ وَ هُوَ آخِرُ أَمِیرُ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ یَخْرُجُ فِی زَمَانِهِ الدَّجَّالِ وَ یُنْزَلُ فِی زَمَانِهِ عِیسَى بْنِ مَرْیَمَ "»[۲۸]؛ در این روایت پیش از ذکر خروج قحطانی به قیام مهدی اشاره شده است، اما به قرینه خروج دجال و نزول عیسی (ع)، مهدیِ پس از قحطانی همان امام مهدی (ع) است. دسته سوم روایات اهل سنت، قیام قحطانی را همزمان با امام مهدی (ع) می‌داند، از جمله از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است: «" مَا القحطانی بِدُونِ الْمَهْدِیِّ "»[۲۹]. بدون مهدی نبودن قحطانیظهور در همزمانی حیات این دو شخصیت دارد. نیز از ارطاة چنین نقل شده است: «"عَلَى یَدَیْ ذَلِكَ الْخَلِیفَةِ الْیَمَانِیِّ الَّذِی تُفْتَحُ الْقُسْطَنْطِینِیَّةُ وَرُومِیَّةُ عَلَى یَدَیْهِ ، یَخْرُجُ الدَّجَّالُ وَفِی زَمَانِهِ یَنْزِلُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ عَلَیْهِ السَّلامُ "»[۳۰].
این روایت به دلیل روایات متعددی که بر نزول حضرت عیسی (ع) در زمان امام مهدی (ع) دلالت دارند، از همزمانی خروج قحطانی و امام مهدی (ع) حکایت دارد. دسته چهارم روایات اهل سنت نیز بر اتحاد قحطانی و امام مهدی (ع) دلالت دارند. از ابن سیرین چنین روایت شده است: «"القحطانی رَجُلُ صَالِحُ ، وَ هُوَ الَّذِی یُصَلِّی خَلْفَهُ عِیسَى ، وَ هُوَ الْمَهْدِیُّ "»[۳۱]. علاوه بر اینکه عمده این روایات از پیامبر اکرم (ص) نقل نشده‌اند، به لحاظ ضعف سند نیز برای ما حجت نیستند و آنچه امر را سهل می‌کند، وجود روایات اهل بیت (ع) است که قیام قحطانی را از علائم ظهور و پیش از آن دانسته‌اند و این روایات معیاری برای انتخاب و گزینش روایات اهل سنت‌اند. روایات متعددی، مکان قیام یمانی و محل پیدایش جنبش او را یمن دانسته‌اند که عبارت‌اند از: از امام باقر (ع) چنین روایت شده: «"وَ خُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الشَّامِ وَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ وَ خَسْفٌ بِالْبَیْدَاءِ"»[۳۲]. امام صادق (ع) نیز در پاسخ این سؤال که قائم شما چه زمانی قیام می‌کنند، فرمودند: «"وَ خُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الشَّامِ وَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ وَ خَسْفٌ بِالْبَیْدَاءِ "»[۳۳]. آن حضرت در حدیث دیگری فرموده‌اند: «" وَ خُرُوجَ الیمانی مِنْ الیمن مَعَ الرایات البیض "»[۳۴]. در کتاب کمال‌الدین به تصحیح مرحوم غفاری نیز حدیثی از امام باقر (ع) به این صورت نقل شده است: «"وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ وَ صَیْحَةً مِنَ السَّمَاءِ "»[۳۵]. روایت دیگری که احتمالاً مضمون یاد شده را تأیید می‌کند، این حدیث امام باقر (ع) است: «"ِ وَ خُرُوجُ رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ عَمِّی زَیْدٍ بِالْیَمَنِ"»[۳۶]. آن حضرت در حدیث دیگری فرموده‌اند: «" ثُمَّ یسیرُ الیهم مَنْصُورِ الیمانی مِنْ صَنْعَاءَ بِجُنُودِهِ "»[۳۷]. در هفتمین روایت، محل قیام شخصی که چشمان سفیانی را از کاسه در می‌آورد، صنعا معرفی شده است. از امام صادق (ع) روایت شده است: «"َ أَنَّى یَخْرُجُ ذَلِكَ وَ لَمَّا یَخْرُجْکَاسِرُ عَیْنَیْهِ بِصَنْعَاءَ"»[۳۸]. همان‌طور که گذشت، شخصیت یاد شده به قرینه سایر روایاتی که از همزمانی و درگیری یمانی با سفیانی یاد کرده‌اند، همان یمانی است. علاوه بر آن، برای تأیید این موضوع می‌توان از روایاتی که در منابع اهل سنت آمده و به خروج قحطانی از یمن تصریح کرده است نیز بهره برد. روایات یاد شده گرچه از نظر سند قابل خدشه هستند اما به نظر می‌رسد با توجه به مجموع آنها می‌توان به این اطمینان رسید که آغاز قیام یمانی از یمن است.
