هویت دینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = هویت | |||
| عنوان مدخل = هویت دینی | |||
| مداخل مرتبط = [[هویت دینی در روان‌شناسی اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
'''هویت دینی''' عبارت است از تغییرات و نتایجی که [[فرد]] [[مؤمن]] در اثر [[پذیرش]] و [[تعهد]] نسبت به [[دین]]، در [[زندگی]] خود [[احساس]] میکند. [[دین]] از طریق ارائۀ منابع [[شناختی]]، [[ایدئولوژیکی]]، [[جامعه شناختی]] و [[معنوی]] به [[فرد]] و جامع [[هویت]] میبخشد. برخورداری از هویت دینی، دارای آثار مختلفی [[روانشناختی]] و غیر [[روانشناختی]] است. | |||
== | == چیستی هویت دینی == | ||
هویت دینی، یعنی اینکه شخص بداند چه [[دینی]] را [[انتخاب]] کرده و آن [[دین]]، چه چیزی را از او می‌‌خواهد که انجام دهد و چه چیزی را باید ترک کند. [[بدیهی]] است از پیامدهای شکل‌گیری هویت دینی، [[احساس]] [[تعهد]] و [[مسؤولیت]] در قبال [[ارزش‌ها]] و باورهای آن [[مکتب]] است<ref>ر. ک: صفورایی پاریزی، محمدمهدی، «هویت»، مجلۀ دیدار آشنا، شهریور ۱۳۸۱، ش ۲۷، ص ۳۷.</ref>. [[فرد]] [[مؤمن]]، با [[پذیرش]] [[دین]] به عنوان اصل [[اعتقادی]] و [[احساس]] [[تعهّد]] و تعلّق به آن در زندگیِ خود تغییرات و نتایج مهمّی را تجربه میکند که [[هویّت]] [[دینی]]<ref>Religious Identity.</ref> نام دارد<ref>ر. ک: محمد جواد چیتساز قمی، گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۳، ص۲۱-۴۳.</ref>. در نتیجه [[هویّت]] [[دینی]] داشتن اهتمام [[دینی]] است، به نحوی که نگرش، [[گرایش]] و کنشهای (عمل) [[فرد]] را متأثر سازد<ref>ر. ک: علی رضا شجاعیزند، مدلی برای سنجش دینداری در ایران، جامعهشناسی ایران، ۱۳۸۴، دوره ۶، ش ۱، ص۳۶.</ref>. | |||
== | == اهمیت هویت دینی در [[هویّت‌یابی]] سالم == | ||
[[هویّت]] مذهبی" یا "[[هویّت]] [[دینی]]"، یکی از مهم‌ترین ابعاد [[هویّت]] است که نقش [[تعیین]] کنندهای در [[هویّت‌یابی]] افراد ایفا میکند و تقویت این بُعد از [[هویّت]]، میتواند موجب پایداریِ سایر ابعاد [[هویّت]] شود و چالش در این حوزه، میتواند زمینهساز [[بحران]] در سایر ابعاد [[هویّت]] گردد. این ادعا مخصوصاً در جوامعی که [[دین]]، رکن اساسی آن [[جامعه]] را تشکیل میدهد موضوعیت بیش‌تری دارد. | |||
==جستارهای وابسته== | == [[نقش دین]] در [[هویت بخشی]] به افراد == | ||
* [[هویت | [[دین]] از گذشته تاکنون عامل به وجود آورندۀ [[هویّت]] مشخص برای معتقدان خود بوده، به نحوی که [[هویّت]] انسان‌ها با [[مذهب]] و [[دین]] آنها شناخته میشد. [[یهودی]]، [[مسیحی]] و [[مسلمان]] بودن، [[هویّت]] [[فرهنگی]] انسانهای مختلف را به نمایش میگذاشت<ref>ر. ک: ابوالفضل اشرفی، بیهویتی اجتماعی و گرایش به غرب. بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش نوجوانان به الگوهای فرهنگ غربی (رپ و هوی متال) در تهران، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۷، ص۹.</ref>. با [[تأمّل]] در رابطۀ [[دین]] و [[هویّت]] درمییابیم میان این دو، نسبت وثیقی برقرار است؛ چراکه [[مذهب]]، اساساً منابع [[شناختی]]، [[ایدئولوژیکی]]، [[جامعه شناختی]] و [[معنوی]] را برای [[هویّت]] به دست میدهد<ref>[Furrow, J.L. , King, P.E. & White, K. (۲۰۰۴) "Religion and Positive Youth Development: Identity, Meaning, and Prosocial Concerns". Applied Developmental Science, No. ۸, P ۱۷–۲۶]</ref>. | ||
== معنای [[هویّت]] از دیدگاه [[اسلام]] == | |||
