شب قدر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ماه رمضان است. شب قدر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شب قدر در قرآن - شب قدر در حدیث - شب قدر در معارف دعا و زیارات - شب قدر در معارف و سیره علوی - شب قدر در معارف و سیره سجادی - شب قدر در فقه اسلامی - شب قدر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

شب قدر یکی از شب‌های ماه رمضان است که دارای ارزش بالایی است، شبی است که قرآن در آن نازل شده و سرنوشت یک سال انسان در آن رقم می‌خورد. شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و احتمال اینکه شب ۲۳ باشد بیشتر است.

دلیل فضیلت این شب بر شب‌های دیگر به اعتبار اموری است که در این شب برآورده می‌شود که برخی از آنها عبارت‌اند از: نزول قرآن؛ شب تقدیر امور؛ شب نزول فرشتگان؛ شب رحمت خاصۀ الهی؛ شب مغفرت و آمرزش گناهان؛ شب اسارت شیطان و ایمنی انسان؛ شب تقدیر ولایت و امامت و شب مخصوص امام زمان(ع).

مقدمه

«لیلة القدر» شب نزول قرآن بر پیامبر اکرم (ص) است که در ماه رمضان اتفاق افتاده است. از لیلة القدر به عنوان شب اندازه‌گیری امور و اَعمار (عمرها) نیز، یاد می‌شود. شبی که در تعیین آن اختلاف وجود دارد و یکی از شب‌های دهه آخر ماه مبارک رمضان است که نزد شیعیان یکی از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم و نزد اکثر اهل سنت، احتمالاً شب بیست و هفتم است. به هرحال، شب قدر، از شب‌های متبرک اسلامی است که در سوره قدر بزرگی و اهمیت آن یادآوری شده و به عنوان شبی که از هزار ماه بهتر است معرفی گردیده است که فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگار خویش فرود می‌آیند. قرآن کریم درباره شب قدر می‌فرماید: ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ * سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾.

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که: «تقدیر مقدرات، در شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است». شاید اینکه در روایات، شب قدر به طور مشخص و دقیق، بیان نگردیده، این باشد که مردم به همه این شب‌ها اهمیت بدهند تا بیشتر و بهتر آمادگی برای تقرب الی الله و در نتیجه لطافت روح بیشتری پیدا کنند. شب زنده‌داری در شب قدر بسیار تأکید و سفارش شده است.

معناشناسی

«قدر» در لغت به معنای اندازه و «تقدیر» به‌معنای اندازه‌گیری و تعیین است. اگر تقدیر به خدا نسبت داده شود به دو گونه است: یکی اعطای قدرت بر اشیاء و دیگری آنکه اشیاء را بر مقدار مخصوص و وجه مخصوص قرار بدهد به اقتضای حکمت‌....، مثل تقدیر هسته خرما که از آن خرما بروید نه سیب و زیتون. پس تقدیر خدا بر دو وجه است یکی حکم به اینکه فلان‌طور باشد یا نباشد... و دوم اعطای قدرت بر اشیا.....

فضایل و ویژگی‌های شب قدر

دلیل فضیلت این شب بر شب‌های دیگر به اعتبار اموری است که در این شب برآورده می‌شود که بر اساس آموزه‌های دینی مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

شب نزول قرآن ‌

از آیات قرآن به‌خوبی استفاده می‌شود که این کتاب در ماه مبارک رمضان نازل شده است‌. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾؛ ظاهر آیه آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید و در نخستین آیۀ سوره قدر نیز می‌فرماید‌: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾. گر‌چه در کلام خدای تعالی به‌صراحت نام قرآن ذکر نشده، ولی مسلم است که ضمیر ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ﴾ به قرآن باز می‌گردد و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت است.

