کسب و کار در معارف و سیره نبوی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

بهره‌مندی از گنجینه‌های ارزشمند طبیعت، تنها در سایه کار و کوشش امکان‌پذیر است. با بررسی آموزه‌های اقتصادی درمی‌یابیم کار و کوشش جسمی و عقلی، تنها راه رسیدن به پیشرفت و توسعه اقتصادی است. خداوند در آیه‌ای از قرآن در این باره می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ[۱].[۲]

اهمیت کار در گفتار و سیره عملی پیامبر اکرم(ص)

کار وسیله‌ای برای زندگی و کسب درآمد و حفظ آبروست. انسان در مسیر زندگی ناگزیر است کار کند. رسول الله(ص) از اوان خردسالی به کار می‌پرداخت. در کودکی، گوسفندان جد و عموی خویش را به صحرا می‌برد و در نوجوانی نیز از فعالیت باز نماند. آن گاه که به جوانی رسید، به تجارت و داد و ستد پرداخت. حتی زمانی که به نبوت رسید، از کار و فعالیت دست برنداشت و هرگز چون شاهان نزیست. هر چند عمر آن حضرت در مدینه به سامان‌دهی امور نظامی و جنگ گذشت یا اینکه به تبلیغ مشغول بود، ولی از کوتاه‌ترین فرصت به دست آمده نیز برای کار و تلاش بهره می‌گرفت. ایشان دقیقه‌ای از عمر پربار خود را به بیهودگی نگذراند؛ چون زندگی صوفیانه و راهبانه را خلاف اسلام می‌دانست. حضرت، همگان را به کار و تلاش فرا می‌خواند و از سربار دیگران شدن نهی می‌فرمود. رسم پیامبر بر این بود که هرگاه با مردی ملاقات می‌کرد که نیرو و قوتش مایه شگفتی آن حضرت می‌شد، می‌پرسید: آیا به کاری اشتغال دارد؟ اگر پاسخ منفی بود می‌فرمود: «سَقَطَ مِنْ عَیْنِی»[۳]. در نگاه ایشان، خداوند از کسی که بار زندگی خود را بر دوش مردم می‌گذارد، نفرت دارد: «مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقى كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ‌»[۴]؛ به همین دلیل، سفارش می‌کرد از گوشه و کناره‌ها و اعماق زمین، روزی را طلب کنید: «اطْلُبُوا الرِّزْقَ مِنْ خَبَایَا الْأَرْضِ»[۵]. ایشان در سخنی زیبا به همه مسلمانان توصیه می‌کردند که: «طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ»[۶]. و نیز می‌فرمودند: «الْفَقْرُ سَوَادُ الْوَجْهِ فِي الدَّارَيْنِ‌»[۷].

در آموزه‌های قرآنی نیز آمده است که خداوند، زمین را رام انسان کرد تا در آن به تلاش بپردازد و از روزی آن بهره گیرد: ﴿هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا[۸]. همچنین به فرموده پیامبر، کسی که آب و خاک دارد، ولی به دلیل کار نکردن فقیر می‌شود، از رحمت خداوند به دور است: «مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ»[۹]؛

پیامبر اعظم(ص) درباره ارزش طلب روزی حلال می‌فرمود: «الْكَادُّ عَلَى عِيَالِهِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»؛ «کسی که برای هزینه خانواده‌اش زحمت بکشد، مانند مجاهد در راه خداست»[۱۰].

ایشان کار را عامل جلب محبت خداوند می‌دانست: «إِنَّ اللّهَ تَعَالى يُحِبُّ أَنْ يَرى عَبْدَهُ تَعِباً فِي طَلَبِ الحَلالِ»؛ «خداوند دوست دارد که بنده‌اش را در راه به دست آوردن روزی حلال، خسته ببیند»[۱۱]. البته افراط در کار و تلاش را نمی‌پسندید و می‌فرمود: «مَا قَلَّ وَ كَفَى خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ وَ أَلْهَى»؛ «روزی اندک و بسنده، بهتر است از روزی بسیار و بازدارنده از یاد خدا» [۱۲].

