صحیفه سجادیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۴۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = آثار امام سجاد| عنوان مدخل = صحیفه سجادیه | مداخل مرتبط = [[صحیفه سجادیه در معارف دعا و زیارات]] - [[صحیفه سجادیه در معارف و سیره سجادی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
'''صحیفه سجادیه''' | '''صحیفه سجادیه''' از آثار [[امام سجاد]] {{ع}} است که شامل مجموعه‌ای از دعاهای گوناگون حضرت است. از [[صحیفه]] با القابی مانند "[[زبور]] [[آل محمد]] {{صل}}"، "[[انجیل]] [[اهل‌البیت]] {{عم}}" و "اخت القرآن" نیز یاد می‌شود. | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[صحیفه]] یکی از چند اثر مکتوب به جا مانده از [[امام سجاد]]{{ع}} [[چهارمین امام]] [[معصوم]] است<ref>آثار مکتوب به جای مانده از امام سجاد بسیار است از جمله: صحیفه سجادیه، مناسک الحج، رساله حقوق، الجامع فی الفقه، صحیفه الزهد، کتابی که توسط داوود بن عیسی از آن حضرت نقل شده، کتاب حدیثی است که امام سجاد آن را گردآوری کرده است ـ به نقل از رجال النجاشی ص۱۵۷ و کتاب علی بن الحسین عنوان دیگری است که در ضمن مصادر از آن یاد شده است ـ به نقل از رجال النجاشی، ص۱۱۵ ـ ۱۱۶. (سید جواد حسینی، «با صحیفه سجادیه آشنا شویم»، مبلغان، ش۴۶ (آبان ۸۲)، ص۴۱. در بعضی کتابخانه‌های ایران نسخه‌ها یا برگ‌هایی از قرآن وجود دارد که می‌گویند امام علی بن الحسین{{عم}} آنها را نوشته است، از جمله: قرآن شیراز، قرآن سلطانیه قزوین، قرآن اصفهان، قرآن کتابخانه حضرت رضا{{ع}}. (سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین{{ع}}، ص۱۹۳.</ref>. این کتاب، نخستین نیایش‌نامه مکتوب [[جهان اسلام]]، دومین کتاب مکتوب در [[اسلام]] و سومین [[کتاب مقدس]] [[شیعیان]] که از زبان چهارمین امام معصوم صادر شده و [[امام پنجم]] آن را کتابت فرموده‌اند<ref>ریاض‌العابدین، ص۴۴- ۲۳۰؛ صحیفه سجادیه، روایت ابن اشکیب، ص۱۴.</ref>. | |||
این کتاب مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد{{ع}} است که آنها را به دو فرزندش [[امام محمد باقر]]{{ع}} و زید املا کرده است و آنان این [[دعاها]] را در دو نسخه نوشته‌اند. [[متوکل]] بن [[هارون]]، راوی اول صحیفه سجادیه موجود، پس از [[ملاقات]] با [[یحیی بن زید]] و اظهار [[ناراحتی]] [[امام صادق]]{{ع}} نسبت به [[شهادت]] [[زید]]، پدر یحیی، مجموعه‌ای نفیس از [[ادعیه]] امام سجاد{{ع}} را که به خط جناب زید بوده است، از وی دریافت می‌کند تا در صورت کشته شدن او به دست [[بنی‌امیه]] نیفتد. | |||
متوکل بعداً این مجموعه را به امام صادق{{ع}} عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر{{ع}} مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای [[صحیفه]]، ۶۴ [[دعا]] را می‌نویسد که با گذشت [[زمان]] باز هم تعدادی از آنها کاسته می‌شود؛ لذا در مجموعه حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است<ref>سیره پیشوایان، ص۲۶۱.</ref>. صحیفه به القابی همانند "[[زبور]] [[آل محمد]]{{صل}}"، "[[انجیل]] [[اهل‌البیت]]{{عم}}"<ref>علت نام‌گذاری به زبور و انجیل این است که زبور کتاب حضرت داوود بود و محتوای آن غالباً دعا و مناجات است و چون صحیفه نیز کتاب دعا و مناجات است، از آن به زبور آل محمد{{صل}} نام برده‌اند. انجیل نیز کتاب حضرت عیسی{{ع}} است که موعظه‌ها و راهنمایی‌های حضرت مسیح را در بر دارد، صحیفه سجادیه نیز به علت دارا بودن مواعظ مؤثر در لابه‌لای دعاها، انجیل اهل‌البیت{{عم}} نام گرفته است. (علی محمد مجد فقیهی، آشنایی با صحیفه سجادیه، ص۲۱).</ref>، "اخت القرآن"، "الدعا الکامل"<ref>سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، (بهار ۸۴)، ص۱۶۱.</ref>، "[[دعاء]] الصحیفه"<ref>سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، (بهار ۸۴)، ص۱۶۱.</ref>، و "الصحیفه الکامله"<ref>سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، (بهار ۸۴)، ص۱۶۱.</ref> مشهور است<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۴۹؛ [[سیده فاطمه ترابی|ترابی، سیده فاطمه]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص۳۱۲؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۳۱.</ref>. | |||
== اعتبار صحیفه == | |||
صحیفه سجادیه از نظر مستند بودن در حد تواتر است. [[آقا بزرگ تهرانی]] در این باره می‌گوید: “صحیفه اولی که سند آن به [[امام زین‌العابدین]]{{ع}} می‌رسد... از متواترات و قطعیات نزد أصحاب است؛ چراکه از ویژگی‌های آن، این است که تمام [[اصحاب]] از اساتید خود [[اجازه]] نقل آن را در تمام طبقات رجالی و در تمام عصرها گرفته‌اند”<ref>الذریعة، ج۱۵، ص۲۰.</ref>. صدر بلاغی می‌نویسد: "این مجموعه که به انجیل [[اهل بیت]] و زبور آل محمد ملقب است و صحیفه کامله سجادیه نام دارد، بر [[سبیل]] تواتر از سه طریق: [[امامیه]]، [[فرقه]] [[اسماعیلیه]] و طائفه [[زیدیه]] از امام همام حضرت سیدالساجدین{{ع}} [[روایت]] شده است"<ref>ترجمه صدر بلاغی، صحیفه کامله سجادیه، ص۲.</ref>. در این مورد [[سید محسن امین]] می‌نویسد: "[[بلاغت]] الفاظ [[صحیفه]] و فصاحتی که هرگز زوال نمی‌پذیرد، معانی و مضامین بسیار عالی و محتوای عمیق و بی‌نظیر آن دریای [[تذلل]] و [[فروتنی]]، در پیشگاه [[باری تعالی]] و ثنا و [[ستایش]] به درگاه او و اسلوب‌های عجیبی که در طلب [[عفو]] و [[رحمت الهی]]، و [[توسل]] به ذات مقدس او در آن وجود دارد، اینها همه از قویترین شواهد در صحت انتساب صحیفه به [[امام سجاد]]{{ع}} است و اینکه این درّ گرانبها از آن دریای عمیق و این گوهر قیمتی از آن [[معدن]] ثمین و این میوه از آن [[شجره طیبه]] است و اینها همه غیر از [[شهرت]] تردیدناپذیر صحیفه و تعداد اسانید متصل به آن تا صاحب اصلی این [[ادعیه]] یعنی [[امام چهارم]] است"<ref>اعیان الشیعة، ج۱، ص۶۳۸.</ref>.<ref>[[سیده فاطمه ترابی|ترابی، سیده فاطمه]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص۳۱۳.</ref> | |||
