لباس و پوشاک

لباس و پوشاک از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لباس و پوشاک در معارف و سیره معصوم - لباس و پوشاک در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نوع لباس نمودی از اندیشه‌های پنهان هر فرد است و انسان‌ها خواسته و ناخواسته با طرح، رنگ و نوع پوشش خود، نیم رخی از وجودشان را به دیگران می‌نمایانند و باعث می‌شوند که آنها با تأمل و کنکاش در چگونگی پوشش آنها به ابعادی نهفته از شخصیت درونی شان پی برده، آنها را بهتر بشناسند؛ زیرا از کوزه همان برون تراود که در اوست. بیان نوع پوشش حضرت رسول (ص)، فتح بابی است برای شناخت هر چه بیشتر ایشان؛ به ویژه که ایشان به فرموده خداوند در قرآن، اسوه حسنه برای جهانیان است.

پاکی و پاکیزگی

پیامبر اکرم(ص) از سوی خداوند مأمور تطهیر لباس و دور کردن پلیدی و نجاست از خود بود. حضرت به طهارت و نظافت لباس با این بیان توصیه می‌فرمود: «هر آن‌که لباسی تهیه کند، باید آن را نظیف نگه دارد».

یکی از راه‌های جلوگیری از آلودگی لباس، بلند نبودن آن است، به گونه‌ای که از فرط بلندی به زمین کشیده شود و این مورد نیز به رسول خدا(ص) امر شده بود. از آنجا که طهارت لباس، شرط صحت و قبولی نماز است، بی‌تردید سزاوارترین فرد برای رعایت این شرط خود پیامبر اکرم(ص) است.

سادگی لباس

رسول خدا(ص) با وجود توانِ پوشیدن بهترین و فاخرترین لباس‌ها، پوشیدن لباس‌های ساده را ترجیح می‌داد. درباره پوشش رسول خدا(ص) آن چه بیش از همه مهم است، سادگی پوشاک ایشان است. نقل شده است، لباس آن حضرت در سادگی، همانند لباس غلامان و کنیزانش بود؛ اما در عین سادگی، بسیار تمیز و مرتب بود و ایشان بر این پاکیزگی تأکید می‌ورزید؛ ایشان هر چه آ برایش فراهم می‌شد، می‌پوشید، اعم از اینکه لنگ باشد یا پیراهن؛ جبه باشد یا غیر آن و بسا که آن حضرت، جز یک روپوش، لباسی دیگر به تن نداشت و ایشان دو سوی این روپوش را میان شانه‌اش گره می‌زد و با همان لباس نمره بر جنازه‌ها با مردم نماز می‌خواند و کارهای روزمره‌اش را انجام می‌داد. شمله و نمره می‌پوشید و نمره بر اندام آن حضرت بسیار زیباتر می‌نمود؛ زیرا خطوط سیاه آن با سفیدی ساق و پشت پای حضرت تناسب داشت.

لباسی که آن بزرگوار به تن می‌کرد، خشن بود و به پوشیدن آن برای دور ماندن از غرور و خودخواهی توصیه می‌کرد. پیامبر اکرم(ص)‌گاه عبای وصله داری به تن می‌کرد و می‌فرمود: «من بنده‌ام و لباس بندگان را می‌پوشم». گاهی هم لباس پشمی می‌پوشید. بلندای همه لباس‌هایش تا نصف ساق، بلکه تا بالای قوزک پا بود و بیشتر از این را روا نمی‌دانست و از آن نهی می‌کرد. بلندای آستین لباسش هم تا مچ و به قولی تا انگشتان دستشان بود و بیشتر از آن را منع می‌فرمود. هیچ‌گاه دو لباس را با هم نمی‌پوشید؛ عادتش بر این بود که پیراهنش را با شال به کمر می‌بست و‌گاه در نماز و غیر نماز، آن را می‌گشود. قسمت جلو لباسش را آزاد می‌گذاشت تا بیشتر آویخته باشد و از طرف پشت، آن را بالاتر می‌کشید. به لباس گشاد علاقه داشت و به پوشیدن لباس گشاد و پرهیز از پوشیدن لباس تنگ سفارش می‌کرد. راحت‌ترین لباس برای او لباسی بود که به راحتی تا می‌شد.