ناگفته پیداست هر کس باید به اندازه نیاز خانواده خود تلاش کند و به اندازه شأن آنان به فعالیت بپردازد و در راه تأمین هزینه زندگی نمی‌توان کوتاهی کرد؛ زیرا در آن صورت، مشمول این روایت رسول الله(ص) خواهد بود که: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ»؛ «ملعون است، معلون کسی که هزینه خانواده خود را تأمین نکند»[۱۳].

رسول اکرم(ص)، بی‌کاری را زشت و پلید و مایه گرایش به گناه می‌دانست. ایشان در نیایش خویش می‌فرمود: «أعوذُ بِاللهِ مِنَ الكَسَلِ وَالفَشَلِ»؛ «خداوندا! از بی‌کارگی و زبونی و تنبلی به تو پناه می‌برم»[۱۴]. آن حضرت، دیگران را به کار حلال و مشروع فرا می‌خواند و می‌فرمود کسانی که دنبال کسب حلال هستند، خیر و سعادت آخرت را در پیش خواهند داشت: «هر کس معاش خود را از دست رنج حلال خویش تأمین کند، درهای بهشت بر او گشوده شوند تا از هر یک خواست، داخل شود»[۱۵].

نکته مهم دیگری که باید در کار مورد توجه قرار گیرد، اهمیت بخشی به کیفیت کارها و انجام درست آن است. پیامبر اعظم(ص) می‌فرمود: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ بِشَیْ ءٍ أَنْ أَتْقَنَهُ»؛ «خداوند آن بنده‌ای را دوست دارد که وقتی کاری انجام می‌دهد، در آن محکم کاری کند»[۱۶]. پس مسلمانان باید این سفارش را در همه کارهای خود به کار بندند.

حضرت محمد(ص) بر اساس آموزه‌های قرآنی، بسیاری از درآمدها مانند درآمد ناشی از ربا، احتکار، معامله به فریب یا کارهای غش دار و کم‌فروشی و گران فروشی را محکوم و ممنوع کرد: ﴿وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ[۱۷]؛ چون خداوند به کسانی که چنین رویه‌ای دارند، وعده عذاب می‌دهد: ﴿وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ * إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ[۱۸].[۱۹]

پیامبر گرامی اسلام با رفتار خویش، زنگار تنبلی و سستی را از دل‌ها زدود و انسان‌های بی‌کار و بی‌هدف را به انسان‌هایی پرانگیزه و کوشا تبدیل کرد. با ورود رسول اکرم(ص) به مدینه، سستی و تنبلی از میان مردم رخت بربست که مدیریت آن حضرت در اداره امور جامعه و برانگیختن مردم به کار و کوشش، در این امر بسیار نقش داشت.

یکی از مواردی که مسلمانان مشتاقانه و فعالانه در آن شرکت داشتند، ساخت مسجد مدینه بود. آنها با شور و علاقه ویژه‌ای به فراهم کردن وسایل و ساختن مسجد پرداختند. خود رسول خدا(ص) نیز همانند دیگران و دوشادوش آنها کار می‌کرد. نقل است پیامبر سنگی را حمل می‌کرد. ناگاه یکی از بزرگان قبیله اوس به نام اسید بن خضیر آن حضرت را دید و به ایشان گفت: «ای رسول خدا! اجازه بده من این سنگ را ببرم». حضرت فرمود: «من این را خواهم برد. تو نیز سنگی دیگر بیاور»[۲۰].

رسول اکرم(ص) در کار و فعالیت نیز الگویی حسنه برای تلاش‌گران در عرصه اقتصادی است. آن حضرت در وصیت خود به امام علی(ع) می‌فرماید: ای علی! از دو ویژگی بپرهیز؛ تنگ‌حوصلگی و تنبلی که اگر تنگ‌حوصله شوی، هیچ حقی را نمی‌پذیری و اگر تنبل باشی، هیچ وظیفه‌ای را ادا نمی‌کنی[۲۱] و نیز در کلام دیگری فرمود: «كُلُوا مِنْ كَدِّ أَيْدِيكُمْ‌»؛ «از دست رنج خود بخورید»[۲۲].[۲۳]