برخی از نویسندگان بر این باورند که واژه "یمانی" به تنهایی علاوه بر دلالت بر انتساب این شخصیت به یمن، بر آغاز جنبش او از یمن نیز دلالت می‌کند. لذا هم‌چنان‌که بر اساس متفاهم عرفی قیام خراسانی به معنای قیام شخصی خراسانی از خراسان است، قیام یمانی نیز به معنای قیام مردی یمنی از یمن است[۳۹]. به تعبیر دیگر، اطلاق واژه یمانی به شخصیت مورد نظر صرفاً بیان تابعیت او نیست بلکه محل قیام او نیز هست. بر این اساس، از تمامی روایاتی که بر قیام یمانی دلالت داشتند، می‌توان به شروع قیام از یمن نیز پی برد.»[۴۰].
«خروج یمانی همزمان با خروج سفیانی و خراسانی گزارش شده است. در حدیثی که ابوبصیر از امام محمد باقر (ع) نقل کرده است، می‌خوانیم: «" خُرُوجُ السُّفْیَانِیِّ وَ الْیَمَانِیِّ وَ الْخُرَاسَانِیِّ فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِی شَهْرٍ وَاحِدٍ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ نِظَامٌکَنِظَامِ الْخَرَزِ یَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً "»[۴۱]. این حدیث و روایت‌های مشابه، بیانگر این مطلب هستند که آنان، مقدمات خروج را از قبل آماده کرده‌اند و ممکن است این امر، در زمان‌های متفاوتی باشد؛ ولی با خروج یکی از آنان، دیگران حرکت خود را شروع می‌کنند.
یمانی چنان که از نامش پیدا است؛ از منطقه یمن خروج می‌کند و به یاری حضرت مهدی (ع) بر می‌خیزد. علاوه بر دلالت کلمه یمانی، چند حدیث به صراحت این مطلب را مطرح کرده‌اند که به یک روایت اشاره می‌شود: از محمد بن مسلم ثقفی نقل شده که امام محمد باقر (ع) فرمود: «" خُرُوجَ السُّفْیَانِیِ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجَ الْیَمَانِیِ مِنَ الْیَمَنِ "»[۴۲]»[۴۳].
«اگر چه به طور خاص به زمان خروج یمانی اشاره نشده؛ اما روایاتی این رخداد را هم زمان با بعضی اتفاق‌های دیگر دانسته است[۴۴]. در روایات از یمن به عنوان محل خروج یمانی نام برده شده است. محمد بن مسلم گوید: بر امام باقر (ع) وارد شدم و می‌خواستم از قائم آل محمد (ع) پرسش کنم، امام باقر (ع) پیش از آنکه من سؤال کنم، فرمود: «"وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ "»[۴۵]؛ به دلیل نبود روایات معتبر درباره اینکه قیام یمانی چگونه پایان می‌یابد و آیا یمانیامام مهدی (ع) را درک می‌کند یا خیر؛ نمی‌توان به طور قطع درباره پایان کار وی قضاوت کرد»[۴۶].
امام صادق (ع) فرمودند: «"وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ السُّفْیَانِیِّ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجَ الْیَمَانِیِّ مِنَ الْیَمَنِ وَ صَیْحَةً مِنَ السَّمَاءِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ مُنَادٍ یُنَادِی مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ"»خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است[۴۸]. به علت نبود روایات معتبر درباره اینکه قیام یمانی چگونه پایان می‌یابد و آیا او امام زمان (ع) را درک می‌کند یا خیر، نمی‌توان به طور قطع در مورد پایان کار یمانی قضاوت کرد. ولی دو نکته را در اینجا یادآوری می‌کنیم:
نواصب، به خصوص امویان، نسبت به یمانی‌ها دیدگاه صد در صد منفی دارند.