شب تقدیر امور

قرآن کریم علت دیگر فضیلت این شب بزرگ را تعیین مقدرات انسان قلمداد کرده و می‌فرماید‌: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. امام باقر(ع) در تفسیر و تبیین معنای این آیه و مراد از «لیلة المبارکه» می‌فرماید: "سوگند به کتاب مبین، ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم. ما قرآنی بر تو نازل کردیم که به‌صورت آیات جدا از هم است تا آن را تدریجاً و با آرامش بر مردم بخوانی و به‌طور قطع این قرآن را ما نازل کردیم. آنان که کافر شدند گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل نشد، بله یکباره نازل نکردیم تا قلب تو را ثبات و آرامش بخشیم، و بدین منظور آیه آیهاش کردیم. آن شب قدر است که همه‌ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می‌شود. شبی که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی درباره‌اش فرموده: «در آن شب هر امری با حکمت، متعین و ممتاز می‌گردد". آنگاه فرمود: "در شب قدر هر حادثه‌ای که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می‌شود: خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که قرار است فرارسد یا رزقی که قرار است برسد و...".

شب نزول فرشتگان

قرآن کریم شب قدر را شب نزول فرشتگان و روح بر زمین، برای تقدیر و تعیین سرنوشت بندگان‌ و آوردن هر خیر و برکتی معرفی می‌کند: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾.

با‌توجه به اینکه ﴿تُنَزَّلَ﴾ فعل مضارع بوده و دلالت بر استمرار دارد‌، روشن می‌شود که شب قدر ویژۀ زمان پیغمبر اکرم(ص) و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری مستمر و شبی مداوم است که در هر سال تکرار می‌شود. نزول ملائکه و روح در چنین شبی نشانۀ شرافت و برتری آن بر هزار ماه است‌.

شب رحمت خاصۀ الهی

در نگرش دینی زمان و مکان یکی از عواملی است که در میزان ارزش و پاداش اعمال انسان تأثیر می‌گذارد. اینکه در آموزه‌های دینی ثواب نماز در مسجد با نماز در غیر مسجد، اعمال در ماه رمضان با همین اعمال در غیر ماه رمضان و... متفاوت ذکر شده است و یا عبادت در برخی از زمان‌ها همچون شب‌های جمعه و هنگامۀ سحر بر دیگر ایام برتری داده شده است، اشاره به همین حقیقت دارد. علت این تفاوت در این نکته نهفته است که وقتی زمان و مکانی مورد عنایت و توجه خداوند متعال قرار گرفت، رنگ خدایی یافته و ارزش پیدا می‌کند. از‌این‌رو، عمل در آن زمان یا مکان پاداش و اجری متفاوت با دیگر زمان‌ها و مکان‌ها خواهد داشت‌. شب قدر از جمله شب‌هایی است که مورد عنایت خاص خداوند متعال قرار گرفته است به‌همین‌خاطر، رحمت ویژۀ خود را شامل بندگانش می‌کند‌.

امام باقر(ع) می‌فرماید: «عمل صالح در شب قدر از قبیل نماز، زکات و کارهای نیک دیگر، بهتر است از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد».

شب مغفرت و آمرزش گناهان

اگرچه درهای غفران الهی همیشه به روی بندگانش باز است ولی در روزها و شب‌هایی، رحمت خاصۀ الهی شامل بندگانش می‌شود که بهترین فرصت برای خطاکاران و گناهکاران است تا فرصت را مغتنم شمرده و از آن بهره بگیرند و ضمن پشیمانی از اعمال ناشایست‌، از خدای غفار و مهربان طلب عفو و بخشش نمایند‌. از فضیلت‌های شب قدر این است که هر مؤمنی آن را احیا بدارد، گناهانش آمرزیده می‌شود. در منهج الصادقین در تفسیر سوره قدر از پیامبر خدا(ص) روایت شده که فرمودند: «هر‌کس شب قدر را احیا دارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.

شب اسارت شیطان و ایمنی انسان

شب قدر شبی است که به عنایت خداوند تبارک و تعالی شیاطین در بند اسارت‌اند و از‌این‌رو، زمینه و بستری که بر اساس آن انسان‌ها را به گمراهی می‌کشاندند از بین می‌رود و انسان‌ها در ایمنی به سر می‌برند. پیامبر اعظم(ص) دراین‌زمینه می‌فرماید: «ماه رمضان فرا رسیده، ماهی با برکت که خدا روزه‌اش را بر شما واجب گردانید. درهای بهشت در این ماه باز می‌شود و شیاطین در غل و زنجیرند. در این ماه شب قدر است که فضیلت آن از هزار ماه بیشتر است. در‌حقیقت، محروم کسی است که از برکات آن شب محروم باشد».

