علم فعلی معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
*از علم فعلی با | *از علم فعلی با نام‌های دیگری مانند: علم حضوری، علم دائمی و علم احاطی نیز یاد شده است.<ref>ر.ک. [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل]]، ص ۱۹۰ ـ ۱۹۱</ref> یعنی همۀ اینها تعبیرات گوناگونی از علم فعلی هستند. | ||
==چیستی علم فعلی و شأنی== | ==چیستی علم فعلی و شأنی== | ||
*در برخی از کلمات فقها در مورد علم امامان | {{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[علم فعلی یا حضوری یا دائمی و احاطی معصوم به چه معناست؟ (پرسش)|علم فعلی یا حضوری یا دائمی و احاطی معصوم به چه معناست؟]]'''{{پایان}} | ||
*بسیاری از اندیشمندان و محققین، از علم غیب فعلی و مطلق پیامبران و امامان | |تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[علم معصوم (پرسش)|(پرسمان علم معصوم)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | ||
*در برخی از کلمات فقها در مورد علم [[امامان]] {{عم}} از تعبیر علم حضوری و فعلی استفاده شده است،<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟؟؟</ref> مراد از فعلی بودن علم امام، آن است که علم، نزد ایشان حاضر (بالفعل) باشد، یعنی علم به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر اشیاء و حقایق در پیش امام حاضر هستند و امام به همۀ اشیا به حسب مقام نورانیت خود آگاه است.<ref>ر.ک. [[عین‌الله زرین‌جویی|زرین‌جویی، عین‌الله]]، [[مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی (پایان‌نامه)|مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی]]، ص ۶۲ ـ ۶۵</ref> مراد، انکشاف معلومات است برای امام به صورت فعلی.<ref>ر.ک. [[سید عبدالحسین نجفی لاری|نجفی لاری، سید عبدالحسین]]، [[آگاهی‌های آسمانی (کتاب)|آگاهی‌های آسمانی]]، ص ۳۵؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، ص ۱۲۳</ref> به عبارتی دیگر مراد از علم حضوری انبیا و امامان{{عم}} علم باطنی فطری لدنی موهوبی از جانب خداوند عالم است، با وحی مع‌الواسطه یا بلاواسطه یا الهام و یا هر اسبابی که اختصاص به انبیا و اوصیا آنها دارد.<ref>ر.ک. [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی]]، ص ۲۴۸</ref> در این صورت تفاوت علم امام با علم خداوند در این است که علم آنها غیرذاتی و علم خداوند ذاتی است.<ref>ر.ک. [[محمد جعفر رضایی|رضایی، محمد جعفر]]، [[علی کرباسی‌زاده|کرباسی‌زاده، علی]]، [[علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان (مقاله)|علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان]]، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص ۱۳۲ و ۱۳۳</ref> در مقابلِ علم فعلی، علم شأنی قرار دارد؛ شأنی دانستن علم امام بدین معنا است که امام به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما توان دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد.<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟؟؟</ref> یعنی آنان هر وقت بخواهند و اراده کنند می‌دانند و خداوند آنان را آگاه می‌کند و اگر نخواهند نمی‌دانند؟<ref>ر.ک. [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص ۲۱۸؛ [[محمد علی رضایی اصفهانی|رضایی اصفهانی، محمد علی]]، تفسیر قرآن مهر، ج ۲۱، ص ۲۹۲؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، ص ۱۲۳</ref> به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می‌کند<ref>ر.ک. [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟</ref> | |||
*بسیاری از اندیشمندان و محققین، از علم غیب فعلی و مطلق پیامبران و امامان{{عم}} جانبداری می‌کنند و بر این باورند که بندگان برگزیدۀ الهی همواره از همۀ امور مربوط به حال و گذشته و آینده آگاهند و چیزی از رویدادهای جهان بر آنان پوشیده نمی‌ماند.<ref>ر.ک. [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی]]، ص ۲۴۸</ref> | |||
==ادلۀ فعلی بودن علم امام== | ==ادلۀ فعلی بودن علم امام== | ||