== دعاهای صحیفه == | |||
صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعاست که فهرست برخی از این ادعیه عبارت‌اند از: | |||
# دعای آن حضرت در ستایش [[خدای عزوجل]]؛ | |||
# دعای آن حضرت بر محمد و آل محمد{{صل}}؛ | |||
# دعای آن حضرت بر حاملان عرش؛ | |||
# دعای آن حضرت بر آنان که به [[پیامبران]] [[ایمان]] آورده‌اند؛ | |||
# دعای آن حضرت برای خود و نزدیکانش؛ | |||
# دعای آن حضرت به وقت صبح و شام؛ | |||
# دعای آن حضرت به وقت مهمّات و [[رنج]]؛ | |||
# دعای آن حضرت در رفع اندوه‌ها<ref>[[سیده فاطمه ترابی|ترابی، سیده فاطمه]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص۳۱۴.</ref>. | |||
== [[اهداف]] صحیفه سجادیه == | |||
صحیفه چگونه ستایش کردن، [[تسبیح]] نمودن و [[تهلیل]] [[خداوند]] را می‌آموزد و راه [[توبه]] و کیفیت [[انابه]] و عذرخواهی از [[عصیان]] و [[خطا]] را هموار می‌سازد و شیوه [[دعا]] و [[نیایش]] به درگاه الهی را به [[انسان]] [[تعلیم]] می‌دهد. این کتاب نیایش، چگونه [[درود فرستادن]] بر [[پیامبر]] و [[اهل‌بیت]] [[عصمت]] و [[طهارت]] را [[آموزش]] می‌دهد و راه [[استقامت]] در برابر [[ناملایمات]] و [[مصائب]] و [[صبوری]] در انجام [[تکالیف]] و [[وظایف]] [[بندگی]] را به خوبی ترسیم می‌کند و [[حقوق]] پدر، مادر، [[فرزندان]]، [[همسایگان]] و [[دوستان]] را برای همگان به خوبی تبیین می‌کند<ref>[[سیده فاطمه ترابی|ترابی، سیده فاطمه]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص۳۱۵.</ref>. | |||
== ویژگی‌های صحیفه سجادیه == | |||
# بعد از [[قرآن]] اولین کتابی است که از آثار [[صحابه]] و [[تابعین]] به ما رسیده است. | |||
# [[ادعیه]] آن جامع معارف و [[اخلاق اسلامی]] و انشاء یکی از [[ائمه]] است. | |||
# [[صحیفه]] هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پرودگار است) خاص است. | |||
# کتاب صحیفه برای عموم است. در حالی که [[خواص]] نیز از آن سیراب می‌شوند و این ویژگی فقط در [[مکتب]] قرآن [[منزل]]، یافت می‌شود<ref>محمدجواد سلمان پور، «فرهنگ‌سازی امام سجاد{{ع}} با زبان دعا»، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۷، زمستان ۸۴، ص۹۹».</ref>. | |||
# صحیفه تنها مطابق با [[زمان]] خود نیست، بلکه سازگار با همه زمان‌ها است و برای همه نسل‌ها قابل فهم و استناد است<ref>فضل الله میرقادری، «ادبیات سخنان امام سجاد{{ع}} در صحیفه سجادیه اندیشه ۱۵، تابستان ۸۴، ص۱۲۹.</ref>. | |||
# بیان [[حقایق]] [[علمی]]، چنانکه در این کتاب از وزن هوا و [[نور]]، میکروب و مانند آن صحبت به میان آمده است<ref>عقیقی بخشایشی، زندگی‌نامه پیشوایان، ص۱۲۹.</ref>. | |||
# صحیفه راه [[راز و نیاز]] و گفت‌وگوی با [[خدا]] را به ما نشان می‌دهد<ref>شیخ سبط ابن الجوزی، پس از مطالعه و دقت در صحیفه سجادیه می‌گوید: «اگر علی بن الحسین زین العابدین{{ع}} و صحیفه او نبود، مسلمانان شیوه سخن گفتن و رویارویی با خداوند و رازگویی با پروردگار خویش و عرض حاجت با بارگاه ربوبی را نمی‌دانستند». (سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، بهار ۸۴، ۱۷۴).</ref>. | |||
# صحیفه کتاب [[تعلیم و تربیت]] است. محکم‌ترین و بهترین و بادوام‌ترین نوع [[تربیت]]، [[تربیت]] مبتنی بر [[دعا]] و شکسته شدن دل‌هاست که صحیفه سجادیه متضمن آن است. | |||
# صحیفه منبع معرفت، [[ایمان]]، معارف توحیدی، [[تعلیم]] [[بزرگ‌منشی]] و [[بلندهمتی]] است<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۵۲ ـ ۵۴.</ref>. | |||
==صحیفه سجادیه== | |||
[[قرآن کریم]] برای یک [[انقلاب]] [[فرهنگی]] بزرگ [[برنامه‌ریزی]] کرده و اولین آیه‌های آن [[بشارت]] [[حرکت]] بزرگی را در عالم [[علم]] و [[معرفت]] می‌دهد، آنجا که می‌بینیم اولین [[آیه]] از قرآن کریم امر مؤکد به خواندن و اشاره به [[نعمت]] [[علم‌آموزی]] [[خداوند]] به [[انسان]] و اهمیت قلم و [[نگارش]] در امر [[آموزش]] و تدوین [[معرفت دینی]] و [[تکامل انسان]] در راستای [[تکامل]] معرفت و [[دانش]] است. | |||
[[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز که به عدم [[خواندن و نوشتن]] از نوع متعارف [[زمان]] خود شناخته شده بود با مدد از [[الهام الهی]] [[پیروان]] خود را به آموزش، منتشر ساختن، و تدوین دانش بسیار [[تشویق]] می‌فرمودند. | |||
اگرچه نظامی که پس از پیامبر اکرم{{صل}} زمام [[حکومت اسلامی]] را در دست گرفت بخشنامه‌ای در ممنوعیت تدوین [[احادیث پیامبر]] صادر کرد و با این کار ضربه بزرگی به [[فرهنگ]] [[اسلام]] که در [[احادیث پیامبر اکرم]]{{صل}} تجلی کرده بود وارد کرد، البته این [[توطئه]] پس از به‌جا گذاردن [[مشکلات]] بزرگ- که عالم اسلام بلکه [[جهان]] [[بشریت]]، تا به امروز تاوان آن را می‌پردازد- و پس از لمس زیان‌هایی که بر وضع امثال چنین قوانینی مترتب است از میان رفت. | |||
اما [[ائمه اهل بیت]]{{عم}} که از ابتدا به زیان‌های بی‌شمار [[قانون]] ممنوعیت تدوین احادیث پیامبر{{صل}} واقف بوده و می‌دانستند که به زودی عالم اسلام و جهان بشریت با چه واژگونی روبرو خواهد گردید، به تدوین [[احادیث]] [[همت]] گماشته و علی‌رغم اینکه این کار به نوعی هماوردی و [[مخالفت]] با قدرت‌های [[حاکم]] آن زمان بود، [[یاران]] خود را به این کار تشویق و [[ترغیب]] می‌نمودند چراکه از بزرگترین آرمان‌های آن بزرگواران [[حفظ]] و [[حراست]] و [[دفاع]] از شریعتی بوده که خداوند ایشان را نگاهبان و [[امین]] آن قرار داده است. | |||
[[ائمه اطهار]]{{عم}} اولین پیشگامانی هستند که برای حرکت فرهنگی [[امت اسلام]] برنامه‌ریزی کرده و در [[سایه]] [[هدایت قرآن]] [[کریم]] و [[دستورات]] پیامبر اکرم{{صل}} اقیانوس‌های دانش و [[حکمت]] را برای [[امت]] روان ساختند، البته آنان فقط به فعالیتی یکسویه در [[حرکت]] [[فرهنگی]] [[امت اسلام]] اکتفا نکرده بلکه [[برنامه‌ریزی]] ایشان شامل انواع [[دانش‌ها]] و رشته‌های مختلف [[معرفت]] نیز می‌گردید. | |||
