سوره طارق در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره طارق است. سوره طارق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره طارق در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هشتاد و ششمین سوره قرآن و سی و ششمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع آفرینش انسان و معاد. این سوره را به این مناسبت «طارق» می‌نامند که در آغاز آن به آسمان و طارق (= شباینده و اختر شگرفی که در شب ظاهر می‌شود) سوگند یاد شده است ﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ﴾. دارای ۱۷ آیه، ۶۱ کلمه و ۲۵۴ حرف است. از سوره‌های «مفصلات» و اولین سوره از سوره‌های سیزده‌گانه «اوساط» است. همچنین پانزدهمین سوره‌ای است که با سوگند آغاز می‌شود.

در این سوره خداوند با سوگند به آسمان و شباینده، به آفرینش انسان اشاره می‌کند و با یادآوری این که آدمی از چه چیز آفریده شده است می‌فرماید که بی‌گمان به بازگرداندن او در قیامت توانا است، همان روز که رازها و نهانی‌ها آشکار می‌گردد. آنگاه از عظمت قرآن که آن سخنی قاطع است و هزل نیست، سخن می‌گوید.

این سوره مردم را نسبت به معاد انذار داده و به مطلق بودن قدرت خدا استدلال کرده و سخن خود را با تأکید قرین نموده و ضمناً به حقیقت آن روز اشاره می‌کند و سوره را با تهدید کفار ختم می‌نماید.

میبدی در تأویل سوره طارق نوشته است: قوله: ﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ﴾. رب العالمین در قرآن فراوان قسم یاد می‌کند. بعضی به ذات قدیم خویش، چنانک: ﴿قُلْ إِي وَرَبِّي﴾، ﴿وَرَبِّ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾، بعضی به صفات کریم خویش چنانک: ﴿وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ﴾، ﴿وَالْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ﴾. بعضی به مفعولات و مصنوعات خویش چنانک: ﴿وَالْمُرْسَلَاتِ﴾، ﴿وَالنَّازِعَاتِ﴾، ﴿وَالْعَادِيَاتِ﴾، ﴿وَالذَّارِيَاتِ﴾، ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ﴾، ﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ﴾ و امثاله. مؤمن موحد، الله را جل جلاله بی‌سوگند باور دارد، به هر چه گوید تصدیق و تحقیق آرد، لکن به جلال عز خویش سوگند یاد می‌کند تأکید و تأیید را، تعریف و تشریف را تا دوست می‌شنود، به جان می‌نازد دشمن می‌شنود، بدل می‌گدازد.

﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ﴾، ﴿إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ﴾ جواب قسم است. سوگند یاد می‌کند که هیچ کس نیست که بر او گوشوانی نیست مگر که بر او گوشوانی و نگهبانی هست، همان است که جای دیگر گفت: ﴿وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ﴾ بر شما گوشوانان‌اند فریشتگان دبیران و نویسندگان بر شما موکل کرده‌اند تا گفتار و کردار شما می‌نویسند و آن گه بر مصطفی (ص) عرضه می‌کنند چنان که در خبر است. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): تُعْرَضُ عَلَيَّ أَعْمَالُكُمْ فَمَا كَانَتْ مِنْ حَسَنَةٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَيْهَا وَ مَا كَانَتْ مِنْ سَيِّئَةٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُمْ».

مؤمن موحد معتقد چون می‌داند که از حق جل جلاله بر وی گوشوان است و نگهبان، باید که لباس مراقبت در پوشد و گوش به احوال و اقوال و اعمال خود دارد و ساحت سینه خود از لوث غفلت پاک دارد. ﴿أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى﴾ بر دوام ورد خود سازد، ﴿وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ﴾ در پیش دیده خود دارد، ﴿وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ﴾. نقش نگین یقین خود گرداند.

قوله: ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ﴾، تا در نگرد مردم که او را خود از چه چیز آفریده‌اند و از بهر چه آفریده‌اند؟. خداوند صورتی آفرید که برای سجده کردن و چشمی که برای اشک ریختن و جسمی که برای خدمت و دلی که برای شناخت و درونی که برای دوست داشتن شایستگی دارد]: ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾. که خداوندزبان شما را به شهادت و دل‌های‌تان را به معرفت و سعادت و بدن‌های‌تان را برای خدمت و عبادت زینت کرد و آنها را آراست.