*برای فعلی بودن علم امام به برخی از ادله استناد کرده اند<ref>ر.ک. واعظی، | *برای فعلی بودن علم امام به برخی از ادله استناد کرده اند<ref>ر.ک. [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل]]، ص ۱۹۰ ـ ۱۹۱</ref> مانند اینکه اصل در علم فعلی بودن است و یا اینکه آیات و روایات علم را برای ایشان به صورت مطلق اثبات می‌کند و قید ارادی ندارد، همچنین روایاتی<ref>ر.ک. [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[بازاندیشی در علم امام (کتاب)|بازاندیشی در علم امام]]، ص ۵۱؛ [[داوود افقی|افقی، داوود]]، [[بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات (پایان‌نامه)|بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref> وجود دارد که بیانگر احاطه امام بر دنیا است و این با فعلی بودن علم آنان سازگاری دارد،<ref>ر. ک. [[رحیم لطیفی|، رحیم]]، [[علم غیب معصوم ۳ (مقاله)|علم غیب معصوم]]، ماهنامۀ معرفت، ش ۴۸، صفحه؟؟؟</ref> مانند روایت سماعة بن مهران از [[امام صادق]] {{ع}} که فرمودند:<ref>مفید، محمد بن محمد، اختصاص، ص ۲۱۷</ref> «دنیا برای امام تمثل پیدا می‌کند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست.» یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد.<ref>ر.ک. [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص ۲۱۸</ref> و یا اینکه از [[امام صادق]] {{ع}} روایت شده است:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۶۱، ح ۸</ref> «رسول خدا{{صل}} مرا متولد کرد (من فرزند او هستم) در حالی که به کتاب خدا عالم هستم که در آن ابتداء آفرینش و آنچه موجود می‌شود تا روز قیامت، در آن هست، و خبر آسمان و خبر زمین و خبر بهشت و خبر جهنم و خبر آنچه بود و هست، در آن می‌باشد، این امور را آن چنان که به کف دستم نگاه می‌کنم، می‌دانم، زیرا خداوند می‌فرماید: در قرآن بیان هر چیزی وجود دارد.»<ref>ر.ک. [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص ۲۵۶</ref> البته این ادله مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که در جای خود به آن اشاره شده است.<ref>ر.ک. [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص ۲۱۸</ref> | ||
==دائمی بودن علم امام و فعلی نبودن علم تفصیلی ایشان== | ==دائمی بودن علم امام و فعلی نبودن علم تفصیلی ایشان== | ||
*بر اساس روایات، علم امام | {{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[آیا علم معصوم دائمی است؟ (پرسش)|آیا علم معصوم دائمی است؟]]'''{{پایان}} | ||
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[علم معصوم (پرسش)|(پرسمان علم معصوم)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | |||
*بر اساس روایات، علم امام{{ع}} فعلی و دائمی بوده<ref>ر.ک. [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|نیاز جهان به امام زمان]]، ص ۱۹؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۴۷ـ ۱۵۰</ref> و متصل به سرچشمۀ غیبی است و دائماً در حال افزایش است. در غیر این صورت موجب نقص می‌شود.<ref>ر.ک. [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|نیاز جهان به امام زمان]]، ص ۱۹</ref> مقام معصوم از همگان بالاتر و برتر است، لذا طبیعی است که جامعیت و سعۀ وجودیشان اقتضاء نماید که بتوانند به راحتی در آن واحد به عوالم مختلف دسترسی داشته و تفصیلاً به همۀ آنها توجه نموده و همه را با هم داشته باشند.<ref>ر.ک. [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام، (تکمیل نظریه اعتدالی و پاسخ به شبهات، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت</ref> منتها آیا حالت علم تفصیلی برای ایشان همیشگی است؟ باید گفت صریح آیات و روایات این است که این حالت برای امام همیشگی نیست یعنی علم تفصیلی امامان{{عم}} همیشگی و مستمر نیست بلکه گاه به جهت تنزّل به عالم پائین به عوالم بالاتر توجه نمی‌کنند و گاه به جهت غرق شدن در عوالم توحیدی از توجه به عالم کثرت باز می‌مانند.<ref>ر.