تشویق به کار

خدای متعال انسان را به گونه‌ای آفریده است که قادر است از قابلیت‌های وجودی و استعدادهای فراوان خویش در جهت برآوردن نیازهای خود بهره گیرد. بی‌تردید برخورداری از امکانات رفاهی در زندگی فردی و اجتماعی تنها و تنها بسته به میزان کار و تلاش است که فرد یا اجتماع بر خود هموار ساخته است خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى * ثُمَّ يُجْزَاهُ الْجَزَاءَ الْأَوْفَى[۲۴]. پیامبر اکرم(ص) در کلامی می‌فرمایند: «مَنْ أَكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ نَظَرَ اللَّهُ إِلَيْهِ بِالرَّحْمَةِ ثُمَّ لَا يُعَذِّبُهُ أَبَداً»[۲۵]. همچنین می‌فرماید: «مَنْ أَكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ حَلَالًا فُتِحَ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ يَدْخُلُ مِنْ أَيِّهَا شَاءَ»[۲۶]. امام صادق(ع) از پیامبراکرم(ص) روایت می‌کند: «مَنْ بَاتَ كَالًّا مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ بَاتَ مَغْفُوراً لَهُ»[۲۷]. رسول اکرم در حدیث دیگری می‌فرمایند: «مَنْ أَكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ كَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ»[۲۸]. در روایت آمده است که: روزی پیامبر اکرم با یاران خود نشسته بودند. پیامبر جوان نیرومندی را دید که اول صبح مشغول کار و کوشش می‌باشد، بعضی از حاضران گفتند، این جوان شایسته تمجید و ستایش بود اگر نیروی جوانی خود را در راه خدا به کار می‌انداخت. پیامبر فرمودند: چنین نگویید اگر این جوان کار می‌کند، تا نیازمندی‌های خود را تأمین کند و از دیگران بی‌نیاز گردد، در راه خدا گام برداشته و همچنین اگر به نفع پدر و مادر ناتوان و کودکان خردسالش کار کند، و آنها را از مردم بی‌نیاز سازد، باز هم در راه خدا قدم برداشته است[۲۹]. به رسول خدا(ص) خبر رسید که یکی از مسلمانان انصار (اهل مدینه) نیازمند و فقیر شده است. پیامبر به خانه او رفت و به او فرمود: در خانه چه داری؟ هر چه داری بیاور و آن را کوچک نشمار. او یک فرش کم‌ارزش و یک کاسه آورد. پیامبر به مردم فرمود: چه کسی اینها را می‌خرد؟ شخصی گفت: من آنها را به یک درهم خریدارم. پیامبر فرمود: چه کسی بیشتر می‌خرد؟ شخصی آنها را به دو درهم خرید. پیامبر دو درهم را گرفت و به آن مسلمان فقیر داد و فرمود: با یک درهم آن زندگی روزانه‌ات را تأمین کن و با درهم دیگر یک عدد تیشه خریداری کن. او رفت و تیشه‌ای خرید و نزد پیامبر آورد. پیامبر آن را محکم نمود و به او داد و فرمود: «این تیشه را بگیر و به بیابان برای خار کنی برو. هیچ‌گاه کار را کوچک و ناچیز نشمار و در بیابان هرگونه تیغ و خار و هیزم دیدی جمع کن و به فروش برسان». او پانزده روز هیزم جمع می‌کرد و به شهر می‌آورد و می‌فروخت تا اینکه از همین راه زندگیش سامان گرفت و توانست معاش خود و خانواده‌اش را تأمین کند.

پیامبر به او فرمود: «هَذَا خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَجِي‌ءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ فِي وَجْهِكَ كُدُوحُ الصَّدَقَةِ»[۳۰]. در مورد دیگری انس بن مالک می‌گوید: پس از آنکه رسول خدا(ص) از جنگ تبوک بازگشت، سعد انصاری به استقبال آن حضرت شتافت و با پیامبر دست داد و مصافحه کرد. پیامبر به او فرمود: چه صدمه و آسیبی به دست تو رسیده که دستت زبر و خشن شده است؟ سعد عرض کرد: ای رسول خدا! با طناب و بیل کار می‌کنم و درآمدی برای معاش خود و خانواده‌ام کسب می‌نمایم. ازاین رو دستم خشن شده است[۳۱]. پیامبر دست سعد را بوسید و فرمود: «هذا یَدٌ لا تَمَسُّها النّارُ»[۳۲].[۳۳]