[[امام]] [[امیر المؤمنین]] از [[پیشگامان]] این [[نهضت علمی]] و گشاینده در انواع دانش‌های [[عقلی]] و [[نقلی]] و بنیان‌گذار اصول و [[قواعد آن]] است، تعدادی از [[دانشمندان]] بزرگ به آن اعتراف داشته و در این رابطه دست به تألیف کتاب زده‌اند کتاب‌هایی چون «تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام» نوشته [[سید حسن صدر]] به [[اثبات]] این مطلب از نقطه‌نظر [[تاریخی]] پرداخته‌اند. | |||
از دیگر کسان که به این [[حقیقت]] اعتراف کرده‌اند استاد [[عباس محمود العقاد]] در کتاب «عبقریة الامام علی» است آنجا که می‌نویسد امام امیر المؤمنین{{ع}} دروازه سی و دو [[دانش]] را برای اولین بار گشوده و برای آنها اصول و [[قواعد]] پایه‌ای وضع کرده است. | |||
[[علامه]] [[ابن شهر آشوب]] در کتاب «معالم العلما» می‌نویسد: | |||
حقیقت این است که امام امیر المؤمنین اولین کسی است که در تاریخ [[اسلام]] دست به تألیف زده است پس از آن [[حضرت سلمان]]، [[ابو ذر]]، [[اصبغ بن نباته]] و پس از وی [[عبید اللّه بن ابی رافع]] به ترتیب دست به [[نگارش]] زده‌اند و پس از آن صحیفه سجادیه تدوین گردیده است. | |||
صحیفه سجادیه از ذخایر [[فرهنگ]] اسلام و از [[ستارگان]] درخشان [[آسمان]] [[بلاغت]]، [[تربیت]]، [[اخلاق]]، و [[ادبیات]] در [[جهان اسلام]] است، از این‌رو است که به «[[انجیل اهل بیت]]» یا «[[زبور آل محمد]]» مشهور گردیده است.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۲۷۷.</ref>. | |||
==ویژگی‌های صحیفه سجادیه== | ==ویژگی‌های صحیفه سجادیه== | ||
# | #این کتاب تجسم بریدن کامل از [[عالم ماده]] و پیوستن تام و تمام به [[خداوند متعال]] و [[پناه بردن]] به [[ذات اقدس]] او است. | ||
#[[ | #این کتاب [[شریف]] نشان‌دهنده [[شناخت]] بالای [[امام سجاد]]{{ع}} از خداوند متعال و [[ایمان کامل]] آن حضرت به ذات ذو الجلال است. | ||
#[[ | #ویژگی دیگر صحیفه سجادیه نسبت به دعاهایی که از سایر [[معصومان]] [[روایت]] شده این است که در دعاهای این کتاب شریف [[صلوات بر پیامبر]] و [[آل پیامبر]] بسیار تکرار شده است چراکه [[صحیفه]] بنابر صحیحترین قول پس از [[واقعه کربلا]] انشا شده و پیدا است که [[حادثه کربلا]] ریشه در تلاش یزید و پدر و جدش و دیگر افراد [[بنی امیه]] در خاموش کردن [[نور]] [[محمدی]]{{صل}} داشته است. [[امام سجاد]]{{ع}} به احتمال [[قوی]] در ضمن این [[دعاها]] قصد [[تقدس]] بخشیدن به [[اصول عقاید]] [[اسلام]] و [[رسوخ]] دادن آن در [[دل]] و [[جان]] [[مردم]] در برابر عملیات مخرب بنی امیه را داشته است. | ||
# [[دعاهای صحیفه]] درهای آرزومندی و [[امید به رحمت]] گسترده [[خداوند]] را به روی [[انسان]] [[مسلمان]] می‌گشاید. | |||
#دیگر ویژگی [[صحیفه]] این است که باب تکلم و [[احتجاج]] با خداوند و به عبارت دیگر چگونه با [[خدا]] حرف زدن و راه جلب [[رحمت]] و [[بخشش خداوند]] را با عبارات مناظره‌گونه بدیعی بر [[بندگان خدا]] می‌گشاید، مانند این عبارات: {{متن حدیث|إِلَهِي إِنْ كُنْتَ لَا تَغْفِرُ إِلَّا لِأَوْلِيَائِكَ وَ أَهْلِ طَاعَتِكَ فَإِلَى مَنْ يَفْزَعُ الْمُذْنِبُونَ؟ وَ إِنْ كُنْتَ لَا تُكْرِمُ إِلَّا أَهْلَ الْوَفَاءِ بِكَ فَبِمَنْ يَسْتَغِيثُ الْمُسِيئُونَ؟}}؛ خداوندا اگر جز [[اولیا]] و فرمانبردارانت دیگری را نبخشی و جز [[وفاداران]] [[کویت]] دیگری را گرامی نداری پس زشتکاران به چه‌کس [[پناهنده]] شوند؟. و این عبارت: {{متن حدیث|إِلَهِي إِنِّي امْرُؤٌ حَقِيرٌ، وَ خَطَرِي يَسِيرٌ، وَ لَيْسَ عَذَابِي مِمَّا يَزِيدُ فِي مُلْكِكَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ...}}؛ پروردگارم، من شخصی بی‌مقدار و بی‌ارزشم و [[عقوبت]] کردن من به قدر ذره‌ای به [[فرمانروایی]] تو نمی‌افزاید. | |||
# صحیفه سجادیه دربردارنده برنامه‌های [[اخلاقی]]، [[روحی]] و سلوکی مهمی برای [[تربیت]] انسان بوده و اصول فضیلت‌های [[نفسانی]] و [[کمالات معنوی]] را برای برایش ترسیم کرده است. | |||
# صحیفه محتوی [[قوانین]] [[علمی]] است که در [[زمان امام سجاد]]{{ع}} هنوز [[کشف]] نشده بوده و در فصول پیشین به بعضی از آنها اشاره کرده‌ایم<ref>به فصل علوم امام و حقیقت‌های علمی در دعاهای امام سجاد مراجعه کنید.</ref>. | |||
#[[صحیفه]] | #در زمانه‌ای که [[سیاست]] [[اموی]] ترویج‌کننده [[فساد اخلاقی]]، لاابالیگری و هرزه‌گرایی در میان [[مسلمانان]] بود، صحیفه سجادیه پس از [[رویارویی]] با [[فساد فردی]] و [[اجتماعی]]، بهترین وسیله برای [[اصلاح امور جامعه]] در تیره‌ترین شرایط [[سرکوب]] و [[ارعاب]] [[بنی امیه]] بود. | ||
#پس از همه این ویژگی‌ها [[صحیفه]] خاستگاه [[فصاحت]] و [[بلاغت]] و چشمه جوشان [[ادبیات]] هدفمند [[اسلامی]] بوده و در این میدان در حد [[نهج البلاغه]] [[مولا]] [[امیر المؤمنین]] است. | |||
# [[امام زین العابدین]]{{ع}} در ضمن دعاهای خود در صحیفه کامله و سایر دعاهایی که از ایشان نقل‌شده و بعدها در کتابی به نام «[[صحیفه جامعه]]» گرد آوری شده، برنامه کاملی از یک [[زندگی]] بی‌نظیر [[انسانی]] را ارائه فرموده و از هیچ جنبه‌ای از آنچه [[امت اسلام]] برای چنین زندگی به آن نیازمند هستند فروگذار نکرده و با روش بی‌نظیر و بلاغت بی‌همتای خود راه‌حل مناسب را به [[مردم]] نموده است.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۲۷۹.</ref>. | |||
==نقش [[تاریخی]] صحیفه سجادیه== | |||
گفتیم که [[مسلمانان]] در [[عصر امام زین العابدین]]{{ع}} جدای از مسائل [[سیاسی]] و نظامی با دو خطر بزرگ مواجه بودند که برای جلوگیری از آن نیاز به شروع عملیات بازدارنده بود: | |||