ک. [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام، (تکمیل نظریه اعتدالی و پاسخ به شبهات، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت؛ [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[امامت ۲ (کتاب)|امامت]]، ص ۴۶۲</ref> مرحوم کراجکی می‌فرماید:<ref>کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، ص ۱۱۲</ref> "امامان{{عم}} در کمال دانش و عصمت هستند و خداوند تمام آنها را به ایشان تعلیم داده و به تمام اسرار آگاهند، اما نه به صورت مستمر و پیوسته، بلکه در مقاطعی ممکن است امری طبق مصلحت از ایشان پنهان بماند"،<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، مکاتبۀ اختصاصی با دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت، پژوهشگران رهروان ولایت </ref> یعنی علم غیب ایشان ذاتی و استقلالی نیست بلکه ارادی بوده<ref>ر.ک. [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، [[علم غیب ائمه (مقاله)|علم غیب ائمه]]، ص دوفصلنامه مطالعات اهل بیت‌شناسی، ص ۱۷ و ۱۸</ref> و احتیاج به افاضۀ خداوند دارند.<ref>ر.ک. [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۹۵ـ ۲۹۸</ref> | |||
==روایاتی دربارۀ فعلی بودن علم امام== | ==روایاتی دربارۀ فعلی بودن علم امام== | ||
*برخی از روایات دال بر فعلی بودن علم امام هستند<ref>ر.ک. | *برخی از روایات دال بر فعلی بودن علم امام هستند<ref>ر.ک. [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۹۵ ـ ۲۹۸؛ [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، [[علم غیب ائمه (مقاله)|علم غیب ائمه]]، دوفصلنامه مطالعات اهل بیت‌شناسی، ص ۱۷ و ۱۸</ref> مانند: | ||
#امام صادق | #[[امام صادق]] {{ع}} می‌فرمایند:<ref>[[محمد بن محمد رضا قمی مشهدی|قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا]]، کنزالدقائق، ج ۸، ص ۳۵۷</ref> «اگر بر دانش ما افزوده نمی‌شد بی‌علم می‌ماندیم.»<ref>ر.ک. [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|نیاز جهان به امام زمان]]، ص ۱۹</ref> | ||
#در روایتی دیگر مفضل بن عمر | #در روایتی دیگر [[مفضل بن عمر]] می‌گوید: روزی [[امام صادق]]{{ع}} به من فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۳۷۳</ref> «ما را هر شب جمعه شادی و سروری است! گفتم: خدایش افزایش دهد، آن شادی چیست؟ فرمودند: هر شب جمعه روح پیامبر اسلام{{صل}} و [امامان]] {{عم}} تا عرش بالا می‌رود، و روح ما هم با روح آنان بالا می‌رود، و این ارواح به بدن‌های خود باز نگردند، مگر با معرفتی و علمی تازه و جدید، و اگر چنین نبود که علم ما تمام می‌شد.»<ref>ر.ک. [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|نیاز جهان به امام زمان]]، ص ۱۹</ref> | ||
#همچنین روایاتی وجود دارد با عنوان «إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا علِمُوا»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج | #همچنین روایاتی وجود دارد با عنوان {{عربی|اندازه=155%|«إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا علِمُوا»}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۸</ref> معنای این روایات آن است که [[امامان]] {{عم}} مقامی دارند که علم به هر چه که بخواهند در دسترس ایشان است، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند.<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟؟؟</ref> به عبارتی دیگر علم غیب ایشان ممکن است بالفعل نباشد اما هنگامی که اراده کنند خداوند به آنها تعليم می‌دهد.<ref>ر.ک. [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۱۰۰؛ [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان (کتاب)|ادب فنای مقربان]]، ج ۳، ص ۴۱۸</ref> | ||
#مفضل بن عمر نقل | #[[مفضل بن عمر]] نقل می‌کند، [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۲۴</ref> «خداوند واجب می‌کند طاعت عبدی را بر بندگان و بعد از آن بنده می‌پوشاند خبر آسمان را؟ نه به خدا قسم خداوند کریم و رحیم‌تر از آن است که واجب کند اطاعت عبدی را بعد از آن بپوشاند خبر آسمان و صبح و شام را.»<ref>ر.ک. [[منصف علی مطهری|مطهری، منصف علی]]، [[علم ائمه از نظر عقل و نقل (پایان‌نامه)|علم ائمه از نظر عقل و نقل]]، ص ۸۹</ref> | ||
==روایات دربارۀ علم شأنی== | ==روایات دربارۀ علم شأنی== | ||
*کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است، اهل بیت | *کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است، اهل بیت{{عم}} هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه میسازد،<ref>ر.ک. [[محمد حسین نصیری|نصیری، محمد حسین]]، [[گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات (پایان‌نامه)|گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات]]، صفحه؟؟؟</ref> اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند.<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه، وبگاه آیت الله مصباح</ref> در اصول کافی بابی وجود دارد با عنوان:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 258</ref> {{عربی|اندازه=155%|«بابُ أنَّ الأئِمَةَ إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا عُلِّمُوا»}}<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه، وبگاه آیت الله مصباح؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۸۰؛ [[منصف علی مطهری|مطهری، منصف علی]]، [[علم ائمه از نظر عقل و نقل (پایان‌نامه)|علم ائمه از نظر عقل و نقل]]، ص ۸۹</ref> سه روایت مختلف از امام صادق{{ع}}<ref>هر سه روایت در: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۸</ref> وارد شده که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد می‌داند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش می‌کند": {{عربی|اندازه=155%|«إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»}}، {{عربی|اندازه=155%|«إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ أُعْلِم»}} و {{عربی|اندازه=155%|«إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ»}}.<ref>ر.ک. [[محمد حسین نصیری|نصیری، محمد حسین]]، [[گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات (پایان‌نامه)|گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات]]، صفحه؟؟؟؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۸۰؛ [[منصف علی مطهری|مطهری، منصف علی]]، [[علم ائمه از نظر عقل و نقل (پایان‌نامه)|علم ائمه از نظر عقل و نقل]]، ص ۸۹؛ [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟</ref> این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند.<ref>ر.ک. [[محمد حسین نصیری|نصیری، محمد حسین]]، [[گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات (پایان‌نامه)|گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات]]، صفحه؟؟؟</ref> | ||
==جمع بندی== | ==جمع بندی== | ||
*در جمع بندی میان دو دیدگاه | *در جمع بندی میان دو دیدگاه می‌توان گفت حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود،<ref>ر.ک. [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟</ref> منتها چنین نیست که تمام علوم [[اهل بیت]] {{عم}} شأنی باشد بلکه برخی از علوم ایشان فعلی و حضوری است، مانند علم باطن امام که همیشه به همه چیز فعلی است و متوقف بر هیچ شرطی نیست.<ref>ر.ک. [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟</ref> و برخی از علوم ایشان شانی است. | ||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۸: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|'''علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن''']]؛ | {{پرسش‌های وابسته}} | ||
{{ستون-شروع|3}} | |||
* [[پرونده:11715.jpg|22px]] [[حسین واعظی|واعظی، حسین]]، [[گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل (مقاله)|'''گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل''']]. | |||
* [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|'''علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن''']]؛ | |||
* [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، '''ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه'''. | |||
* [[پرونده:Daneshgaheqom.jpg|22px]] [[عین‌الله زرین‌جویی|زرین‌جویی، عین‌الله]]، [[مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی (پایان‌نامه)|'''مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی''']]. | |||