ایشان بر خلاف معمول مردم آن زمان، شلوار می‌پوشید و شلوار آن حضرت نیز مانند دیگر لباس‌هایش از قوزک پایش فراتر نمی‌رفت. رسول اکرم(ص) مسلمانان را نیز به پوشیدن شلوار سفارش می‌کرد و می‌فرمود: «امت من از بی‌شلواری و عریانی ران‌ها نهی شده‌اند». و به اصحاب و یارانش توصیه می‌فرمود: «هر که پیراهن بلند پیدا نکند، شلوار بپوشد»..

شایان ذکر است که عصر رسالت و تنگناهای اقتصادی مسلمانان در آن عصر از سویی، و منصب حاکمیت پیامبر اکرم(ص) از دیگر سو، اقتضای زندگی زاهدانه را داشت. از همین روی در روایتی از امام رضا(ع) چنین نقل شده: به خدا قسم! اگر امر خلافت را عهده‌دار شوم، به جای غذای نیکو، غذایی نامرغوب خواهم خورد و به جای لباس نرم، لباسی خشن خواهم پوشید و پس از آسانی و رفاه به سختی روی آورم.

به جز کیفیت زاهدانه لباس پیامبر اکرم(ص)، حضرت در تعداد لباس‌های خود نیز به گونه‌ای عمل می‌کرد که هیچ‌گاه از یک چیز دو عدد نداشت. او دو پیراهن یا دو عبا و یا دو کفش نداشت. البته می‌توان میان ادوار مختلف حیات حضرت تفاوت قائل شد. طبیعی است که اگر گشایش اقتصادی برای مسلمانان پدید می‌آمد، اثر آن در پیامبر اکرم(ص) نیز بروز می‌یافت و شاید این روایت که حضرت دو لباس مخصوص روز جمعه داشت، ناظر به این معنا باشد.

آداب پوشش پیامبر اسلام(ص)

مردان الهی در همه کار رو سوی خدا دارند و توحید در تمامی امور و سخنانشان متجلی است. پیامبر اکرم(ص) در رفتار ساده‌ای همچون پوشیدن لباس نیز ـ برخلاف بسیاری از مردمان ـ به بُعد الهی و جنبه‌های معنوی آن توجه داشت. حضرت در روزهای جمعه لباس‌های نو را می‌پوشید و ضمن عنایت به عطاکننده نعمت‌ها، به هنگام پوشیدن لباس نو این دعا را زیرلب ترنّم می‌کرد: حمد خدایی را که مرا پوشانید به چیزی که زشتی‌های مرا حفظ کند و با آن در میان مردم دارای جمال شوم.

هنگامی که لباس می‌پوشید و قصد خروج از خانه را داشت، چنین دعا می‌کرد: خدایا! به نعمت تو خودم را پوشانیده و رو به تو کرده و بر تو تکیه و توکل می‌کنم. خداوندا! پناه من تویی و امید من تو هستی مرا در آنچه موجب نگرانی من است و آنچه چنین نیست، و در آنچه بدان اهتمام ندارم و تو بدان آگاه‌تری، کفایت کن. آن‌که به تو پناه آورد، عزیز است و ثنای تو بلند، و خدایی جز تو نیست. خدایا! مرا با توشه تقوا قرین ساز و گناهم ببخش و به هر جانب که رو کنم، مرا به خیر برگردان.

پوشیدن پیراهن از جانب راست، از دیگر آدابی بود که پیامبر(ص) رعایت می‌کرد. این امر می‌تواند در راستای عادت مستمر آن حضرت تلقی شود که بر آن اساس، معمولاً کارها را از جانب راست آغاز می‌کرد و با دست راست انجام می‌داد و از جانب چپ نیز ختم می‌کرد. برای مثال نقل شده که ایشان لباس را از جانب چپ بدن خارج می‌کرد.

از جمله آداب پسندیده پیامبر(ص) این بود که پس از پوشیدن لباس جدید، حمد الهی به جای می‌آورد و سپس لباس سابق را به مسکین می‌بخشید و می‌فرمود: اگر مسلمان لباسی را که نمی‌پوشد، برای رضای خدا بر مسلمان دیگر بپوشاند، خداوند او را تحت ضمانت و حفظ و خیر و امانش قرار می‌دهد؛ زنده باشد یا مرده. بدین ترتیب ایشان بهره‌وری مناسب از نعمت‌های الهی را به بندگان خدا تعلیم می‌داد.