#[[ | #اولین خطر برخاسته از گشوده شدن مرزهای [[فرهنگی]] مسلمانان بر روی فرهنگ‌های [[بیگانه]] و عرف‌های [[تشریعی]] و اوضاع مختلف [[اجتماعی]] بود که به [[ضرورت]] تعامل مسلمانان با دیگر ملت‌هایی که دسته‌دسته به [[دین اسلام]] گرویده بودند ایجاد گردیده بود. رفع این معضل محتاج کار [[علمی]] وسیعی بود که بر اصالت [[فکری]]، و [[شخصیت]] ممتاز تشریعی که از [[قرآن]] و [[سنت]] سرچشمه گرفته بود تأکید کند، برای دست‌یابی به این [[هدف]] ناچار می‌بایست حرکتی [[اجتهادی]] در عرصه [[فکر]] انجام شده، افق‌های [[ذهنی]] مسلمانان در این چارچوب گشوده گردد تا با جانی کوشا، [[بینا]]، پی‌گیر و باهوش که قابلیت [[استنباط]] مسائل [[خلق]] [[الساعه]] مورد نیاز خود را از قرآن و سنت داشته باشد مشعل [[کتاب و سنت]] را بر دوش گیرد. اولین گام در این راه کاشتن بذر [[اجتهاد]] برای ریشه‌دار کردن شخصیت [[اسلامی]] [[امت اسلام]] بود، کاری که [[امام سجاد]]{{ع}} به آن [[همت]] گمارد و در [[مسجد پیامبر]]{{صل}} بنیان حلقه درس و بحث نهاد. | ||
#دومین خطری که در آن عصر [[جامعه مسلمان]] را [[تهدید]] می‌کرد، موج رفاه‌زدگی بود که پس از آن گسترش وحشتناک، بر [[جامعه اسلامی]] حکمفرما گردیده بود؛ چراکه امواج رفاه‌زدگی بر هرجامعه‌ای [[تسلط]] پیدا کند آن را به ورطه [[غرق]] شدن در لذت‌های [[دنیا]]، [[زیاده‌روی]] در [[تجملات]] [[فریبنده]] این [[زندگی]] محدود و به خاموشی‌گراییدن [[شعور]] [[انسانی]] می‌افکند، شعوری که همواره از [[آتش]] [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[اتصال روحی]] با خداوندگار [[جهان]] و یاد [[روز رستاخیز]] گرمی گرفته و این اتصال موجب پیدایش اهداف والایی در او می‌گردیده است. | |||
این همان چیزی بود که در [[عصر امام سجاد]]{{ع}} به وقوع پیوست، کافی است به کتاب «اغانی» [[ابو الفرج اصفهانی]] نگاهی بیاندازیم تا [[حقیقت]] امر بر ما روشن شود. | |||
[[امام]]{{ع}} این خطر را [[احساس]] کرده و به مقابله با آن پرداختند، آن حضرت [[دعا]] را پایه این [[مبارزه]] قرار دادند و صحیفه سجادیه از نتایج این کار است، این پیشوای بزرگ با بهره‌گیری از [[بلاغت]] بی‌مانند و [[توانایی]] بیش از حد خویش در به‌کارگیری روش‌های بیانی و عبارت‌پردازی [[عربی]] و به مدد [[تفکرات]] [[الهی]] خود که پرده از دقیقترین و با شکوهترین [[حقایق]] برمی‌داشت، توانست رابطه [[انسان]] با [[خدا]] و [[مبدأ و معاد]] را به تصویر کشیده و به [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[حقوقی]] که بر هرانسانی [[واجب]] بوده و نتیجه رابطه فوق می‌باشد عینیت بخشد. | |||
[[امام سجاد]]{{ع}} با [[یاری]] جستن از چنین مواهبی بود که توانست در ضمن دعاهای خود جوّ [[معنویت]] را در [[جامعه]] منتشر سازد که در کوران [[تهاجم]] اغواکنندگان، به یاری انسان [[مسلمان]] بشتابد و او را از مدار [[جاذبه]] زمینیان خارج کرده، به خدایش پیوند دهد، آن حضرت با این وسیله توانست بر ارزش‌های ذاتی [[بشر]] تأکید کند تا در زمانه [[ثروت]] و [[مال‌اندوزی]] [[حافظ]] او باشد چنانکه خود آن حضرت این‌چنین بود و از [[گرسنگی]] سنگ به شکم می‌بست. | |||
بدین ترتیب درمی‌یابیم که صحیفه سجادیه یک کار بزرگ [[اجتماعی]] بود که ضرورت‌های [[زمان]] انجام آن را بر امام سجاد{{ع}} واجب کرده بود علاوه‌بر اینکه خود [[میراث]] الهی منحصربه‌فردی است که در طول اعصار و قرون منبع [[فیض]]، مشعل [[هدایت]] و [[مکتب]] [[اخلاق]] و [[تهذیب نفس]] گشته، [[بشریت]] به این میراث عظیم [[محمدی]] و [[علوی]] نیازمند بوده و هرچه [[فتنه]] [[دنیا]] و [[فریب]] [[شیطان]] بیشتر شود این [[نیازمندی]] بیشتر خواهد شد<ref>برگرفته از مقدمه شهید صدر بر صحیفه کامله سجادیه.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۲۸۱.</ref>. | |||
==سند صحیفه سجادیه== | |||
سند صحیفه سجادیه به [[امام محمد باقر]]{{ع}} و [[برادر]] شهیدش [[زید بن علی بن الحسین]]{{ع}} منتهی می‌گردد، در مقدمه [[صحیفه]] سلسله سند آن ذکر شده که از نظر [[صحت]] به حد [[تواتر]] رسیده و [[علما]] همیشه آن را به‌عنوان سند متصل تلقی کرده‌اند. | |||
[[سید محسن امین عاملی]] می‌نویسد: «رسایی الفاظ [[صحیفه]]، [[فصاحت]] بی‌رقیب و بلندی مضمون آن و آنچه در انواع [[خاکساری]] در برابر [[خداوند]]، ثناگویی او و روش‌های عجیبی که برای [[طلب]] [[بخشش]] و [[کرم]] [[پروردگار]] و [[توسل]] به او در صحیفه آمده قویترین [[شاهد]] بر [[صحت]] انتساب آن به [[امام]] [[معصوم]] است، و اینکه این مرواریدها از آن دریا، این جواهرات از آن [[معدن]] و این میوه‌ها از آن درخت می‌باشد. به اضافه شهرتی غیر قابل [[شک]] و اسناد متصلی که به منشأ اصلی که [[سلام]] و [[درود]] خداوند بر او و [[پدران]] و [[فرزندان]] پاکش باد وصل گردیده است. | |||
[[راویان ثقه]] با چندین سند صحیفه را به [[امام زین العابدین]] رسانده‌اند و بنا بر آنچه در ابتدای صحیفه آمده نسخه‌ای از آن در نزد فرزند آن حضرت [[زید شهید]] بوده و پس از او به فرزندانش و بعدها به [[اولاد]] [[حسن مثنی]] منتقل گردیده است، علاوه‌بر اینکه نسخه دیگری از آن نیز در نزد [[امام محمد باقر]]{{ع}} موجود بوده و گذشته از [[علما]] عموم [[مردم]] نیز توجه خاصی به [[روایت]] کردن و ضبط کردن الفاظ و نسخه‌های آن داشته و خود را به خواندن دعاهای آن در شبانه‌روز موظف می‌کرده‌اند»<ref>حیاة الإمام زین العابدین، ص۳۷۵؛ و ر.ک: شجره اسناد صحیفه سجادیه چاپ مؤسسه امام مهدی{{ع}} زیر نظر آقای ابطحی.</ref>.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۲۸۴.</ref>. | |||
==دلیل اطلاق صفت کامله به صحیفه سجادیه== | |||
#گفته‌اند که چون نسخه ناقصی از صحیفه نزد [[فرقه زیدیه]] بوده که حدودا نصف صحیفه فعلی است، این نسخه به صحیفه کامله مشهور گردیده است. | |||
#گروه دیگری از [[دانشمندان]] را [[اعتقاد]] بر این است که چون این کتاب مجموعه کاملی از تمام چیزهایی است که ارتباط عبد با [[خداوند متعال]] را تنظیم می‌کند به این نام از آن یاد شده است.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۲۸۵.</ref>. | |||
==بحثی پیرامون صحیفه «[[جامعه]]» سجادیه== | |||