[[دین مقدس اسلام]] براساس [[جهان‌بینی توحیدی]] خویش، همه [[انسان‌ها]] را داری [[هویّت]] واحد می‌داند که توسط [[خالق]] واحد و از [[پدر]] و [[مادر]] واحد [[آفریده]] شده‌اند و هیچ کسی بر دیگری، به جز [[تقوا]] و [[خداترسی]]، تشخّص و [[برتری]] ندارد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>. از دیدگاه [[اسلام]]، جوهره و ماهیت اصلی [[انسان]]، [[الهی]] است و [[روح]] خدایی در کالبد جسمانی او دمیده شده و [[فرشتگان]] به امر [[خدا]] بر او [[سجده]] کرده‌اند: {{متن قرآن|فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ}}<ref>«پس هنگامی که او را باندام برآوردم و در او از روان خویش دمیدم، برای او به فروتنی در افتید!» سوره حجر، آیه ۲۹.</ref>. بر این اساس، [[انسان]] از منظر [[اسلام]]، دارای هویتی است که مبدأ و [[مرجع]] [[الهی]] دارد و همان‌طور که آغاز حیاتش از [[خداوند]] است، فرجام آن نیز به سوی [[خداوند]] خواهد بود: {{متن قرآن|خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«آسمان‌ها و زمین را به حقّ آفرید و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره تغابن، آیه ۳.</ref>. | |||
== [[هویت]] [[اجتماعی]] از منظر [[منابع اسلامی]] == | |||
در [[منابع اسلامی]]، نخستین منبعی که تعریف روشنی از [[هویت]] [[اجتماعی]] ارائه کرده، [[کتاب]] [[نهج‌البلاغه]] است. در [[نهج‌البلاغه]] چنین آمده است: «هان ای [[مردم]]! آنچه [[مردم]] را گرد هم می‌آورد، [[خرسندی]] و [[نارضایتی]] است. ناقۀ [[ثمود]] را یک نفر (نه بیشتر) پی نمود، ولی [[خداوند]]، همه را [[کیفر]] کرد؛ زیرا همه آنان از کار او [[خرسند]] و [[راضی]] بودند، لذا [[خداوند]] فرمود: {{متن قرآن|فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ}}.<ref>{{متن حدیث|أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَا وَ السُّخْطُ، وَ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ، فَعَمَّهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ، لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَا، فَقَالَ سُبْحَانَهُ ﴿فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ﴾}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۰۱.</ref> در این متن و در متون [[اسلامی]] دیگر، [[رضایتمندی]] از یک [[رفتار اجتماعی]] به معنای پیوستن به جمع عاملانِ آن [[رفتار]]، تلقی شده است. متون مورد اشاره، این مفهوم را مورد تأکید قرار میدهد که [[هویت]] هر [[جامعه]] با [[رضایتمندی]] و [[نارضایتی]] یا رد و قبول رفتارها و موضع گیری‌ها شکل میگیرد که میتوان از آن به [[نظام ارزشی]] تعبیر نمود، البته نه آن [[نظام ارزشی]] که تنها در عالَم [[ذهن]] مورد قبول است، بلکه آن [[نظام ارزشی]] که عملاً، مجموعه رفتارهای افراد [[جامعه]] را جهت میبخشد و آنها را به موضع‌گیریهای مشترک وادار میکند<ref>ر. ک: اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت، ص ۷۲-۷۵.</ref>. بدین ترتیب، مفاهیمی نظیر [[امام نور]] و [[امام نار]] ([[آتش]])، شکل میگیرد که [[هویت]] هر [[جامعه]] ای با [[امامت]] آن سنجیده میشود. در نتیجه، اگر [[جامعه]] ای از [[امام حق]] [[تبعیت]] کند، دارای [[هویت]] [[اجتماعی]] سالم است و در صورت [[پیروی از امام]] ناحق و [[شیطانی]]، [[هویت]] [[اجتماعی]] آن [[جامعه]]، شکل [[ناهنجار]] به خود میگیرد. | |||
== نحوۀ [[هویت بخشی]] [[دین اسلام]] به [[انسان]] ها == | |||