لباس از دیدگاه رسول اکرم(ص)

لباس از دیدگاه پیامبر خدا(ص) پوشش بود نه مایه فخر و از اینکه لباس، مایه فخر مردم شود، به شدت بیزار بود و از آن نهی می‌کرد و می‌فرمود: «هر که لباسی بخرد و در این لباس به دیگران فخر بفروشد، خداوند در قیامت، او را به سبب این عملش با شعله‌های سوزان جهنم می‌پوشاند».

نقل شده است که روزی عمامه‌ای نشاندار به ایشان هدیه شد و ایشان نشان آن را کند و سپس از آن استفاده کرد. همچنین رسول خدا(ص) از کشیده شدن لباس بر زمین نهی می‌فرمود و آن را از مصادیق کبر و غروری بر می‌شمرد که خداوند، آن را دوست ندارد.

پرهیز از لباس شهرت

لباس شهرت، لباسی است که انسان در پی پوشیدن آن، در جامعه انگشت‌نما شود. پوشیدن چنین لباسی در روایات معصومین(ع) منع شده است تا آدمی را از هر آنچه موجب امتیازات کاذب و تمایزهای تهی است، بازدارند. در روایاتی از امام صادق(ع) چنین می‌خوانیم: برای خواری انسان همین بس که لباس شهرت بپوشد، یا مرکب شهرت سوار شود. خداوند لباس شهرت را مبغوض می‌دارد.

هنگامی که عبّاد بن کثیر بصری با لباسی که متفاوت با لباس عموم مردم بود (لباس شهرت) به نزد امام صادق(ع) رسید، حضرت فرمود: «ای عبّاد! این لباس‌ها چیست؟» عرض کرد: یا اباعبدالله! آیا پوشیدن این لباس را بر من عیب می‌گیری؟ فرمود: «آری، پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر آن کس که لباس شهرت بپوشد، خداوند روز قیامت لباس ذلّت بر او بپوشاند». عبّاد پرسید: چه کسی این را برای شما نقل کرده؟ حضرت فرمود: «آیا ای عبّاد! مرا متهم می‌کنی!؟ به خدا قسم! پدرم از اجدادم از پیامبر(ص) این سخن را برایم نقل کرده است».

ترک تشبّه به زنان در لباس

یکی دیگر از ویژگی‌های لباس پیامبر اکرم(ص) عدم شباهت به لباس زنان است. تشبّه مردان به زنان و بالعکس در لباس و وضع ظاهر، در روایات منع شده و از دیدگاه فقهی حرام شمرده شده است.

رسول خدا(ص) ضمن پرهیز از این گونه لباس، مردان را از تشبّه به زنان در لباس، و زنان را نیز در این مورد از تشبّه به مردان منع می‌فرمود. بی‌گمان این همه در راستای حفظ هویت مردان و زنان و پرهیز دادن از خلط شخصیتی در جامعه است؛ مشکلی که امروزه جامعه‌های مختلف ـ به ویژه غربیان ـ سخت با آن دست به گریبان‌اند.

تواضع در لباس

تواضع وصفی اخلاقی است که نمودهای مختلف دارد از جمله در نوع لباس پوشیدن. معمولاً اهل کبر در شیوه پوشیدن لباس به گونه‌ای عمل می‌کنند که هر بیننده‌ای از خودبزرگ‌بینی آنان واقف می‌شود. معصومین(ع) ضمن آنکه دیگران را از این‌گونه لباس پوشیدن برحذر می‌داشتند، خود نیز از این رفتار پرهیز می‌کردند. بلند بودن لباس به گونه‌ای که بر زمین کشیده شود، در روایات متعددی از رسول خدا(ص) و ائمه(ع) نکوهیده شده است.

از پیامبر اکرم(ص) در این باره روایاتی نقل شده است: جامه خود را تا نصف ساق یا قوزک پا قرار بده و از بلند کردن آن بپرهیز که نشانه کبر و غرور است و خداوند اهل کبر را دوست نمی‌دارد. و فرمود: کسی که لباسش را [از فرط بلندی] بر زمین کشد، خداوند در قیامت بر او نظر نکند.

بوی بهشت همانا از فاصله هزار سال راه، استشمام می‌شود، اما کسی که [از روی کبر] لباسش را بر زمین کشد، آن را درنمی‌یابد. همانا کبریایی از آنِ خداوند است و بس.