روایات ما اصل خروج یمانی را تأیید می‌کنند. ولی ما نسبت به این گونه روایات تردید داریم. بنابراین این دیدگاه ما این است که اصل خروج یمانی مسلم، ولی بر حقانیت او و تکلیف ما در برابر وی و تبعیت از او دلیلی قطعی نداریم[۴۹]»[۵۰].
«بی گمان خروج یمانی در آستانه ظهور می‌باشد و یکی از نشانه‌های حتمی ظهور است، به طوری که برای ظهورحضرت بقیة الله (ع) هرگز کسی نمی‌تواند وقتی تعیین کند، برای خروج سفیانی و یمانی نیز هرگز وقتی تعیین نمی‌شود. آنچه مسلم است این است که خروج یمانی مقارن با خروج سفیانی می‌باشد، چنانکه در احادیث فراوان به آن تصریح شده است، از جمله: هشام بن سالم از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود: "یمانی و سفیانی همانند دو اسب مسابقه پشت سرِ یکدیگر فرا می‌رسند"[۵۱]؛ فضل بن شاذان با سلسله اسنادش در ضمن یک حدیث طولانی از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود: "خروج سفیانی و یمانی از یمن با پرچم‌های سفید در یک روز، یک ماه و یک سال رخ می‌دهد"[۵۲]؛ علامه مجلسی در ضمن یک حدیث بسیار طولانی از امیرمؤمنان (ع) روایت می‌کند که پس از تشریح نبردهای خونین در کوفه و پیرامون آن فرمود: "ناگهان سپاه یمانی و خراسانی همانند دو اسب مسابقه به دنبال یکدیگر پدیدار شوند"[۵۳]».
در بسیاری از احادیث تصریح شده که یمانی از یمن خروج می‌کند، از جمله: فضل بن شاذان با سند صحیح از امام صادق (ع) در ضمن یک حدیث طولانی روایت کرده که فرمود: "خروج سفیانی از شام، یمانی از یمن، خسف سرزمین بیدا، کشته شدن نوجوانی از آل پیغمبر در میان رکن و مقام، که نامش محمد بن محمد و لقبش: نفس زکیه است و بانگی از آسمان که ندا می‌کند: حق با علی و شیعیان اوست. در این هنگام خروج قائم ما انجام می‌پذیرد"[۵۴]؛ ابن حماد با سلسله اسناد خود از امام باقر (ع) روایت کرده که فرمود: "یمانی پیروز از صنعاء با لشکریانش به سوی آنها عزیمت می‌کند و برای او جوش و خروش بسیار تندی هست"[۵۵]»[۵۶].
«در روایات، قیام یمانی همزمان قیام خراسانی و خروج سفیانی در آستانه ظهور، بیان شده است. خروج این دو (خراسانی و یمانی) در جهت دعوت به حق و به سوی امام زمان (ع) و سفیانی در جهت مقابله با قیام حضرت، در یك سال و یک ماه و یک روز عنوان شده است که اكنون به چند نمونه از این روایات اشاره می‌كنیم: ابوبصیر در حدیثی مفصل نقل می‌کند که امام باقر (ع) فرمود: "آمدن سفیانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز می‌باشد، مانند گردن‌بندی که دانه‌های آن منظم و یکی از پی دیگری است"[۵۷]؛ امام صادق (ع) نیز در این باره می‌فرماید: یمانی و سفیانی در رقابت در جبهه حق و باطل مانند دو اسب تیزرو هستند"[۵۸]؛ عمر بن حنظله نیز از امام صادق (ع) روایت کرده است: "پنج چیز قبل از قیام قائم به ظهور خواهد رسید، یمانی، سفیانی، فریاد منادی از آسمان، فرو رفتن در بیابان و قتل نفس زکیه"[۵۹]؛ باید توجه داشت که در این روایات، ضمن تأکید بر حتمی بودن خروج یمانی قبل از قیام حضرت قائم (ع) محل خروج وی را نیز یمن عنوان کرده‌اند، که مؤید احتمال یمنی بودن اوست؛ چنان که قبلاً نیز اشاره شد. زیرا ظاهر کلام حضرت در روایت «"وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ السُّفْيَانِيِّ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجَ الْيَمَانِيِّ مِنَ الْيَمَنِ وَ صَيْحَةً مِنَ السَّمَاءِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ مُنَادٍ يُنَادِي مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِيه"» و تعبیر «"خُرُوجَ الْيَمَانِيِّ مِنَ الْيَمَنِ"» در روایت به قرینه جمله «"خُرُوجَ السُّفْيَانِيِّ مِنَ الشَّام"» این است که حضرت محل خروج وی را یمن می‌داند.