[[دین اسلام]]، از یک سو، به پرسش‌های اساسی [[انسان]] پاسخ میدهد و از این طریق، او را از [[شک]] و [[حیرت]] و [[گم‌گشتگی]] ناشی از [[فقدان هویّت]] [[حفاظت]] میکند<ref>شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۲۲۶-۲۲۷.</ref> و از سوی دیگر، بر اساس [[حاکمیت الهی]]، با امر به گسترش [[خوبی‌ها]] و [[فضیلت‌ها]]، و [[نهی]] از شکل‌گیری [[بدی‌ها]] و رذیلت‌ها، [[هویّت]] ممتاز و ارزش‌مندی به [[فرد]] و [[جامعه اسلامی]] در [[جهان]] میبخشد. بنابراین، به [[زندگی]] افراد جهت میدهد و در نتیجه، یک [[مسلمان]]، در تمام جنبه‌های [[زندگی]] به خصوص در دو عرصۀ [[اعتقادی]] و [[رفتاری]] از [[هویت]] یکسان برخوردار می‌‌گردد. | |||
== آثار و پیامدهای هویت دینی == | |||
برخورداری از هویت دینی، آثار و پیامدهای مثبت فراوانی را برای [[فرد]] و [[جامعه]] به دنبال خواهد داشت. این پیامدها را میتوان از دو منظر [[روانشناختی]] و غیر آن، مورد بررسی قرار داد: | |||
# '''آثار و پیامدهای [[روانشناختی]]''': داشتن [[هویّت اسلامی]]، از یک سو، دستاوردهای [[روانی]] فراوانی را به دنبال دارد و از سوی دیگر، بسیاری از [[مشکلات]] [[روحی]] و [[روانی]] را حل و فصل میکند که میتوان به برخی از آنها در این جا اشاره کرد: | |||
## '''[[آرامش‌دهی]] به [[انسان‌ها]] از طریق پاسخ به پرسش‌های بنیادین [[زندگی]]''': اولین و مهم‌ترین دستاورد هویت دینی، پاسخ به پرسش‌های اساسی [[آدمی]] در [[زندگی]] است. سؤالاتی چون [[راز]] [[آفرینش]] و [[هدف زندگی]] از مهم‌ترین پرسش‌های بنیادین است. این [[پرسش‌ها]] ریشه در اعماق [[فطرت]] و [[جان آدمی]] دارد؛ از این رو از بنیادی ترین، دیرین‌ترین و پایاترین سؤالات [[آدمی]] است. هر یک از ما از خود می‌‌پرسیم: از کجا آمده‌ایم؟ آمدن‌مان بهر چه بود؟ به کجا می‌رویم؟ چه سرنوشتی فراروی ما قرار دارد؟ [[خوشبختی]] ما در چیست و چگونه میتوان به آن رسید؟ دست‌یافتن به پاسخ همین پرسش‌های اساسی است که به فرموده [[امام علی]] {{ع}}، [[انسان]] را به [[آرامش]] و [[رحمت]] [[خداوند]] می‌رساند: {{متن حدیث|رَحِمَ اللّهُ اِمْرَاً عَلِمَ مِن أینَ وَفی أینَ وَ إلی أینَ}}<ref>ملاصدرا، اسفار اربعه، تهران، انتشارات الحیدریه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ج۸، ص۳۵۵.</ref>. بنابراین، مهم‌ترین نقش هویت دینی این است که به پرسش‌های اساسی [[انسان]] پاسخ روشن و مطمئن میدهد و از این راه، او را از [[شک]] و [[حیرت]] و [[گم‌گشتگی]] ناشی از [[فقدان هویّت]] [[حفاظت]] میکند. | |||
## '''ایجاد رویکرد مثبت نسبت به [[آینده]]''': احراز [[هویّت]] [[دینی]] برای [[انسان]] [[مسلمان]]، به منزلۀ تقویت روحیۀ [[امیدواری]] و مثبت نگری نسبت به آینده‌ای بهتر است؛ زیرا، از جلوه‌های [[دین مبین اسلام]]، [[انتظار]] [[حکومت جهانی حضرت مهدی]] {{ع}} است، [[انسان منتظر]]، در [[حقیقت]] به فردایی [[امیدوار]] است که به مراتب بهتر از امروز است<ref>حدیث ماندگار، شرح وصیت نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی(ره)، ص ۲۶۸.</ref>. جامعۀ [[منتظِر]]، با [[فهم]] مجموعه [[معارف]] [[توحیدی]]، [[فلسفه خلقت]] [[انسان]] و فلسفۀ [[تاریخ]] را به [[درستی]] [[درک]] میکند و به آیندۀ [[جهان]] و [[انسان]]، [[بینش]] مثبت پیدا میکند و به تحوّلات سازنده که نوید داده شده است [[امیدوار]] میشود و از این طریق، همیشه سرزنده و بانشاط خواهد بود. | |||
## '''ارائه نگاه جدید به [[جهان هستی]]''': [[هویّت]] [[دینی]]، موجب [[احساس]] اُنس، [[هم‌دلی]] و [[یگانگی]] با [[جهان هستی]] میشود. [[انسان]] دارای نگرش [[توحیدی]]، با طبیعتِ [[زیبا]]، [[ستارگان]] درخشان، کوه‌ها و دره‌های با [[شکوه]]، [[احساس]] اُنس میکند. ویلیام جیمز در تحلیل [[زیبایی]] که از [[نقش دین]] ارائه میدهد، می‌نویسد: "وقتی که [[خدا]] را در همه چیز می‌بینیم، در [[پست‌ترین]] چیزها، عالی‌ترین حقایق را درخواهیم یافت، حقیقتاً که [[دنیا]]، دنیای دیگر جلوه خواهد کرد"<ref>ویلیام جیمز، دین وان، مترجم، مهدی قائینی، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۶۷ش، چاپ دوم، ص ۱۶۸.