شب تقدیر ولایت و امامت

یکی دیگر از امتیازهای شب قدر ولایت و امامت ائمۀ اطهار(ع) است. بر اساس آنچه از روایات اسلامی بر می‌آید، در کنار دیگر امور هستی که در شب قدر، تقدیر، اندازه‌گیری و امضا می‌گردد، ولایت اهل‌بیت‌(ع) نیز در این شب مقدر و امضا گردیده است. امام علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا(ص) به من فرمود: «ای علی، آیا می‌دانی معنای شب قدر چیست؟ گفتم: یا رسول الله نمی‌دانم. فرمود: خداوند تبارک و تعالی در شب قدر، آنچه را تا روز قیامت قرار است اتفاق بیفتد، مقدر کرده و از جمله آنچه مقدر نموده، ولایت تو و ولایت امامان از نسل تو تا روز قیامت است».

شب مخصوص امام زمان(ع)

از دیگر ویژگی‌های شب قدر این است که خداوند متعال، کامل‌ترین و شایسته‌ترین و برترین انسان را از برنامه‌ریزی و حکم خود آگاه می‌کند‌؛ چراکه قرآن کریم از استمرار تنزل فرشتگان و روح از جانب خدای متعال خبر می‌دهد و این امر یک ولی می‌خواهد که متولی آن باشد و آن همان امام معصوم(ع) است. چنان که در تفسیر القمی در ذیل آیه ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا﴾ آمده است: «فرشتگان و روح‌القدس بر امام زمان(ع) فرود می‌آیند و از این امور آنچه را نوشته‌اند به او تقدیم می‌کنند‌».

بنابراین، مؤمن حقیقی کسی است که هم استمرار شب قدر تا قیامت را بپذیرد و هم وجود حجت زمان و ولی امر و امام معصوم(ع) را که دریافت‌کنندۀ این امر الهی است و امروزه در وجود مقدس بقیة الله الاعظم، حضرت مهدی(ع)، تبلور و ظهور یافته است. بی‌شک شبی که اختصاص به امام زمان(ع) دارد‌، شب خاصی است. از‌این‌رو، توسل به آن حجت خدا، در این شب با‌برکت، نقش مؤثری در گشایش کارهای انسان و گشودن آفاق در پیش او دارد و می‌تواند سرنوشت انسان را در جهتی که دستاوردهای بیشتری را در سال آینده نصیب او سازد تنظیم کند.

آداب و اعمال شب قدر

برخی از آداب و اعمال در شب قدر مستحب است به جا آورده شوند؛ از جمله:

1. غسل کردن در آغاز شب‌های نوزده، بیست و یک و بیست و سوم و نیز در آخر شب بیست و سوم.
2. احیای شب به ذکر و دعا و شب‌زنده‌داری به عبادت و تلاوت قرآن.
3. زیارت امام حسین (ع).
4. خواندن سوره عنکبوت و سوره روم و هزار بار سوره قدر در شب بیست و سوم.

جستارهای وابسته

• قضا و قدر

پرسش‌های وابسته

• رابطه شب قدر و امام مهدی چیست؟ (پرسش)
• آیا علم غیب در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)
• آیا علم معصوم در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)
• آیاتی که مربوط به شب قدر هستند چگونه بر ازدیاد علم امام دلالت می‌کنند؟ (پرسش)

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت
2. کوشا، محمد علی، لیلة القدر، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. شیرزاد، امیر، مقاله «لیلة‌القدر»، دانشنامه صحیفه سجادیه
4. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
5. سیدنژاد، سید رضی، بازخوانی و نگاهی دوباره به فضایل و ویژگی‌های شب قدر، فصلنامه پیام