* [[پرونده:B1771.JPG|22px]] [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، '''[[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]'''. | |||
* [[پرونده:000107.jpg|22px]] [[سید عبدالحسین نجفی لاری|نجفی لاری، سید عبدالحسین]]، [[آگاهی‌های آسمانی (کتاب)|'''آگاهی‌های آسمانی''']]. | |||
* [[پرونده:120128.jpg|22px]] [[سید امین موسوی|موسوی، سید امین]]، [[گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی (کتاب)|'''گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی''']]. | |||
* [[پرونده:Naqdonazar.jpg|22px]] [[محمد جعفر رضایی|رضایی، محمد جعفر]]، [[علی کرباسی‌زاده|کرباسی‌زاده، علی]]، [[علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان (مقاله)|'''علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان''']]. | |||
* [[پرونده:978964298273.jpg|22px]] [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، '''[[امامت ۲ (کتاب)|امامت]]'''. | |||
* [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، '''[http://erfanvahekmat.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%BA%DB%8C%D8%A8_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D9%88_%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%84) علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)]''' | |||
* [[پرونده:1716665.jpg|22px]] [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[بازاندیشی در علم امام (کتاب)|'''بازاندیشی در علم امام''']]. | |||
* [[پرونده:899550304.jpg|22px]] [[داوود افقی|افقی، داوود]]، [[بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات (پایان‌نامه)|'''بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات''']]. | |||
* [[پرونده:11134.jpg|22px]] [[رحیم لطیفی|، رحیم]]، [[علم غیب معصوم ۳ (مقاله)|'''علم غیب معصوم''']]. | |||
* [[پرونده:lahuti1.jpg|22px]] [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، '''[[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]'''. | |||
* [[پرونده:10068737.jpg|22px]] [[محمد مولوی|مولوی، محمد]]، [[نیاز جهان به امام زمان (کتاب)|'''نیاز جهان به امام زمان''']]. | |||
* [[پرونده:95220153.jpg|22px]] [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، '''[[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]'''. | |||
* [[پرونده:34567.jpg|22px]] [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، '''[[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]'''. | |||
* [[پرونده:11185.jpg|22px]] [[ناصر رفیعی|رفیعی، ناصر]]، '''[[علم غیب ائمه (مقاله)|علم غیب ائمه]]'''. | |||
* [[پرونده:1103985.jpg|22px]] [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، '''[[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]'''. | |||
* [[پرونده:Adab-1.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان (کتاب)|'''ادب فنای مقربان''']]. | |||
* [[پرونده:89913604.jpg|22px]] [[منصف علی مطهری|مطهری، منصف علی]]، '''[[علم ائمه از نظر عقل و نقل (پایان‌نامه)|علم ائمه از نظر عقل و نقل]]'''. | |||
* [[پرونده:Daneshgahemaaref.jpg|22px]] [[محمد حسین نصیری|نصیری، محمد حسین]]، '''[[گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات (پایان‌نامه)|گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات]]'''. | |||
{{پایان}} | |||
{{پایان}} | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{یادآوری پانویس}} | {{یادآوری پانویس}} | ||
نسخهٔ ۱۰ مارس ۲۰۱۹، ساعت ۱۵:۵۵
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "علم فعلی معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- از علم فعلی با نام‌های دیگری مانند: علم حضوری، علم دائمی و علم احاطی نیز یاد شده است.[۱] یعنی همۀ اینها تعبیرات گوناگونی از علم فعلی هستند.