سه گروه‌اند که خداوند با ایشان سخن نمی‌گوید و تطهیرشان نمی‌کند و عذابی دردناک خواهند داشت: کسی که جامه‌اش را [از روی کبر] بر زمین کشد؛ کسی که متاعش را به دروغ تعریف کند و عیب آن را بپوشاند و [نیز] کسی که به ظاهر با کسی محبت کند و در دل حقد و کینه و غِشّ داشته باشد.

در وصایای رسول خدا(ص) به ابوذر نیز چنین آمده: ای اباذر! همانا بیشترین داخل‌شوندگان در آتش مستکبران‌اند. در این هنگام مردی به حضرت عرض کرد: ای رسول خدا! آیا کسی از کبر خلاصی دارد؟ فرمود: «آری، آن‌که لباس پشمینه پوشد و بر چهارپا سوار شود و خود شیر بز دوشد و با مساکین نشیند. ای اباذر! آن‌که کالای خریداری شده از بازار را خودش حمل کند، از کبر دور است. ای اباذر! آن کس که لباسش را به خاطر تکبّر بر زمین کشد، خداوند در قیامت بدو نظر نکند. ای اباذر! جامه مرد تا نیمه ساق پا تا قوزک پا باید باشد و بیش از آن در آتش است. ای اباذر! هر آن‌که لباسش را برای خدا کوتاه سازد، از کبر رهایی یابد.

پیش از این در مقوله بهداشت لباس پیامبر(ص) گذشت که بنا بر روایتی از امام کاظم(ع)، به امر الهی به تطهیر لباس در آیه ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ به معنای تشمیر و کوتاه کردن آن است و بلند نبودن لباس به جز ثمره بهداشتی، نشانه تواضع است. بدین رو، درباره لباس پیامبر(ص) نقل شده که بالای قوزک پا بود و بالاپوش حضرت نیز تا نصف ساق را می‌پوشاند.

ناگفته نماند که در آن عصر لباس صاحب‌منصبان به قدری بلند بود که خادمانی از پشت، دنباله لباس را برداشته و به دنبال آنها حرکت می‌کردند و این بی‌تردید از جلوه‌ها و نمادهای بارز اهل کبر و جبّاران بود. از این رو، پیامبر اکرم(ص) و دیگر معصومان(ع) در سخن و سیره خود به شدت با این امر به مخالفت برخاستند. اما این روایات و سیره یاد شده بدان مفهوم نیست که امروزه نیز بلند یا کوتاه بودن لباس دقیقاً همان معنا را می‌رساند که در عصر رسالت. امروزه مظاهر کبر - به ویژه کبر از طریق نوع لباس پوشیدن - تفاوت‌هایی با صدر اسلام دارد که تشخیص مصادیق آن با عرف متدین جامعه است.

جنس لباس‌ها

خاتم انبیا(ص) به رسم انبیای سلف(ع) کتان می‌پوشید؛ اما غالب لباس‌هایش از جنس پنبه بود و جز در مواقع بیماری و ناچاری، لباس پیشمین و مویین نمی‌پوشید.

رسول خدا(ص) از پوشیدن حریر پرهیز داشت و دیگر مردان را نیز از این کار بازمی‌داشت. هنگامی که اسامة بن زید قطعه حریری برای حضرت آورد، فرمود: «این لباس کسی است که او را بهره‌ای [از آخرت] نیست». سپس آن را به عنوان روسری به چند قطعه تقسیم کرد و به همسرانش داد.

رنگ لباس‌ها

رنگ بیشتر لباس‌های رسول خدا(ص) سفید بود و ایشان این رنگ را از دیگر رنگ‌ها بیشتر دوست می‌داشت و می‌فرمود: «بهترین لباس‌هایتان لباس سفید است؛ پس به زندگانتان لباس سفید بپوشانید و مردگانتان را در پارچه‌های سفید کفن کنید» ؛ همچنین فرموده است: «لباس سفید بپوشید؛ چراکه لباس سفید، خوش بو‌ترین و پاک‌ترین لباس هاست و مردگانتان را در پارچه‌های سفید کفن کنید».

رسول اکرم(ص) لباس سبز را نیز دوست می‌داشت. روایت شده است که آن حضرت، قبایی از سندس داشت که سبزی آن بر حضرت، بسیار جلوه می‌کرد. همچنین ایشان بردهای سبزی نیز داشت که آنها را گاهی به روی شانه می‌انداخت. رنگ زرد هم از رنگ‌های محبوب رسول خدا(ص) برای لباس‌هایش بود.