با توجه به روایاتی که محل خروج یمانی را یمن گفته‌اند، می‌توان احتمال داد که ملیت او نیز یمنی است. مثلاً در روایتی از امام باقر (ع) آمده است: "و از نشانه‌های قیام مهدی (ع) خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن است"[۶۰]؛ حضرت صادق (ع) نیز از یمانی به عنوان کسی که چشم سفیانی را از حدقه در می‌آورد، یاد کرده و فرموده است: "مهدی (ع) خروج نمی‌کند، مگر این که قبل از او کسی که چشم سفیانی را از حدقه در می‌آورد (یعنی یمانی) از صنعای یمن خروج کند"[۶۱]؛ اما این روایات درباره این که مراد از یمن، کشور فعلی یمن است که مرکز آن صنعا است یا این که منطقه گسترده و وسیع تری را شامل می‌شود، صراحت ندارند. از این‌رو با توجه به این که در روایات از اهل یمن به دلیل نقش مؤثر آنان در زمینه‌سازی ظهور و یاری حضرت حجت (ع) تجلیل و ستایش شده است، این احتمال وجود دارد که وی از اهل یمن باشد و چون هیچ قرینه‌ای دال بر این که یمن در گذشته دارای قلمرویی بیشتر از یمن فعلی بوده باشد، وجود ندارد، احتمال می‌رود که منظور از یمن در روایات، کشور فعلی یمن است»[۶۲].
↑ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة نعمانی، ص ۲۵۳، باب ۱۴، ح ۱۳: «خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.»
↑ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، ۲۶۰، باب ۵۷، ح۵؛ ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة نعمانی، ص ۳۰۰، باب ۱۸، ح۱: «حرکت سفیانی از نشانه‌های حتمی است و در ماه رجب روی خواهد داد.»
↑یمانی و سفیانی مانند دو اسب مسابقه‌اند؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۶، باب۱۸، ح۱۵.
↑ کی و چگونه سفیانی قیام می‌کند، در حالی که کسی که چشم او را از کاسه در می‌آورد، هنوز از صنعا خروج نکرده است؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۸۵، باب۱۴، ح۶۰.
↑چون سفیانی بر ابقع و منصور یمانی پیروز شود، ترک و روم خروج می‌کنند و سفیانی بر آنها نیز غلبه می‌یابد؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج۳، ص۲۷۵.
↑سپس منصور یمانی هم‌راه با سپاهیانش از صنعا به سمت آنها ره‌سپار می‌شود... او با اخوص روبه‌ور می‌شود... میان آن دو جنگی سخت در می‌گیرد و سفیانی اخوص بر او غلبه می‌یابد؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج۳، ص۲۷۶.