</ref>. این مسئله بدان جهت است که از دیدگاه [[اسلام]]، [[جهان]] آخوری برای خوردن و خوابیدن نیست، بلکه [[زمین]] و مظاهر طبیعی آن، خود، نشانه‌های روشن [[خداوند]] است<ref>{{متن قرآن|وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ}}؛ سوره ذاریات، آیه ۲۰.</ref> که [[انسان]] با [[مشاهده]] و مطالعه آن به [[اسرار]] [[آفرینش]] پی برده و به [[آفریدگار]] [[آفرینش]] راه می‌یابد. شکی نیست که این امر و [[رفتار]] این چنینی با [[جهان]]، بر [[سلامت]]، [[بهداشت]] و [[رشد]] [[روانی]] [[انسان]] اثرگذار خواهد بود<ref>ر. ک: نظری، عبدالله، نقش ایمان در بهداشت روانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد فقه و معارف اسلامی گرایش تربیت، قم، جامعةالمصطفی، ۱۳۸۸، ص۱۳۶.</ref>. | |||
## '''[[معنادهی به زندگی]]''': [[دین]]، با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد [[حیات]] بشری، هم‌چنان منبع مهمی برای [[هویّت]] و [[معنابخشی به زندگی]] [[انسان]] در [[جهان]] متجدد و آشفتۀ صنعتی به شمار میرود<ref>ر. ک: ابراهیم حاجیانی، "تحلیل جامعهشناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه"، فصلنامه مطالعات ملی، ۱۳۷۹، سال دوم، ش۵، ص۱۹۳ - ۲۲۸.</ref>. ساموئل هانتینگتون می‌نویسد: "[[دین]] به [[زندگی]] [[نخبگان]] نوپای جوامعی که در حال مدرن شدن هستند، جهت و معنا میدهد". [[امام خمینی]](ره) نیز در [[تبیین]] رابطه [[اسلام]] و [[زندگی]]، می‌گویند: "[[مذهب]] [[اسلام]]، هم‌زمان با اینکه به [[انسان]] می‌گوید [[خدا]] را [[عبادت]] کن و چگونه [[عبادت]] کن، به او می‌گوید، چگونه [[زندگی]] کن"<ref>آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی قدس سره، ص ۱۱۸.</ref>. این مسئله بدان جهت است که [[انسان]] دارای هویت دینی از [[هدف]] و جهت مشخصی در [[زندگی]] برخوردار است. به همین جهت، [[زندگی]] وی، دارای معنای مشخصی است. | |||
# '''آثار و پیامدهای غیر [[روانشناختی]]''': | |||
## '''[[زمینه‌سازی]] برای [[هویّت]] تمدنی''': رابطه [[ادیان]] و [[تمدن‌ها]] یکی از مباحث مهم و تعیین‌کننده در میان [[تاریخ‌نگاران]] و تمدن‌شناسان است. [[پیروزی انقلاب]] و استقرار [[حکومت اسلامی]] در [[کشور ایران]]، موجب [[احیای هویت اسلامی]] در [[جهان اسلام]]، به‌ویژه در [[کشور]] [[ایران]] شده است. مولّفه‌های هویت دینی، عبارت از [[اعتقادات]]، ارزش‌های [[اسلامی]]، [[اعیاد اسلامی]] و مراسم و [[مناسک]] [[اسلامی]] است و مولّفه‌های [[هویت]] [[ایرانی]] نیز شامل [[زبان فارسی]]، [[سرزمین]]، [[تاریخ]]، [[عید]] [[نوروز]]، [[پوشش]] و معماری [[ایرانی]] است<ref>ر. ک: مرشدی زاد، علی و احمدلو، کاووس، مؤلفه‌های هویت اسلامی و ایرانی در اندیشه آیت الله خامنه‌ای، نشریه مطالعات ملی: ۱۳۹۶، دوره ۱۸، شماره ۲ (۷۰)، ص۶۳:</ref>. | |||
## '''رسیدن به [[وحدت اجتماعی]] ([[امت واحده]]) در سایه [[وحدت اعتقادی]]''': شاید بتوان گفت، هویت دینی از مهم‌ترین عناصر ایجاد‌کنندۀ [[انسجام]] و [[هم‌بستگی اجتماعی]] در سطح [[جوامع]] است. این مسئله، طی فرایندی با ایجاد تعلّق خاطر به [[دین]] و [[مذهب]] و از طریق [[ارزش‌ها]] و [[مناسک]] مشترک در بین افراد [[جامعه]] به وجود می‌‌آید<ref>ر. ک: ابراهیم حاجیانی، "تحلیل جامعهشناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه"، فصلنامه مطالعات ملی، ۱۳۷۹، سال دوم، ش۵، ص۱۹۳ - ۲۲۸.