گردآورنده این صحیفه می‌نویسد: از دیباچه صحیفه برمی‌آید که نسخه معمول و متداول صحیفه سجادیه مشتمل بر ۷۵ [[دعا]] بوده است، اما نسخه‌ای که هم‌اکنون به روایت [[محمد بن احمد]] [[مطهری]] در دست ما است مشتمل بر ۵۴ [[دعا]] می‌باشد. | |||
نسخه‌های دیگری هم از [[صحیفه]] تدوین شده است که بعضی از دعاهای جاافتاده را در آنها ذکر کرده‌اند. | |||
سپس پنج نسخه از این نسخه‌ها را نام می‌برد، از اینجا بود که مؤسسه [[امام مهدی]]{{ع}} مبادرت به جمع‌آوری و تنظیم همه [[دعاهای امام سجاد]]{{ع}} با رعایت [[امانت]] و [[حفظ]] ترتیب دعاهای موجود در صحیفه کامله کرده است. | |||
گردآورنده می‌نویسد: از آنجا که صحیفه کامله سجادیه از [[نصوص]] متواتری است که در هرعصر و هرطبقه‌ای از روات دارای [[اجازه روایت]] بوده و سلسله‌های متعدد اسانید آن به انضمام سلسله [[انساب]] [[نورانی]] که در آن اسناد دیده می‌شود به اضافه شرح [[حال]] بیشتر [[راویان]] سند متداول صحیفه مجموعه بزرگی را تشکیل می‌دهد، این مجموعه به اضافه تعدادی از فهرست‌های فنی به این کتاب ضمیمه گردید تا موجب [[زینت]] بیش از پیش آن گردد.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|پیشوایان هدایت]]، ج۶، ص ۲۸۵.</ref>. | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:1100609.jpg|22px]] [[سیده فاطمه ترابی|ترابی، سیده فاطمه]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|'''مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه''']] | |||
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | |||
# [[پرونده:1379218.jpg|22px]] [[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|'''مکارم اخلاق در صحیفه''']] | |||
# [[پرونده:151920.jpg|22px]] [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۶ (کتاب)|'''پیشوایان هدایت ج۶''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
==پانویس== | |||
{{ | |||
{{کتاب های حدیثی شیعه}} | |||
[[رده: | [[رده:آثار امام سجاد]] | ||
[[رده: | [[رده:امام سجاد]] | ||
[[رده: | [[رده:کتاب‌های دعای شیعه]] | ||
[[رده:آثار احادیث معصومین]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۶ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۴۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آثار امام سجاد است. صحیفه سجادیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صحیفه سجادیه در معارف دعا و زیارات - صحیفه سجادیه در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط نداردصحیفه سجادیه از آثار امام سجاد (ع) است که شامل مجموعه‌ای از دعاهای گوناگون حضرت است. از صحیفه با القابی مانند "زبور آل محمد (ص)"، "انجیل اهل‌البیت (ع)" و "اخت القرآن" نیز یاد می‌شود.
مقدمه
صحیفه یکی از چند اثر مکتوب به جا مانده از امام سجاد(ع) چهارمین امام معصوم است[۱]. این کتاب، نخستین نیایش‌نامه مکتوب جهان اسلام، دومین کتاب مکتوب در اسلام و سومین کتاب مقدس شیعیان که از زبان چهارمین امام معصوم صادر شده و امام پنجم آن را کتابت فرموده‌اند[۲].
این کتاب مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد(ع) است که آنها را به دو فرزندش امام محمد باقر(ع) و زید املا کرده است و آنان این دعاها را در دو نسخه نوشته‌اند. متوکل بن هارون، راوی اول صحیفه سجادیه موجود، پس از ملاقات با یحیی بن زید و اظهار ناراحتی امام صادق(ع) نسبت به شهادت زید، پدر یحیی، مجموعه‌ای نفیس از ادعیه امام سجاد(ع) را که به خط جناب زید بوده است، از وی دریافت می‌کند تا در صورت کشته شدن او به دست بنی‌امیه نیفتد.
متوکل بعداً این مجموعه را به امام صادق(ع) عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر(ع) مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای صحیفه، ۶۴ دعا را می‌نویسد که با گذشت زمان باز هم تعدادی از آنها کاسته می‌شود؛ لذا در مجموعه حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است[۳]. صحیفه به القابی همانند "زبور آل محمد(ص)"، "انجیل اهل‌البیت(ع)"[۴]، "اخت القرآن"، "الدعا الکامل"[۵]، "دعاء الصحیفه"[۶]، و "الصحیفه الکامله"[۷] مشهور است[۸].
اعتبار صحیفه
صحیفه سجادیه از نظر مستند بودن در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: “صحیفه اولی که سند آن به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد... از متواترات و قطعیات نزد أصحاب است؛ چراکه از ویژگی‌های آن، این است که تمام اصحاب از اساتید خود اجازه نقل آن را در تمام طبقات رجالی و در تمام عصرها گرفته‌اند”[۹]. صدر بلاغی می‌نویسد: "این مجموعه که به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد ملقب است و صحیفه کامله سجادیه نام دارد، بر سبیل تواتر از سه طریق: امامیه، فرقه اسماعیلیه و طائفه زیدیه از امام همام حضرت سیدالساجدین(ع) روایت شده است"[۱۰]. در این مورد سید محسن امین می‌نویسد: "بلاغت الفاظ صحیفه و فصاحتی که هرگز زوال نمی‌پذیرد، معانی و مضامین بسیار عالی و محتوای عمیق و بی‌نظیر آن دریای تذلل و فروتنی، در پیشگاه باری تعالی و ثنا و ستایش به درگاه او و اسلوب‌های عجیبی که در طلب عفو و رحمت الهی، و توسل به ذات مقدس او در آن وجود دارد، اینها همه از قویترین شواهد در صحت انتساب صحیفه به امام سجاد(ع) است و اینکه این درّ گرانبها از آن دریای عمیق و این گوهر قیمتی از آن معدن ثمین و این میوه از آن شجره طیبه است و اینها همه غیر از شهرت تردیدناپذیر صحیفه و تعداد اسانید متصل به آن تا صاحب اصلی این ادعیه یعنی امام چهارم است"[۱۱].[۱۲]
دعاهای صحیفه
صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعاست که فهرست برخی از این ادعیه عبارت‌اند از:
- دعای آن حضرت در ستایش خدای عزوجل؛
- دعای آن حضرت بر محمد و آل محمد(ص)؛
- دعای آن حضرت بر حاملان عرش؛
- دعای آن حضرت بر آنان که به پیامبران ایمان آورده‌اند؛
- دعای آن حضرت برای خود و نزدیکانش؛
- دعای آن حضرت به وقت صبح و شام؛
- دعای آن حضرت به وقت مهمّات و رنج؛
- دعای آن حضرت در رفع اندوه‌ها[۱۳].