چیستی علم فعلی و شأنی
- در برخی از کلمات فقها در مورد علم امامان (ع) از تعبیر علم حضوری و فعلی استفاده شده است،[۲] مراد از فعلی بودن علم امام، آن است که علم، نزد ایشان حاضر (بالفعل) باشد، یعنی علم به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر اشیاء و حقایق در پیش امام حاضر هستند و امام به همۀ اشیا به حسب مقام نورانیت خود آگاه است.[۳] مراد، انکشاف معلومات است برای امام به صورت فعلی.[۴] به عبارتی دیگر مراد از علم حضوری انبیا و امامان(ع) علم باطنی فطری لدنی موهوبی از جانب خداوند عالم است، با وحی مع‌الواسطه یا بلاواسطه یا الهام و یا هر اسبابی که اختصاص به انبیا و اوصیا آنها دارد.[۵] در این صورت تفاوت علم امام با علم خداوند در این است که علم آنها غیرذاتی و علم خداوند ذاتی است.[۶] در مقابلِ علم فعلی، علم شأنی قرار دارد؛ شأنی دانستن علم امام بدین معنا است که امام به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما توان دریافت آنها را به شیوه‌های خاص خود دارد.[۷] یعنی آنان هر وقت بخواهند و اراده کنند می‌دانند و خداوند آنان را آگاه می‌کند و اگر نخواهند نمی‌دانند؟[۸] به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می‌کند[۹]
- بسیاری از اندیشمندان و محققین، از علم غیب فعلی و مطلق پیامبران و امامان(ع) جانبداری می‌کنند و بر این باورند که بندگان برگزیدۀ الهی همواره از همۀ امور مربوط به حال و گذشته و آینده آگاهند و چیزی از رویدادهای جهان بر آنان پوشیده نمی‌ماند.[۱۰]
ادلۀ فعلی بودن علم امام
- برای فعلی بودن علم امام به برخی از ادله استناد کرده اند[۱۱] مانند اینکه اصل در علم فعلی بودن است و یا اینکه آیات و روایات علم را برای ایشان به صورت مطلق اثبات می‌کند و قید ارادی ندارد، همچنین روایاتی[۱۲] وجود دارد که بیانگر احاطه امام بر دنیا است و این با فعلی بودن علم آنان سازگاری دارد،[۱۳] مانند روایت سماعة بن مهران از امام صادق (ع) که فرمودند:[۱۴] «دنیا برای امام تمثل پیدا می‌کند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست.» یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد.[۱۵] و یا اینکه از امام صادق (ع) روایت شده است:[۱۶] «رسول خدا(ص) مرا متولد کرد (من فرزند او هستم) در حالی که به کتاب خدا عالم هستم که در آن ابتداء آفرینش و آنچه موجود می‌شود تا روز قیامت، در آن هست، و خبر آسمان و خبر زمین و خبر بهشت و خبر جهنم و خبر آنچه بود و هست، در آن می‌باشد، این امور را آن چنان که به کف دستم نگاه می‌کنم، می‌دانم، زیرا خداوند می‌فرماید: در قرآن بیان هر چیزی وجود دارد.»[۱۷] البته این ادله مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که در جای خود به آن اشاره شده است.[۱۸]
دائمی بودن علم امام و فعلی نبودن علم تفصیلی ایشان
- بر اساس روایات، علم امام(ع) فعلی و دائمی بوده[۱۹] و متصل به سرچشمۀ غیبی است و دائماً در حال افزایش است. در غیر این صورت موجب نقص می‌شود.[۲۰] مقام معصوم از همگان بالاتر و برتر است، لذا طبیعی است که جامعیت و سعۀ وجودیشان اقتضاء نماید که بتوانند به راحتی در آن واحد به عوالم مختلف دسترسی داشته و تفصیلاً به همۀ آنها توجه نموده و همه را با هم داشته باشند.[۲۱] منتها آیا حالت علم تفصیلی برای ایشان همیشگی است؟ باید گفت صریح آیات و روایات این است که این حالت برای امام همیشگی نیست یعنی علم تفصیلی امامان(ع) همیشگی و مستمر نیست بلکه گاه به جهت تنزّل به عالم پائین به عوالم بالاتر توجه نمی‌کنند و گاه به جهت غرق شدن در عوالم توحیدی از توجه به عالم کثرت باز می‌مانند.[۲۲] مرحوم کراجکی می‌فرماید:[۲۳] "امامان(ع) در کمال دانش و عصمت هستند و خداوند تمام آنها را به ایشان تعلیم داده و به تمام اسرار آگاهند، اما نه به صورت مستمر و پیوسته، بلکه در مقاطعی ممکن است امری طبق مصلحت از ایشان پنهان بماند"،[۲۴] یعنی علم غیب ایشان ذاتی و استقلالی نیست بلکه ارادی بوده[۲۵] و احتیاج به افاضۀ خداوند دارند.[۲۶]