↑امیر سپاه سفیانی در منطقه بیداء فرود می‌آید، پس ندا دهنده‌ای از آسمان ندا می‌دهد: "ای بیداء این گروه را در خود فرو ببر"، پس آنها در زمین فرو می‌روند... قائم (ع) در آن روز در مکه حضور دارد و در حالی که به خانه کعبه پناهنده شده و به آن تکیه کرده ندا می‌دهد: ای مردم؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۸۸، باب۱۴، ح۶۷. سند این حدیث به این صورت است: اخبرنا احمد بن محمد بن سعیدی عن هولاء الرجال الاربعة (محمد بن المفضل و سعدان بن اسحاق بن سعید و احمد بن الحسین بن عبدالملک و محمد بن احمد بن الحسن) عن ابن محبوب و اخبرنا محمد بن یعقوب الکلینی قال: حدثنی علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه قال: و حدثنی محمد بن عمران قال: حدثنا احمد بن محمد بن عیسی قال: و حدثنی علی بن محمد و غیره عن سهل بن زیاد جمیعاً عن الحسن بن محبوب و حدثنا عبدالواحد بن عبدالله الموصلی عن ابی علی احمد بن محمد بن ابی‌ناشر عن احمد بن هلال عن الحسن بن محبوب عن عمرو بن ابی‌المقدام عن جابر بن یزید الجعفی. درباره وثاقت احمد بن محمد، نک: الفهرست، ص۶۸؛ درباره وثاقت احمد بن حسین بن عبدالملک، نک: همان، ص۵۸؛ درباره وثاقت حسن بن محبوب، نک: رجال الطوسی، ص۳۳۴؛ درباره وثاقت عمر بن ابی‌مقدام، نک: معجم رجال الحدیث، ج۱۴، ص۸۲؛ درباره وثاقت جابر بن یزید، نک: همان، ج۴، ص۳۴۴.
↑خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۶۲ باب۱۴، ح۱۳. (سند این روایت به این صورت است: اخبرنا احمد بن محمد سعید، عن احمد بن یوسف بن یعقوب، عن اسماعیل بن مهران، عن الحسن بن علی بن ابی‌حمزة عن ابیه و وهیب بن حفص عن ابی‌بصیر. درباره وثاقت احمد بن محمد بن سعید نک: الفهرست، ص۶۸؛ درباره وثاقت احمد بن یوسف نک: معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۶۳؛ درباره وثاقت اسماعیل بن مهران نک: رجال النجاشی، ص۲۶؛ درباره ضعف حسن بن علی بن ابی‌حمزه نک: معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۹؛ درباره وثاقت وهیب بن حفص، نک: رجال النجاشی، ص۴۳۱؛ درباره وثاقت ابی‌بصیر نک: همان، ص۴۴۱).
↑خروج سفیانی و خروج یمانی با پرچم‌های سفید از یمن در یک روز و یک ماه و یک سال خواهد بود؛ مختصر اثبات الرجعة، به نقل از مجله تراثنا، سال دوم، شماره۴، ص۴۵۵. سند این روایت به این صورت است: حدثنا محمد بن ابی‌عمیر، قال حدثنا جمیل بن دراج، قال حدثنا زرارة ابن اعین. درباره وثاقت محمد بن ابی‌عمیر نک: الفهرست، ص۴۰۴؛ درباره وثاقت جمیل بن دراج نک: رجال النجاشی، ص۱۲۶؛ درباره وثاقت زرارة، نک: همان، ص۱۷۵.
↑خروج سه نفری خراسانی، سفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز است؛ الغیبة للطوسی، ص۴۴۶. (سند این روایت به این صورت است: محمد بن ابی عمیر، عن سیف بن عمیرة، عن بکر بن محمد الازدی. درباره وثاقت محمد بن ابی‌عمیر نک: الفهرست، ص۴۰۴؛ درباره وثاقت سیف بن عمیره نک: رجال النجاشی، ص۱۸۹؛
درباره وثاقت بکر بن محمد نک: همان، ص۱۰۸).
↑حرکت سفیانی از نشانه‌های حتمی است و در ماه رجب روی خواهد داد؛ کمال‌الدین، ص۶۵۰، باب۵۷، ح۵. (سند این روایت به این صورت است: حدثنا محمد بن الحسن بن احمد بن الولید، عن الحسین بن الحسن بن ابان، عن الحسین بن سعید، عن صفوان بن یحیی، عن عیسی بن اعین، عم المعلّی بن خنیس. درباره وثاقت محمد بن حسن نک: رجال النجاشی، ص۳۸۳؛ درباره وثاقت حسین بن حسن نک: رجال ابن داود، ص۲۷۰؛
درباره وثاقت حسین بن سعید نک: الفهرست، ص۱۱۲؛ درباره وثاقت صفوان بن یحیی نک: رجال النجاشی، ص۱۹۷؛ درباره وثاقت عیسی بن اعین نک: همان، ص۲۹۶؛ درباره وثاقت معلی بن خنیس نک: معجم رجال الحدیث، ج۱۹، ص۲۶۸).