اهداف صحیفه سجادیه
صحیفه چگونه ستایش کردن، تسبیح نمودن و تهلیل خداوند را می‌آموزد و راه توبه و کیفیت انابه و عذرخواهی از عصیان و خطا را هموار می‌سازد و شیوه دعا و نیایش به درگاه الهی را به انسان تعلیم می‌دهد. این کتاب نیایش، چگونه درود فرستادن بر پیامبر و اهل‌بیت عصمت و طهارت را آموزش می‌دهد و راه استقامت در برابر ناملایمات و مصائب و صبوری در انجام تکالیف و وظایف بندگی را به خوبی ترسیم می‌کند و حقوق پدر، مادر، فرزندان، همسایگان و دوستان را برای همگان به خوبی تبیین می‌کند[۱۴].
ویژگی‌های صحیفه سجادیه
- بعد از قرآن اولین کتابی است که از آثار صحابه و تابعین به ما رسیده است.
- ادعیه آن جامع معارف و اخلاق اسلامی و انشاء یکی از ائمه است.
- صحیفه هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پرودگار است) خاص است.
- کتاب صحیفه برای عموم است. در حالی که خواص نیز از آن سیراب می‌شوند و این ویژگی فقط در مکتب قرآن منزل، یافت می‌شود[۱۵].
- صحیفه تنها مطابق با زمان خود نیست، بلکه سازگار با همه زمان‌ها است و برای همه نسل‌ها قابل فهم و استناد است[۱۶].
- بیان حقایق علمی، چنانکه در این کتاب از وزن هوا و نور، میکروب و مانند آن صحبت به میان آمده است[۱۷].
- صحیفه راه راز و نیاز و گفت‌وگوی با خدا را به ما نشان می‌دهد[۱۸].
- صحیفه کتاب تعلیم و تربیت است. محکم‌ترین و بهترین و بادوام‌ترین نوع تربیت، تربیت مبتنی بر دعا و شکسته شدن دل‌هاست که صحیفه سجادیه متضمن آن است.
- صحیفه منبع معرفت، ایمان، معارف توحیدی، تعلیم بزرگ‌منشی و بلندهمتی است[۱۹].
صحیفه سجادیه
قرآن کریم برای یک انقلاب فرهنگی بزرگ برنامه‌ریزی کرده و اولین آیه‌های آن بشارت حرکت بزرگی را در عالم علم و معرفت می‌دهد، آنجا که می‌بینیم اولین آیه از قرآن کریم امر مؤکد به خواندن و اشاره به نعمت علم‌آموزی خداوند به انسان و اهمیت قلم و نگارش در امر آموزش و تدوین معرفت دینی و تکامل انسان در راستای تکامل معرفت و دانش است. پیامبر اکرم(ص) نیز که به عدم خواندن و نوشتن از نوع متعارف زمان خود شناخته شده بود با مدد از الهام الهی پیروان خود را به آموزش، منتشر ساختن، و تدوین دانش بسیار تشویق می‌فرمودند. اگرچه نظامی که پس از پیامبر اکرم(ص) زمام حکومت اسلامی را در دست گرفت بخشنامه‌ای در ممنوعیت تدوین احادیث پیامبر صادر کرد و با این کار ضربه بزرگی به فرهنگ اسلام که در احادیث پیامبر اکرم(ص) تجلی کرده بود وارد کرد، البته این توطئه پس از به‌جا گذاردن مشکلات بزرگ- که عالم اسلام بلکه جهان بشریت، تا به امروز تاوان آن را می‌پردازد- و پس از لمس زیان‌هایی که بر وضع امثال چنین قوانینی مترتب است از میان رفت.
اما ائمه اهل بیت(ع) که از ابتدا به زیان‌های بی‌شمار قانون ممنوعیت تدوین احادیث پیامبر(ص) واقف بوده و می‌دانستند که به زودی عالم اسلام و جهان بشریت با چه واژگونی روبرو خواهد گردید، به تدوین احادیث همت گماشته و علی‌رغم اینکه این کار به نوعی هماوردی و مخالفت با قدرت‌های حاکم آن زمان بود، یاران خود را به این کار تشویق و ترغیب می‌نمودند چراکه از بزرگترین آرمان‌های آن بزرگواران حفظ و حراست و دفاع از شریعتی بوده که خداوند ایشان را نگاهبان و امین آن قرار داده است. ائمه اطهار(ع) اولین پیشگامانی هستند که برای حرکت فرهنگی امت اسلام برنامه‌ریزی کرده و در سایه هدایت قرآن کریم و دستورات پیامبر اکرم(ص) اقیانوس‌های دانش و حکمت را برای امت روان ساختند، البته آنان فقط به فعالیتی یکسویه در حرکت فرهنگی امت اسلام اکتفا نکرده بلکه برنامه‌ریزی ایشان شامل انواع دانش‌ها و رشته‌های مختلف معرفت نیز می‌گردید. امام امیر المؤمنین از پیشگامان این نهضت علمی و گشاینده در انواع دانش‌های عقلی و نقلی و بنیان‌گذار اصول و قواعد آن است، تعدادی از دانشمندان بزرگ به آن اعتراف داشته و در این رابطه دست به تألیف کتاب زده‌اند کتاب‌هایی چون «تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام» نوشته سید حسن صدر به اثبات این مطلب از نقطه‌نظر تاریخی پرداخته‌اند. از دیگر کسان که به این حقیقت اعتراف کرده‌اند استاد عباس محمود العقاد در کتاب «عبقریة الامام علی» است آنجا که می‌نویسد امام امیر المؤمنین(ع) دروازه سی و دو دانش را برای اولین بار گشوده و برای آنها اصول و قواعد پایه‌ای وضع کرده است.
علامه ابن شهر آشوب در کتاب «معالم العلما» می‌نویسد: حقیقت این است که امام امیر المؤمنین اولین کسی است که در تاریخ اسلام دست به تألیف زده است پس از آن حضرت سلمان، ابو ذر، اصبغ بن نباته و پس از وی عبید اللّه بن ابی رافع به ترتیب دست به نگارش زده‌اند و پس از آن صحیفه سجادیه تدوین گردیده است. صحیفه سجادیه از ذخایر فرهنگ اسلام و از ستارگان درخشان آسمان بلاغت، تربیت، اخلاق، و ادبیات در جهان اسلام است، از این‌رو است که به «انجیل اهل بیت» یا «زبور آل محمد» مشهور گردیده است.[۲۰].
ویژگی‌های صحیفه سجادیه
- این کتاب تجسم بریدن کامل از عالم ماده و پیوستن تام و تمام به خداوند متعال و پناه بردن به ذات اقدس او است.
- این کتاب شریف نشان‌دهنده شناخت بالای امام سجاد(ع) از خداوند متعال و ایمان کامل آن حضرت به ذات ذو الجلال است.
- ویژگی دیگر صحیفه سجادیه نسبت به دعاهایی که از سایر معصومان روایت شده این است که در دعاهای این کتاب شریف صلوات بر پیامبر و آل پیامبر بسیار تکرار شده است چراکه صحیفه بنابر صحیحترین قول پس از واقعه کربلا انشا شده و پیدا است که حادثه کربلا ریشه در تلاش یزید و پدر و جدش و دیگر افراد بنی امیه در خاموش کردن نور محمدی(ص) داشته است. امام سجاد(ع) به احتمال قوی در ضمن این دعاها قصد تقدس بخشیدن به اصول عقاید اسلام و رسوخ دادن آن در دل و جان مردم در برابر عملیات مخرب بنی امیه را داشته است.
- دعاهای صحیفه درهای آرزومندی و امید به رحمت گسترده خداوند را به روی انسان مسلمان می‌گشاید.