</ref>. از نگاه منابع [[دینی]]، [[جامعۀ اسلامی]] فراتر از مرزهای ملی، جغرافیایی، قومی، نژادی، زبانی، جنسیتی و مانند آن قرار میگیرد و به تعبیر [[قرآن]]، یک [[امت]] است: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا}}<ref>«و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد» سوره بقره، آیه ۱۴۳.</ref>. [[امت]]، گروه‌هایی از هر [[جامعه]]، چه [[انسانی]] و غیر [[انسانی]] است که [[هدف]] واحد، آنان را گِرد هم می‌آورد و بر اساس آن، هر [[انسانی]] در هر کشوری از [[جهان]] و از هر ملیتی که باشد، اگر به [[دین اسلام]] [[ایمان]] و [[التزام]] داشته باشد، عضو [[امّت اسلام]] و دارای [[هویّت اسلامی]] است. | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
#[[پرونده:11144.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[نگاهی به رسالت و امامت (کتاب)|'''نگاهی به رسالت و امامت''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== جستارهای وابسته == | |||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[هویت]] | |||
* [[هویت اجتماعی]] | * [[هویت اجتماعی]] | ||
* [[هویت‌بخشی]] | * [[هویت‌بخشی]] | ||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
[[رده:هویت]] | [[رده:هویت]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۴:۴۳
این مدخل زیرشاخهٔ بحث هویت است. هویت دینی از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: هویت دینی در روان‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردهویت دینی عبارت است از تغییرات و نتایجی که فرد مؤمن در اثر پذیرش و تعهد نسبت به دین، در زندگی خود احساس میکند. دین از طریق ارائۀ منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی به فرد و جامع هویت میبخشد. برخورداری از هویت دینی، دارای آثار مختلفی روانشناختی و غیر روانشناختی است.
چیستی هویت دینی
هویت دینی، یعنی اینکه شخص بداند چه دینی را انتخاب کرده و آن دین، چه چیزی را از او می‌‌خواهد که انجام دهد و چه چیزی را باید ترک کند. بدیهی است از پیامدهای شکل‌گیری هویت دینی، احساس تعهد و مسؤولیت در قبال ارزش‌ها و باورهای آن مکتب است[۱]. فرد مؤمن، با پذیرش دین به عنوان اصل اعتقادی و احساس تعهّد و تعلّق به آن در زندگیِ خود تغییرات و نتایج مهمّی را تجربه میکند که هویّت دینی[۲] نام دارد[۳]. در نتیجه هویّت دینی داشتن اهتمام دینی است، به نحوی که نگرش، گرایش و کنشهای (عمل) فرد را متأثر سازد[۴].
اهمیت هویت دینی در هویّت‌یابی سالم
هویّت مذهبی" یا "هویّت دینی"، یکی از مهم‌ترین ابعاد هویّت است که نقش تعیین کنندهای در هویّت‌یابی افراد ایفا میکند و تقویت این بُعد از هویّت، میتواند موجب پایداریِ سایر ابعاد هویّت شود و چالش در این حوزه، میتواند زمینهساز بحران در سایر ابعاد هویّت گردد. این ادعا مخصوصاً در جوامعی که دین، رکن اساسی آن جامعه را تشکیل میدهد موضوعیت بیش‌تری دارد.
نقش دین در هویت بخشی به افراد
دین از گذشته تاکنون عامل به وجود آورندۀ هویّت مشخص برای معتقدان خود بوده، به نحوی که هویّت انسان‌ها با مذهب و دین آنها شناخته میشد. یهودی، مسیحی و مسلمان بودن، هویّت فرهنگی انسانهای مختلف را به نمایش میگذاشت[۵]. با تأمّل در رابطۀ دین و هویّت درمییابیم میان این دو، نسبت وثیقی برقرار است؛ چراکه مذهب، اساساً منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی را برای هویّت به دست میدهد[۶].