در برخی از روایات آمده است که رسول خدا(ص) بسیاری از اوقات، تمامی لباس‌ها حتی عمامه‌اش را با زعفرانی رنگ می‌کرد و از لباس سیاه کراهت داشت و آن را برای لباس‌هایش نمی‌پسندید؛ مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا. از رنگ سرخ نیز کراهت داشت؛ اما در برخی منابع نقل شده است که ایشان برد سرخی داشت که آن را روزهای جمعه و عیدین می‌پوشید.

عرق چین و کلاه

نقل شده است، رسول خدا(ص) عرق چین‌های راه راه سفید مصری به سر می‌گذاشت و گاهی آن را زیر عمامه و گاهی هم آن را تنها به سر می‌کرد و گاهی نیز آن را از سر بر می‌داشت و شالی به سر و پیشانی می‌بست. ایشان چند نوع کلاه داشت: کلاهی که در سفر از آن استفاده می‌کرد؛ کلاهی که آن را در اعیاد به سر می‌گذاشت؛ کلاهی که آن را می‌پوشید و در جمع اصحابش می‌نشست؛ کلاهی هم کلاه یمنی به سر می‌کرد؛ کلاهی هم داشت که در جنگ‌ها آن را به سر می‌گذاشت؛ این کلاه از دو طرف، اضافه‌ای داشت که گوش‌ها را می‌پوشاند. ابن عباس می‌گوید: آن حضرت سه کلاه داشت: کلاه سفید مصری، کلاهی از برد حبره و کلاه سفر که گوشه‌دار بود.

عمامه‌ها

رسول خدا(ص) عمامه بر سر می‌گذاشت و اگر عمامه‌ای نداشت، دستمالی به سر می‌بست. ایشان در روزهای جمعه و عیدین بیرون نمی‌آمد؛ مگر با عمامه؛ عمامه‌ای که یک سر پارچه‌اش را از بین کتف‌ها دور می‌داد و به شانه می‌انداخت. بلندای پارچه عمامه‌اش به اندازه‌ای بود که آن را سه یا پنج دور بر سرش می‌پیچید. آن حضرت بر خوب بستن عمامه تأکید داشت و آن را تاج عرب می‌نامید.

پیامبر خدا(ص) عمامه‌ای سیاه داشت و در روز فتح مکه نیز با عمامه‌ای سیاه به مکه وارد شد. همچنین ایشان عمامه‌ای از خز سیاه داشت که در سفر و غیر سفر، آن را به سر می‌گذاشت. عمامه روز جمعه ایشان «سحاب» نام داشت که آن را به امیرالمؤمنین(ع) بخشید .

کفش‌ها

پیامبر(ص) همه نوع کفش می‌پوشید؛ اما بر پوشیدن نعلین خوب تأکید داشت و می‌فرمود: «هر که نعلین ندارد، کفش بپوشد». نعلینش ظریف، پاشنه‌دار و نوک آن هم باریک‌تر از بدنه نعل بود. قسمت جلوی نعلش بر آمده بود و دو بند داشت. سنت حضرت بر پوشیدن کفش سیاه و نعلین زرد بود.

رسول خدا(ص) چهار جفت کفش داشت که از خیبر به ایشان رسیده بود و دو نعلین دباغی شده نیز داشت که موهای آن گرفته شده بود. همچنین کفش ساده سیاهی نیز داشت که هدیه نجاشی به ایشان بود. ایشان بسیاری از اوقات نعلینی از پوست دباغی شده می‌پوشید. ایشان در پوشیدن کفش و نعلین نیز مانند لباس‌ها ابتدا از پای راست آغاز می‌کرد و در بیرون آوردنش پای چپ را مقدم می‌داشت.

ارثیه

آن حضرت، روز وفات، لباسی از برد یمنی به تن داشت. از ایشان شلواری عمانی، همراه لباس‌های صحاری، جبه یمانی، عبای سفید، شلواری به طول پنج وجب، عبای بهاری راه راه رنگین و کلاهی کوچک به ارث ماند.

منابع

1. جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم
2. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، پوشاک پیامبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
3. محدثی، جواد، لباس و پوشش در سیره نبوی، فصلنامه فرهنگ کوثر