- دیگر ویژگی صحیفه این است که باب تکلم و احتجاج با خداوند و به عبارت دیگر چگونه با خدا حرف زدن و راه جلب رحمت و بخشش خداوند را با عبارات مناظره‌گونه بدیعی بر بندگان خدا می‌گشاید، مانند این عبارات: «إِلَهِي إِنْ كُنْتَ لَا تَغْفِرُ إِلَّا لِأَوْلِيَائِكَ وَ أَهْلِ طَاعَتِكَ فَإِلَى مَنْ يَفْزَعُ الْمُذْنِبُونَ؟ وَ إِنْ كُنْتَ لَا تُكْرِمُ إِلَّا أَهْلَ الْوَفَاءِ بِكَ فَبِمَنْ يَسْتَغِيثُ الْمُسِيئُونَ؟»؛ خداوندا اگر جز اولیا و فرمانبردارانت دیگری را نبخشی و جز وفاداران کویت دیگری را گرامی نداری پس زشتکاران به چه‌کس پناهنده شوند؟. و این عبارت: «إِلَهِي إِنِّي امْرُؤٌ حَقِيرٌ، وَ خَطَرِي يَسِيرٌ، وَ لَيْسَ عَذَابِي مِمَّا يَزِيدُ فِي مُلْكِكَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ...»؛ پروردگارم، من شخصی بی‌مقدار و بی‌ارزشم و عقوبت کردن من به قدر ذره‌ای به فرمانروایی تو نمی‌افزاید.
- صحیفه سجادیه دربردارنده برنامه‌های اخلاقی، روحی و سلوکی مهمی برای تربیت انسان بوده و اصول فضیلت‌های نفسانی و کمالات معنوی را برای برایش ترسیم کرده است.
- صحیفه محتوی قوانین علمی است که در زمان امام سجاد(ع) هنوز کشف نشده بوده و در فصول پیشین به بعضی از آنها اشاره کرده‌ایم[۲۱].
- در زمانه‌ای که سیاست اموی ترویج‌کننده فساد اخلاقی، لاابالیگری و هرزه‌گرایی در میان مسلمانان بود، صحیفه سجادیه پس از رویارویی با فساد فردی و اجتماعی، بهترین وسیله برای اصلاح امور جامعه در تیره‌ترین شرایط سرکوب و ارعاب بنی امیه بود.
- پس از همه این ویژگی‌ها صحیفه خاستگاه فصاحت و بلاغت و چشمه جوشان ادبیات هدفمند اسلامی بوده و در این میدان در حد نهج البلاغه مولا امیر المؤمنین است.
- امام زین العابدین(ع) در ضمن دعاهای خود در صحیفه کامله و سایر دعاهایی که از ایشان نقل‌شده و بعدها در کتابی به نام «صحیفه جامعه» گرد آوری شده، برنامه کاملی از یک زندگی بی‌نظیر انسانی را ارائه فرموده و از هیچ جنبه‌ای از آنچه امت اسلام برای چنین زندگی به آن نیازمند هستند فروگذار نکرده و با روش بی‌نظیر و بلاغت بی‌همتای خود راه‌حل مناسب را به مردم نموده است.[۲۲].
نقش تاریخی صحیفه سجادیه
گفتیم که مسلمانان در عصر امام زین العابدین(ع) جدای از مسائل سیاسی و نظامی با دو خطر بزرگ مواجه بودند که برای جلوگیری از آن نیاز به شروع عملیات بازدارنده بود:
- اولین خطر برخاسته از گشوده شدن مرزهای فرهنگی مسلمانان بر روی فرهنگ‌های بیگانه و عرف‌های تشریعی و اوضاع مختلف اجتماعی بود که به ضرورت تعامل مسلمانان با دیگر ملت‌هایی که دسته‌دسته به دین اسلام گرویده بودند ایجاد گردیده بود. رفع این معضل محتاج کار علمی وسیعی بود که بر اصالت فکری، و شخصیت ممتاز تشریعی که از قرآن و سنت سرچشمه گرفته بود تأکید کند، برای دست‌یابی به این هدف ناچار می‌بایست حرکتی اجتهادی در عرصه فکر انجام شده، افق‌های ذهنی مسلمانان در این چارچوب گشوده گردد تا با جانی کوشا، بینا، پی‌گیر و باهوش که قابلیت استنباط مسائل خلق الساعه مورد نیاز خود را از قرآن و سنت داشته باشد مشعل کتاب و سنت را بر دوش گیرد. اولین گام در این راه کاشتن بذر اجتهاد برای ریشه‌دار کردن شخصیت اسلامی امت اسلام بود، کاری که امام سجاد(ع) به آن همت گمارد و در مسجد پیامبر(ص) بنیان حلقه درس و بحث نهاد.
- دومین خطری که در آن عصر جامعه مسلمان را تهدید می‌کرد، موج رفاه‌زدگی بود که پس از آن گسترش وحشتناک، بر جامعه اسلامی حکمفرما گردیده بود؛ چراکه امواج رفاه‌زدگی بر هرجامعه‌ای تسلط پیدا کند آن را به ورطه غرق شدن در لذت‌های دنیا، زیاده‌روی در تجملات فریبنده این زندگی محدود و به خاموشی‌گراییدن شعور انسانی می‌افکند، شعوری که همواره از آتش ارزش‌های اخلاقی و اتصال روحی با خداوندگار جهان و یاد روز رستاخیز گرمی گرفته و این اتصال موجب پیدایش اهداف والایی در او می‌گردیده است.
این همان چیزی بود که در عصر امام سجاد(ع) به وقوع پیوست، کافی است به کتاب «اغانی» ابو الفرج اصفهانی نگاهی بیاندازیم تا حقیقت امر بر ما روشن شود. امام(ع) این خطر را احساس کرده و به مقابله با آن پرداختند، آن حضرت دعا را پایه این مبارزه قرار دادند و صحیفه سجادیه از نتایج این کار است، این پیشوای بزرگ با بهره‌گیری از بلاغت بی‌مانند و توانایی بیش از حد خویش در به‌کارگیری روش‌های بیانی و عبارت‌پردازی عربی و به مدد تفکرات الهی خود که پرده از دقیقترین و با شکوهترین حقایق برمی‌داشت، توانست رابطه انسان با خدا و مبدأ و معاد را به تصویر کشیده و به ارزش‌های اخلاقی و حقوقی که بر هرانسانی واجب بوده و نتیجه رابطه فوق می‌باشد عینیت بخشد.
امام سجاد(ع) با یاری جستن از چنین مواهبی بود که توانست در ضمن دعاهای خود جوّ معنویت را در جامعه منتشر سازد که در کوران تهاجم اغواکنندگان، به یاری انسان مسلمان بشتابد و او را از مدار جاذبه زمینیان خارج کرده، به خدایش پیوند دهد، آن حضرت با این وسیله توانست بر ارزش‌های ذاتی بشر تأکید کند تا در زمانه ثروت و مال‌اندوزی حافظ او باشد چنانکه خود آن حضرت این‌چنین بود و از گرسنگی سنگ به شکم می‌بست. بدین ترتیب درمی‌یابیم که صحیفه سجادیه یک کار بزرگ اجتماعی بود که ضرورت‌های زمان انجام آن را بر امام سجاد(ع) واجب کرده بود علاوه‌بر اینکه خود میراث الهی منحصربه‌فردی است که در طول اعصار و قرون منبع فیض، مشعل هدایت و مکتب اخلاق و تهذیب نفس گشته، بشریت به این میراث عظیم محمدی و علوی نیازمند بوده و هرچه فتنه دنیا و فریب شیطان بیشتر شود این نیازمندی بیشتر خواهد شد[۲۳].[۲۴].