روایاتی دربارۀ فعلی بودن علم امام
- برخی از روایات دال بر فعلی بودن علم امام هستند[۲۷] مانند:
- امام صادق (ع) می‌فرمایند:[۲۸] «اگر بر دانش ما افزوده نمی‌شد بی‌علم می‌ماندیم.»[۲۹]
- در روایتی دیگر مفضل بن عمر می‌گوید: روزی امام صادق(ع) به من فرمودند:[۳۰] «ما را هر شب جمعه شادی و سروری است! گفتم: خدایش افزایش دهد، آن شادی چیست؟ فرمودند: هر شب جمعه روح پیامبر اسلام(ص) و [امامان]] (ع) تا عرش بالا می‌رود، و روح ما هم با روح آنان بالا می‌رود، و این ارواح به بدن‌های خود باز نگردند، مگر با معرفتی و علمی تازه و جدید، و اگر چنین نبود که علم ما تمام می‌شد.»[۳۱]
- همچنین روایاتی وجود دارد با عنوان «إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا علِمُوا»[۳۲] معنای این روایات آن است که امامان (ع) مقامی دارند که علم به هر چه که بخواهند در دسترس ایشان است، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند.[۳۳] به عبارتی دیگر علم غیب ایشان ممکن است بالفعل نباشد اما هنگامی که اراده کنند خداوند به آنها تعليم می‌دهد.[۳۴]
- مفضل بن عمر نقل می‌کند، امام صادق (ع) فرمودند:[۳۵] «خداوند واجب می‌کند طاعت عبدی را بر بندگان و بعد از آن بنده می‌پوشاند خبر آسمان را؟ نه به خدا قسم خداوند کریم و رحیم‌تر از آن است که واجب کند اطاعت عبدی را بعد از آن بپوشاند خبر آسمان و صبح و شام را.»[۳۶]
روایات دربارۀ علم شأنی
- کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است، اهل بیت(ع) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه میسازد،[۳۷] اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند.[۳۸] در اصول کافی بابی وجود دارد با عنوان:[۳۹] «بابُ أنَّ الأئِمَةَ إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا عُلِّمُوا»[۴۰] سه روایت مختلف از امام صادق(ع)[۴۱] وارد شده که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد می‌داند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش می‌کند": «إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»، «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ أُعْلِم» و «إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ».[۴۲] این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند.[۴۳]
جمع بندی
- در جمع بندی میان دو دیدگاه می‌توان گفت حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود،[۴۴] منتها چنین نیست که تمام علوم اهل بیت (ع) شأنی باشد بلکه برخی از علوم ایشان فعلی و حضوری است، مانند علم باطن امام که همیشه به همه چیز فعلی است و متوقف بر هیچ شرطی نیست.[۴۵] و برخی از علوم ایشان شانی است.
پرسش‌های وابسته
- آیا علم معصوم دائمی است؟ (پرسش)
- علم فعلی یا حضوری یا دائمی و احاطی معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
- آیا علم معصوم به غیب دائمی است؟ (پرسش)
- علم غیب فعلی یا حضوری یا دائمی و احاطی به چه معناست؟ (پرسش)
جستارهای وابسته
مدخل های زیرشاخه
- علم فعلی امام؛
- علم فعلی پیامبر؛
- علم فعلی پیامبر خاتم؛
- علم فعلی ولی؛
- علم فعلی وصی؛
- علم فعلی اهل بیت (ع)؛
- علم فعلی فاطمه زهرا (ع).