پیامبر اکرم(ص) و کار جهت تأمین معاش

شخص پیامبر اکرم(ص) دنبال کار و طلب معاش بود و این یکی از ایرادهایی بود که دشمنان به آن حضرت می‌گرفتند. مرحوم طبرسی در ذیل این آیه که می‌فرماید:... گفتند چرا این پیامبر غذا می‌خورد و در بازار راه می‌رود، می‌نویسد؛ یعنی گفتند: چرا همان طوری که ما دنبال معاش می‌رویم او نیز به دنبال معاش است و در تفسیر این آیه که: گفتند چرا گنجی از آسمان برای او فرستاده نشود. صاحب مجمع البیان می‌گوید: یعنی گفتند تا وسیله گنج از طلب معاش بی‌نیاز شود و دنبال کار نرود[۳۴].

بنابراین آن حضرت هم در طلب روزی حلال بود، همان‌گونه که امام صادق(ع) فرمود: در طلب معاش سستی نکنید و اهمال نورزید زیرا پدران ما همواره در طلب روزی حلال جدیت و پافشاری داشتند[۳۵]. از این احادیث و احادیث دیگری که از نظرتان گذشت به خوبی روشن می‌شود که پیامبر اکرم(ص) با این که امور اجتماعی و وظایف سنگین رسالت و تبلیغ را به عهده داشت، شخصاً کار می‌کرد[۳۶].

پیامبر(ص) و کار در باغ

زراره می‌گوید: مردی حضور امام صادق(ع) آمد و گفت: یابن رسول الله من نمی‌توانم به خوبی با دست خود کار کنم (مثل این که دستش عیبی داشته که قادر به کار نبوده است)، سرمایه‌ای هم ندارم که تجارت کنم از طرفی نیازمند و محرومم (حضرت دید که سر و گردن او سالم است). فرمود: کار کن و کالا را با سر خود حمل نما و از مردم بی‌نیاز باش. رسول خدا(ص) سنگی بر دوش خود حمل کرد و در دیوار یکی از باغ‌های خود می‌گذاشت[۳۷].[۳۸]

پیامبر(ص) و کار در منزل

پیامبر اسلام گذشته از این که در مسجد، باغ و مزرعه، میدان جنگ و... کار می‌کرد در منزل خود هم مشغول کار بود. امیرمؤمنان(ع) در این باره می‌فرماید: ... با دست خویش کفش و لباسش را وصله می‌کرد[۳۹] در کارهای منزل به خانواده کمک می‌کرد[۴۰]. هرگاه خادم خسته می‌شد، گندم آرد می‌کرد...[۴۱].[۴۲]