سند صحیفه سجادیه
سند صحیفه سجادیه به امام محمد باقر(ع) و برادر شهیدش زید بن علی بن الحسین(ع) منتهی می‌گردد، در مقدمه صحیفه سلسله سند آن ذکر شده که از نظر صحت به حد تواتر رسیده و علما همیشه آن را به‌عنوان سند متصل تلقی کرده‌اند. سید محسن امین عاملی می‌نویسد: «رسایی الفاظ صحیفه، فصاحت بی‌رقیب و بلندی مضمون آن و آنچه در انواع خاکساری در برابر خداوند، ثناگویی او و روش‌های عجیبی که برای طلب بخشش و کرم پروردگار و توسل به او در صحیفه آمده قویترین شاهد بر صحت انتساب آن به امام معصوم است، و اینکه این مرواریدها از آن دریا، این جواهرات از آن معدن و این میوه‌ها از آن درخت می‌باشد. به اضافه شهرتی غیر قابل شک و اسناد متصلی که به منشأ اصلی که سلام و درود خداوند بر او و پدران و فرزندان پاکش باد وصل گردیده است.
راویان ثقه با چندین سند صحیفه را به امام زین العابدین رسانده‌اند و بنا بر آنچه در ابتدای صحیفه آمده نسخه‌ای از آن در نزد فرزند آن حضرت زید شهید بوده و پس از او به فرزندانش و بعدها به اولاد حسن مثنی منتقل گردیده است، علاوه‌بر اینکه نسخه دیگری از آن نیز در نزد امام محمد باقر(ع) موجود بوده و گذشته از علما عموم مردم نیز توجه خاصی به روایت کردن و ضبط کردن الفاظ و نسخه‌های آن داشته و خود را به خواندن دعاهای آن در شبانه‌روز موظف می‌کرده‌اند»[۲۵].[۲۶].
دلیل اطلاق صفت کامله به صحیفه سجادیه
- گفته‌اند که چون نسخه ناقصی از صحیفه نزد فرقه زیدیه بوده که حدودا نصف صحیفه فعلی است، این نسخه به صحیفه کامله مشهور گردیده است.
- گروه دیگری از دانشمندان را اعتقاد بر این است که چون این کتاب مجموعه کاملی از تمام چیزهایی است که ارتباط عبد با خداوند متعال را تنظیم می‌کند به این نام از آن یاد شده است.[۲۷].
بحثی پیرامون صحیفه «جامعه» سجادیه
گردآورنده این صحیفه می‌نویسد: از دیباچه صحیفه برمی‌آید که نسخه معمول و متداول صحیفه سجادیه مشتمل بر ۷۵ دعا بوده است، اما نسخه‌ای که هم‌اکنون به روایت محمد بن احمد مطهری در دست ما است مشتمل بر ۵۴ دعا می‌باشد. نسخه‌های دیگری هم از صحیفه تدوین شده است که بعضی از دعاهای جاافتاده را در آنها ذکر کرده‌اند. سپس پنج نسخه از این نسخه‌ها را نام می‌برد، از اینجا بود که مؤسسه امام مهدی(ع) مبادرت به جمع‌آوری و تنظیم همه دعاهای امام سجاد(ع) با رعایت امانت و حفظ ترتیب دعاهای موجود در صحیفه کامله کرده است.
گردآورنده می‌نویسد: از آنجا که صحیفه کامله سجادیه از نصوص متواتری است که در هرعصر و هرطبقه‌ای از روات دارای اجازه روایت بوده و سلسله‌های متعدد اسانید آن به انضمام سلسله انساب نورانی که در آن اسناد دیده می‌شود به اضافه شرح حال بیشتر راویان سند متداول صحیفه مجموعه بزرگی را تشکیل می‌دهد، این مجموعه به اضافه تعدادی از فهرست‌های فنی به این کتاب ضمیمه گردید تا موجب زینت بیش از پیش آن گردد.[۲۸].
منابع
پانویس
- ↑ آثار مکتوب به جای مانده از امام سجاد بسیار است از جمله: صحیفه سجادیه، مناسک الحج، رساله حقوق، الجامع فی الفقه، صحیفه الزهد، کتابی که توسط داوود بن عیسی از آن حضرت نقل شده، کتاب حدیثی است که امام سجاد آن را گردآوری کرده است ـ به نقل از رجال النجاشی ص۱۵۷ و کتاب علی بن الحسین عنوان دیگری است که در ضمن مصادر از آن یاد شده است ـ به نقل از رجال النجاشی، ص۱۱۵ ـ ۱۱۶. (سید جواد حسینی، «با صحیفه سجادیه آشنا شویم»، مبلغان، ش۴۶ (آبان ۸۲)، ص۴۱. در بعضی کتابخانه‌های ایران نسخه‌ها یا برگ‌هایی از قرآن وجود دارد که می‌گویند امام علی بن الحسین(ع) آنها را نوشته است، از جمله: قرآن شیراز، قرآن سلطانیه قزوین، قرآن اصفهان، قرآن کتابخانه حضرت رضا(ع). (سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۹۳.
- ↑ ریاض‌العابدین، ص۴۴- ۲۳۰؛ صحیفه سجادیه، روایت ابن اشکیب، ص۱۴.
- ↑ سیره پیشوایان، ص۲۶۱.
- ↑ علت نام‌گذاری به زبور و انجیل این است که زبور کتاب حضرت داوود بود و محتوای آن غالباً دعا و مناجات است و چون صحیفه نیز کتاب دعا و مناجات است، از آن به زبور آل محمد(ص) نام برده‌اند. انجیل نیز کتاب حضرت عیسی(ع) است که موعظه‌ها و راهنمایی‌های حضرت مسیح را در بر دارد، صحیفه سجادیه نیز به علت دارا بودن مواعظ مؤثر در لابه‌لای دعاها، انجیل اهل‌البیت(ع) نام گرفته است. (علی محمد مجد فقیهی، آشنایی با صحیفه سجادیه، ص۲۱).
- ↑ سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، (بهار ۸۴)، ص۱۶۱.
- ↑ سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، (بهار ۸۴)، ص۱۶۱.
- ↑ سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، (بهار ۸۴)، ص۱۶۱.
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۴۹؛ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۳۱۲؛ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۳۱.
- ↑ الذریعة، ج۱۵، ص۲۰.
- ↑ ترجمه صدر بلاغی، صحیفه کامله سجادیه، ص۲.
- ↑ اعیان الشیعة، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۳۱۳.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۳۱۴.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص۳۱۵.
- ↑ محمدجواد سلمان پور، «فرهنگ‌سازی امام سجاد(ع) با زبان دعا»، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۷، زمستان ۸۴، ص۹۹».
- ↑ فضل الله میرقادری، «ادبیات سخنان امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه اندیشه ۱۵، تابستان ۸۴، ص۱۲۹.
- ↑ عقیقی بخشایشی، زندگی‌نامه پیشوایان، ص۱۲۹.
- ↑ شیخ سبط ابن الجوزی، پس از مطالعه و دقت در صحیفه سجادیه می‌گوید: «اگر علی بن الحسین زین العابدین(ع) و صحیفه او نبود، مسلمانان شیوه سخن گفتن و رویارویی با خداوند و رازگویی با پروردگار خویش و عرض حاجت با بارگاه ربوبی را نمی‌دانستند». (سید احمد سجادی، «بایسته‌های پژوهشی درباره صحیفه سجادیه»، سفینه، ۶، بهار ۸۴، ۱۷۴).
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۵۲ ـ ۵۴.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۶، ص ۲۷۷.
- ↑ به فصل علوم امام و حقیقت‌های علمی در دعاهای امام سجاد مراجعه کنید.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۶، ص ۲۷۹.
- ↑ برگرفته از مقدمه شهید صدر بر صحیفه کامله سجادیه.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۶، ص ۲۸۱.
- ↑ حیاة الإمام زین العابدین، ص۳۷۵؛ و ر.ک: شجره اسناد صحیفه سجادیه چاپ مؤسسه امام مهدی(ع) زیر نظر آقای ابطحی.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۶، ص ۲۸۴.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۶، ص ۲۸۵.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۶، ص ۲۸۵.