معنای هویّت از دیدگاه اسلام
دین مقدس اسلام براساس جهان‌بینی توحیدی خویش، همه انسان‌ها را داری هویّت واحد می‌داند که توسط خالق واحد و از پدر و مادر واحد آفریده شده‌اند و هیچ کسی بر دیگری، به جز تقوا و خداترسی، تشخّص و برتری ندارد: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾[۷]. از دیدگاه اسلام، جوهره و ماهیت اصلی انسان، الهی است و روح خدایی در کالبد جسمانی او دمیده شده و فرشتگان به امر خدا بر او سجده کرده‌اند: ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾[۸]. بر این اساس، انسان از منظر اسلام، دارای هویتی است که مبدأ و مرجع الهی دارد و همان‌طور که آغاز حیاتش از خداوند است، فرجام آن نیز به سوی خداوند خواهد بود: ﴿خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾[۹].
هویت اجتماعی از منظر منابع اسلامی
در منابع اسلامی، نخستین منبعی که تعریف روشنی از هویت اجتماعی ارائه کرده، کتاب نهج‌البلاغه است. در نهج‌البلاغه چنین آمده است: «هان ای مردم! آنچه مردم را گرد هم می‌آورد، خرسندی و نارضایتی است. ناقۀ ثمود را یک نفر (نه بیشتر) پی نمود، ولی خداوند، همه را کیفر کرد؛ زیرا همه آنان از کار او خرسند و راضی بودند، لذا خداوند فرمود: ﴿فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ﴾.[۱۰] در این متن و در متون اسلامی دیگر، رضایتمندی از یک رفتار اجتماعی به معنای پیوستن به جمع عاملانِ آن رفتار، تلقی شده است. متون مورد اشاره، این مفهوم را مورد تأکید قرار میدهد که هویت هر جامعه با رضایتمندی و نارضایتی یا رد و قبول رفتارها و موضع گیری‌ها شکل میگیرد که میتوان از آن به نظام ارزشی تعبیر نمود، البته نه آن نظام ارزشی که تنها در عالَم ذهن مورد قبول است، بلکه آن نظام ارزشی که عملاً، مجموعه رفتارهای افراد جامعه را جهت میبخشد و آنها را به موضع‌گیریهای مشترک وادار میکند[۱۱]. بدین ترتیب، مفاهیمی نظیر امام نور و امام نار (آتش)، شکل میگیرد که هویت هر جامعه ای با امامت آن سنجیده میشود. در نتیجه، اگر جامعه ای از امام حق تبعیت کند، دارای هویت اجتماعی سالم است و در صورت پیروی از امام ناحق و شیطانی، هویت اجتماعی آن جامعه، شکل ناهنجار به خود میگیرد.
نحوۀ هویت بخشی دین اسلام به انسان ها
دین اسلام، از یک سو، به پرسش‌های اساسی انسان پاسخ میدهد و از این طریق، او را از شک و حیرت و گم‌گشتگی ناشی از فقدان هویّت حفاظت میکند[۱۲] و از سوی دیگر، بر اساس حاکمیت الهی، با امر به گسترش خوبی‌ها و فضیلت‌ها، و نهی از شکل‌گیری بدی‌ها و رذیلت‌ها، هویّت ممتاز و ارزش‌مندی به فرد و جامعه اسلامی در جهان میبخشد. بنابراین، به زندگی افراد جهت میدهد و در نتیجه، یک مسلمان، در تمام جنبه‌های زندگی به خصوص در دو عرصۀ اعتقادی و رفتاری از هویت یکسان برخوردار می‌‌گردد.
آثار و پیامدهای هویت دینی
برخورداری از هویت دینی، آثار و پیامدهای مثبت فراوانی را برای فرد و جامعه به دنبال خواهد داشت. این پیامدها را میتوان از دو منظر روانشناختی و غیر آن، مورد بررسی قرار داد:
- آثار و پیامدهای روانشناختی: داشتن هویّت اسلامی، از یک سو، دستاوردهای روانی فراوانی را به دنبال دارد و از سوی دیگر، بسیاری از مشکلات روحی و روانی را حل و فصل میکند که میتوان به برخی از آنها در این جا اشاره کرد:
- آرامش‌دهی به انسان‌ها از طریق پاسخ به پرسش‌های بنیادین زندگی: اولین و مهم‌ترین دستاورد هویت دینی، پاسخ به پرسش‌های اساسی آدمی در زندگی است. سؤالاتی چون راز آفرینش و هدف زندگی از مهم‌ترین پرسش‌های بنیادین است. این پرسش‌ها ریشه در اعماق فطرت و جان آدمی دارد؛ از این رو از بنیادی ترین، دیرین‌ترین و پایاترین سؤالات آدمی است. هر یک از ما از خود می‌‌پرسیم: از کجا آمده‌ایم؟ آمدن‌مان بهر چه بود؟ به کجا می‌رویم؟ چه سرنوشتی فراروی ما قرار دارد؟ خوشبختی ما در چیست و چگونه میتوان به آن رسید؟ دست‌یافتن به پاسخ همین پرسش‌های اساسی است که به فرموده امام علی (ع)، انسان را به آرامش و رحمت خداوند می‌رساند: «رَحِمَ اللّهُ اِمْرَاً عَلِمَ مِن أینَ وَفی أینَ وَ إلی أینَ»[۱۳]. بنابراین، مهم‌ترین نقش هویت دینی این است که به پرسش‌های اساسی انسان پاسخ روشن و مطمئن میدهد و از این راه، او را از شک و حیرت و گم‌گشتگی ناشی از فقدان هویّت حفاظت میکند.