↑پیش از سفیانی مصری و یمانی خروج می‌کنند؛
الغیبة للطوسی، ص۴۴۷.
↑با نظام و ترتیبی هم‌چون نظام یک رشته که به بند کشیده شده و هر یک از پی دیگری؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۶۲، باب۱۴، ح۱۳.
↑در این هنگام سپاه یمانی و خراسانی که هم‌چون دو اسب مسابقه بر یکدیگر پیشی می‌گیرند، نمایان می‌شوند؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۷۴.
↑در حالی که سپاه سفیانی مشغول تاراج کوفه است، به ناگاه پرچم‌هایی از سوی خراسان روی می‌آورند؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۸۸، باب۱۴، ح۶۷. (درباره اعتبار این حدیث نک: تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص۸۱).
↑قحطانی پس از مهدی (ع) است. سوگند به خدایی که مرا به حق برانگیخت مقام او کم‌تر از مهدی (ع) نیست؛الفتن، ص۶۷.
↑برای من چنین روایت شده که مهدی چهل سال زندگی می‌کند... سپس مردی از قحطان قیام می‌کند... سپس می‌میرد... سپس مردی از خاندان پیامبر (ص) قیام می‌کند. او مهدی و نیکو سیرت است و شهر قیصر را می‌گشاید. او آخرین امیر از امت محمد (ص) است. در زمان او دجال خروج می‌کند و عیسی (ع) از آسمان فرود می‌آید؛ الفتن، ص۲۴۸.
↑خروج دجال و نزول عیسی (ع) در زمان آن فرمان‌روای یمانی است که استانبول و روم به دست او فتح می‌شود؛ الفتن، ص۲۵۰.
↑قحطانی مرد نیکوکاری است. او همان کسی است که عیسی (ع) پشت سرش نماز می‌گذارد. او همان مهدی است؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج۱، ص۲۹۹.
↑... هنگام خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن و فرو رفتن در سرزمین بیداء؛ کمال‌الدین، ص۳۳۱، باب۳۲، ح۱۶.
↑... هنگام خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن و فرو رفتن [سپاه سفیانی] در سرزمین بیداء؛ مختصر اثبات الرجعة، به نقل از مجله تراثنا، ص۴۵۷. البته تذکر این نکته ضروری است که این روایت از نظر متن دقیقا همان روایت پیشین است که در کتاب کمال الدین از امام باقر (ع) نقل شده بود اما در مختصر اثبات الرجعة با سندی متفاوت از امام صادق (ع) روایت شده است. از این‌رو این دو در واقع یک روایتند که به اشتباه به دو امام نسبت داده شده‌اند.
↑قیام یمانی از یمن هم‌راه با پرچم‌های سفید خواهد بود؛ مختصر اثبات الرجعة، به نقل از مجله تراثنا، ص۴۵۵.
↑... و از نشانه‌های خروج امام مهدی (ع) خروج سفیانی از شام و خروج یمانی [از یمن] و ندادهنده‌ای است که از آسمان ندا می‌دهد؛ کمال‌الدین، ص۳۲۸، باب۳۲، ح۷.
↑و قیام مردی از خاندان عمویم زید در یمن؛ فلاح السائل، ص۱۷۱.
↑... سپس منصور یمانی هم‌راه سپاهیانش به سوی آنها روانه می‌شودإ الفتن، ص۱۷۴.
↑کجا و چگونه سفیانی خروج می‌کند در صورتی که آن کس که چشم او را از کاسه در می‌آورد، هنوز از صنعا خروج نکرده است؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۸۵، باب۱۴، ح۶۰.
↑خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و در یک ماه و در یک روز خواهد بود؛ مانند دانه های تسبیح که برخی به دنبال برخی دیگر است؛ غیبت، نعمانی، ص۲۵۳، باب۱۴، ح۱۳.
↑خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از منطقه یمن است؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۶۳، باب۳۲، ح۱۶.