منبع‌شناسی جامع علم فعلی معصوم
منابع
واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل.
مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن؛- هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه.
زرین‌جویی، عین‌الله، مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی.
رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام.
نجفی لاری، سید عبدالحسین، آگاهی‌های آسمانی.
موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی.
رضایی، محمد جعفر، کرباسی‌زاده، علی، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان.
قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت.- وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)
رهبری، حسن، بازاندیشی در علم امام.
افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات.
، رحیم، علم غیب معصوم.
تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی.
مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان.
سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه.
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت.
رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه.
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان.
مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل.
نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات.
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک. واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل، ص ۱۹۰ ـ ۱۹۱
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. زرین‌جویی، عین‌الله، مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی، ص ۶۲ ـ ۶۵
- ↑ ر.ک. نجفی لاری، سید عبدالحسین، آگاهی‌های آسمانی، ص ۳۵؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، ص ۱۲۳
- ↑ ر.ک. موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص ۲۴۸
- ↑ ر.ک. رضایی، محمد جعفر، کرباسی‌زاده، علی، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص ۱۳۲ و ۱۳۳
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر، ج ۲۱، ص ۲۹۲؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، ص ۱۲۳
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص ۲۴۸
- ↑ ر.ک. واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر كتاب سنت و عقل، ص ۱۹۰ ـ ۱۹۱
- ↑ ر.ک. رهبری، حسن، بازاندیشی در علم امام، ص ۵۱؛ افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات، ص ۷۵ و ۷۶
- ↑ ر. ک. ، رحیم، علم غیب معصوم، ماهنامۀ معرفت، ش ۴۸، صفحه؟؟؟
- ↑ مفید، محمد بن محمد، اختصاص، ص ۲۱۷
- ↑ ر.ک. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۶۱، ح ۸
- ↑ ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص ۲۵۶
- ↑ ر.ک. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۲۱۸
- ↑ ر.ک. مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان، ص ۱۹؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۷ـ ۱۵۰
- ↑ ر.ک. مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان، ص ۱۹
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، (تکمیل نظریه اعتدالی و پاسخ به شبهات، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، (تکمیل نظریه اعتدالی و پاسخ به شبهات، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت؛ قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص ۴۶۲
- ↑ کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، ص ۱۱۲
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، مکاتبۀ اختصاصی با دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت، پژوهشگران رهروان ولایت
- ↑ ر.ک. رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه، ص دوفصلنامه مطالعات اهل بیت‌شناسی، ص ۱۷ و ۱۸
- ↑ ر.ک. بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۹۵ـ ۲۹۸
- ↑ ر.ک. بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۹۵ ـ ۲۹۸؛ رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه، دوفصلنامه مطالعات اهل بیت‌شناسی، ص ۱۷ و ۱۸
- ↑ قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، کنزالدقائق، ج ۸، ص ۳۵۷
- ↑ ر.ک. مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان، ص ۱۹
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۳۷۳
- ↑ ر.ک. مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان، ص ۱۹
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۸
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمد تقی، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۱۰۰؛ جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج ۳، ص ۴۱۸
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۲۴
- ↑ ر.ک. مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۸۹
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمد تقی، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه، وبگاه آیت الله مصباح
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 258
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمد تقی، شرح دعای ۴۵ صحیفۀ سجادیه، وبگاه آیت الله مصباح؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۸۰؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۸۹
- ↑ هر سه روایت در: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۸
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۸۰؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۸۹؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام، فصلنامه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، صفحه؟؟؟