منابع

پانویس

  1. «اوست که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن گام نهید و از روزی او بخورید و رستاخیز به سوی اوست» سوره ملک، آیه ۱۵.
  2. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی، ص۸۵.
  3. «از چشم من افتاد» بحار الانوار، ج۲۳، ص۹.
  4. «آن کس که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیفکند و از دسترنج مردم استفاده کند، ملعون و مطرود درگاه خدا است»، اصول کافی، ج۵، ص۷۲.
  5. محمد یزدی، فقه القرآن، ج۲، ص۲۲.
  6. «کسب روزی و رزق حلال (با کار و کوشش) بر هر مرد و زن مسلمان واجب است» بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۹.
  7. «فقر و ناداری روسیاهی دو جهان است» مواعظ العددیه، ص۱۱۰.
  8. «او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.
  9. وسایل الشیعه، ج۱۷، ص۴۰.
  10. بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۱۳.
  11. میزان الحکمه، ج۵، ص۲۰۵۸.
  12. میزان الحکمه، ج۵، ص۲۰۶۴.
  13. میزان الحکمه، ج۵، ص۲۰۶۰.
  14. الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۸.
  15. «مَنْ أَكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ حَلَالًا فُتِحَ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ يَدْخُلُ مِنْ أَيِّهَا شَاءَ»؛ مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۱۷.
  16. بحارالانوار، ج۲، ص۱۰۷.
  17. «و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید» سوره اعراف، آیه ۸۵.
  18. «وای بر کم‌فروشان! * آنان که چون از مردم پیمانه گیرند تمام پیمایند * و چون پیمانه دهند یا وزن کنند کم نهند» سوره مطففین، آیه ۱-۳.
  19. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی ص۱۱۰؛ کانون محبت ص۶۷.
  20. اعلام الوری، ص۸۰.
  21. من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۵۵.
  22. بحارالانوار، ج۶۶، ص۳۱۴؛ الحیاة، ج۵، ص۲۹۴.
  23. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی، ص۸۵.
  24. «و اینکه آدمی را چیزی جز آنچه (برای آن) کوشیده است نخواهد بود * و اینکه (بهره) کوشش وی زودا که دیده شود * سپس او را برابر آن کیفری هر چه تمام‌تر می‌دهند» سوره نجم، آیه ۳۹-۴۱.
  25. «آن که از دسترنج خود می‌خورد، خدا به او با نظر رحمت می‌نگرد و هرگز او را عذاب نمی‌کند» مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۲۴.
  26. «آن که از دسترنج خود می‌خورد درهای بهشت به روی او گشوده خواهد شد و از هر دری بخواهد وارد آن می‌شود» مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۲۴.
  27. «هر کس شب را برای دستیابی روزی حلال با خستگی به روز رساند، آمرزیده شده شب را به روز رسانده است» وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۲۴.
  28. «کسی که از رزق و دسترنج خود بخورد مانند برق درخشنده از روی پل صراط عبور کند» مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۲۳.
  29. محجة البیضاء، ج۳، ص۱۴۰.
  30. «این کار برای تو بهتر از آن است که (صدقه‌بگیر شوی و در نتیجه) در روز قیامت وارد محشر شوی درحالی که در چهره‌ات خراش صدقه باشد» بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۱۰؛ شیخ مفید، اختصاص، ص۲۴۹.
  31. اسدالغابه، ج۲، ص۲۶۹.
  32. «این دستی است که آتش دوزخ با آن تماس پیدا نمی‌کند» صدوق، امالی، ص۳۴۴.
  33. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت ص۶۷.
  34. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص١۴١، ذیل آیه ۸-۷ سوره فرقان.
  35. «لَا تَكْسَلُوا فِي طَلَبِ مَعَايِشِكُمْ فَإِنَّ آبَاءَنَا كَانُوا يَرْكُضُونَ فِيهَا وَ يَطْلُبُونَهَا»؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۹، حدیث ۱۱؛ فروع کافی، ج۵؛ کتاب المعیشه، ص٧۴، حدیث ٢.
  36. علیدوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل بیت، ص ۱۳۰.
  37. «... عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقَالَ إِنِّي لَا أُحْسِنُ أَنْ أَعْمَلَ عَمَلًا بِيَدِي وَ لَا أُحْسِنُ أَنْ أَتَّجِرَ وَ أَنَا مُحَارَفٌ مُحْتَاجٌ فَقَالَ اعْمَلْ فَاحْمِلْ عَلَى رَأْسِكَ وَ اسْتَغْنِ عَنِ النَّاسِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) قَدْ حَمَلَ حَجَراً عَلَى عَاتِقِهِ فَوَضَعَهُ فِي حَائِطٍ لَهُ مِنْ حِيطَانِهِ...»؛ فروع، کافی، ج۵، ص٧٧-٧۶؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۲، ج۳، ص١۴٣.
  38. علیدوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل بیت، ص ۱۳۱.
  39. الدکتور صبحی الصالح، نهج البلاغه، خطبه ١۶٠، ص۲۲۸؛ «... وَ يَخْصِفُ بِيَدِهِ نَعْلَهُ وَ يَرْقَعُ بِيَدِهِ ثَوْبَهُ...»؛ الطبرسی، رضی الدین ابی نصر، الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق با مقدمه محمد حسین اعلمی، منشورات بیروت، لبنان مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۲ ه، ۱۹۷۲م، ص١۶؛ حیاه الحیوان، ج۱، ص۶٩؛ المستطرف فی کل فن مستظرف، ج۲، ص۶۵.
  40. «وَ يَخْدُمُ فِي مِهْنَةِ أَهْلِهِ‌...»؛ المحجة البیضاء، ج۴، ص١٢۴.
  41. التکامل فی الاسلام، ج۲، ص۱۸۰.
  42. علیدوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل بیت، ص ۱۳۱.