- ایجاد رویکرد مثبت نسبت به آینده: احراز هویّت دینی برای انسان مسلمان، به منزلۀ تقویت روحیۀ امیدواری و مثبت نگری نسبت به آینده‌ای بهتر است؛ زیرا، از جلوه‌های دین مبین اسلام، انتظار حکومت جهانی حضرت مهدی (ع) است، انسان منتظر، در حقیقت به فردایی امیدوار است که به مراتب بهتر از امروز است[۱۴]. جامعۀ منتظِر، با فهم مجموعه معارف توحیدی، فلسفه خلقت انسان و فلسفۀ تاریخ را به درستی درک میکند و به آیندۀ جهان و انسان، بینش مثبت پیدا میکند و به تحوّلات سازنده که نوید داده شده است امیدوار میشود و از این طریق، همیشه سرزنده و بانشاط خواهد بود.
- ارائه نگاه جدید به جهان هستی: هویّت دینی، موجب احساس اُنس، هم‌دلی و یگانگی با جهان هستی میشود. انسان دارای نگرش توحیدی، با طبیعتِ زیبا، ستارگان درخشان، کوه‌ها و دره‌های با شکوه، احساس اُنس میکند. ویلیام جیمز در تحلیل زیبایی که از نقش دین ارائه میدهد، می‌نویسد: "وقتی که خدا را در همه چیز می‌بینیم، در پست‌ترین چیزها، عالی‌ترین حقایق را درخواهیم یافت، حقیقتاً که دنیا، دنیای دیگر جلوه خواهد کرد"[۱۵]. این مسئله بدان جهت است که از دیدگاه اسلام، جهان آخوری برای خوردن و خوابیدن نیست، بلکه زمین و مظاهر طبیعی آن، خود، نشانه‌های روشن خداوند است[۱۶] که انسان با مشاهده و مطالعه آن به اسرار آفرینش پی برده و به آفریدگار آفرینش راه می‌یابد. شکی نیست که این امر و رفتار این چنینی با جهان، بر سلامت، بهداشت و رشد روانی انسان اثرگذار خواهد بود[۱۷].
- معنادهی به زندگی: دین، با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد حیات بشری، هم‌چنان منبع مهمی برای هویّت و معنابخشی به زندگی انسان در جهان متجدد و آشفتۀ صنعتی به شمار میرود[۱۸]. ساموئل هانتینگتون می‌نویسد: "دین به زندگی نخبگان نوپای جوامعی که در حال مدرن شدن هستند، جهت و معنا میدهد". امام خمینی(ره) نیز در تبیین رابطه اسلام و زندگی، می‌گویند: "مذهب اسلام، هم‌زمان با اینکه به انسان می‌گوید خدا را عبادت کن و چگونه عبادت کن، به او می‌گوید، چگونه زندگی کن"[۱۹]. این مسئله بدان جهت است که انسان دارای هویت دینی از هدف و جهت مشخصی در زندگی برخوردار است. به همین جهت، زندگی وی، دارای معنای مشخصی است.
- آثار و پیامدهای غیر روانشناختی:
- زمینه‌سازی برای هویّت تمدنی: رابطه ادیان و تمدن‌ها یکی از مباحث مهم و تعیین‌کننده در میان تاریخ‌نگاران و تمدن‌شناسان است. پیروزی انقلاب و استقرار حکومت اسلامی در کشور ایران، موجب احیای هویت اسلامی در جهان اسلام، به‌ویژه در کشور ایران شده است. مولّفه‌های هویت دینی، عبارت از اعتقادات، ارزش‌های اسلامی، اعیاد اسلامی و مراسم و مناسک اسلامی است و مولّفه‌های هویت ایرانی نیز شامل زبان فارسی، سرزمین، تاریخ، عید نوروز، پوشش و معماری ایرانی است[۲۰].
- رسیدن به وحدت اجتماعی (امت واحده) در سایه وحدت اعتقادی: شاید بتوان گفت، هویت دینی از مهم‌ترین عناصر ایجاد‌کنندۀ انسجام و هم‌بستگی اجتماعی در سطح جوامع است. این مسئله، طی فرایندی با ایجاد تعلّق خاطر به دین و مذهب و از طریق ارزش‌ها و مناسک مشترک در بین افراد جامعه به وجود می‌‌آید[۲۱]. از نگاه منابع دینی، جامعۀ اسلامی فراتر از مرزهای ملی، جغرافیایی، قومی، نژادی، زبانی، جنسیتی و مانند آن قرار میگیرد و به تعبیر قرآن، یک امت است: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾[۲۲]. امت، گروه‌هایی از هر جامعه، چه انسانی و غیر انسانی است که هدف واحد، آنان را گِرد هم می‌آورد و بر اساس آن، هر انسانی در هر کشوری از جهان و از هر ملیتی که باشد، اگر به دین اسلام ایمان و التزام داشته باشد، عضو امّت اسلام و دارای هویّت اسلامی است.
منابع
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ر. ک: صفورایی پاریزی، محمدمهدی، «هویت»، مجلۀ دیدار آشنا، شهریور ۱۳۸۱، ش ۲۷، ص ۳۷.
- ↑ Religious Identity.
- ↑ ر. ک: محمد جواد چیتساز قمی، گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۳، ص۲۱-۴۳.
- ↑ ر. ک: علی رضا شجاعیزند، مدلی برای سنجش دینداری در ایران، جامعهشناسی ایران، ۱۳۸۴، دوره ۶، ش ۱، ص۳۶.
- ↑ ر. ک: ابوالفضل اشرفی، بیهویتی اجتماعی و گرایش به غرب. بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش نوجوانان به الگوهای فرهنگ غربی (رپ و هوی متال) در تهران، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۷، ص۹.
- ↑ [Furrow, J.L. , King, P.E. & White, K. (۲۰۰۴) "Religion and Positive Youth Development: Identity, Meaning, and Prosocial Concerns". Applied Developmental Science, No. ۸, P ۱۷–۲۶]
- ↑ «ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است» سوره حجرات، آیه ۱۳.
- ↑ «پس هنگامی که او را باندام برآوردم و در او از روان خویش دمیدم، برای او به فروتنی در افتید!» سوره حجر، آیه ۲۹.
- ↑ «آسمان‌ها و زمین را به حقّ آفرید و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره تغابن، آیه ۳.
- ↑ «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَا وَ السُّخْطُ، وَ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ، فَعَمَّهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ، لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَا، فَقَالَ سُبْحَانَهُ ﴿فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ﴾»؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۰۱.
- ↑ ر. ک: اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت، ص ۷۲-۷۵.
- ↑ شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ ملاصدرا، اسفار اربعه، تهران، انتشارات الحیدریه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ج۸، ص۳۵۵.
- ↑ حدیث ماندگار، شرح وصیت نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی(ره)، ص ۲۶۸.
- ↑ ویلیام جیمز، دین وان، مترجم، مهدی قائینی، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۶۷ش، چاپ دوم، ص ۱۶۸.
- ↑ ﴿وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ﴾؛ سوره ذاریات، آیه ۲۰.
- ↑ ر. ک: نظری، عبدالله، نقش ایمان در بهداشت روانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد فقه و معارف اسلامی گرایش تربیت، قم، جامعةالمصطفی، ۱۳۸۸، ص۱۳۶.
- ↑ ر. ک: ابراهیم حاجیانی، "تحلیل جامعهشناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه"، فصلنامه مطالعات ملی، ۱۳۷۹، سال دوم، ش۵، ص۱۹۳ - ۲۲۸.
- ↑ آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی قدس سره، ص ۱۱۸.
- ↑ ر. ک: مرشدی زاد، علی و احمدلو، کاووس، مؤلفه‌های هویت اسلامی و ایرانی در اندیشه آیت الله خامنه‌ای، نشریه مطالعات ملی: ۱۳۹۶، دوره ۱۸، شماره ۲ (۷۰)، ص۶۳:
- ↑ ر. ک: ابراهیم حاجیانی، "تحلیل جامعهشناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه"، فصلنامه مطالعات ملی، ۱۳۷۹، سال دوم، ش۵، ص۱۹۳ - ۲۲۸.
- ↑ «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد» سوره بقره، آیه ۱۴۳.