﴿خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ﴾. این مردم را که آفریدند از آبی افکنده ریخته آفریدند. آبی که از پشت مرد بیرون می‌آید و از استخوان سینه زن، اول نطفه بود و به قدرت خود علقه گردانید، پس به مشیت خود مضغه ساخت، پس به اراده خود عظام را پدید آورد. به جود خود کسوه لحم در عظام پوشانید. چون خواست که بر مادر و پدرت جلوه کند، در صدف رحم، تو را به صورت نیکو بیاراست چنان که نخاس کنیزک را بیاراید، به وقت عرض، همچنین پس از آنکه تو را در قبر، خاک گردانید برای عرضه بر پیامبران و خداوند می‌آراید. قال الله تعالی: ﴿وَعُرِضُوا عَلَى رَبِّكَ صَفًّا﴾. کوزه که در آب بود تو آن را نگون‌سار کنی، در وی هیچ نماند.

رب العزة، نطفه را در رحم نهاد و نگون‌سار نگه داشت، به قدرت خود. رب العزة بعضی از مخلوقات بر صورت ساجدان آفریدی چون مار و ماهی و حشرات، بعضی بر صورت راکعان، چون بهائم و سباع، بعضی بر صورت قائمان، چون اشجار و نبات، بعضی بر صورت قاعدان، چون جبال راسیات. این همه بر سجود و رکوع و قعود مجبوراند و ایشان را در آن مدحی نه. و آدمی را بر صورتی آفرید که درو قدرت سجود و رکوع و قعود و قیام است و او را در آن اختیار و استطاعت داده لاجرم مستوجب مدح و ثنا شده که: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ...﴾. "سبحان من خلق ابن آدم لاظهار القدرة ثم رزقه لاظهار الكرم، ثم يميته لاظهار الجبروت، ثم يحييه لاظهار الثواب و العقاب ﴿فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾.

از جهت ساختاری سوره طارق به ۴ بخش قابل تقسیم است:

بخش اول: آیه ﴿وَالسَّمَاء وَالطَّارِقِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ النَّجْمُ الثَّاقِبُ إِن كُلُّ نَفْسٍ لَّمَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ ﴾. سوگند به آسمان و ستاره درخشنده آنکه انسان به حال خود رها نشده و بر او نگهبانانی گماشته شده است.

بخش دوم: آیه ﴿فَلْيَنظُرِ الإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِن مَّاء دَافِقٍ يَخْرُجُ مِن بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ فَمَا لَهُ مِن قُوَّةٍ وَلا نَاصِرٍ ﴾. اگر انسان به خلقت خود که از نطفه ناچیزی بوده است نگاه کند، زنده شدن دوباره‌اش را در قیامت انکار نمی‌کند. روزی که ضمائر قلوب و عقاید فاش و محاسبه می‌شود.

بخش سوم: آیه ﴿ وَالسَّمَاء ذَاتِ الرَّجْعِ وَالأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَمَا هُوَ بِالْهَزْلِ﴾. سوگند به آسمان و زمین که قرآن سخنی قاطع و به دور از بیهودگی و شوخی است.

بخش چهارم: آیه ﴿إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا وَأَكِيدُ كَيْدًا فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا﴾. کفار برای خاموش کردن اسلام توطئه می‌کنند ولی خداوند، توطئه آنها به خودشان باز می‌گرداند.

ملاصدرا تفسیری تأویلی - حکمی، بر سوره طارق نوشته است و برخی دلایل تجرد و جاودانگی نفس و تقسیم سه گانه عوالم به عالم دنیا و برزخ و آخرت و امکان عقلی رستاخیز انسان در آخرت را تبیین کرده است. او پس از تمهید مقدمه‌ای در طی فصلی، دلالت آسمان را بر وجود خدا در وجوهی چند بیان داشته و سپس به تأویلی عرفانی در لمعه‌ای اشراقی پرداخته و در بحث هدایتی عقل، ثابت می‌کند که نگهبان انسان و خارج کننده‌اش از نقص به کمال، فرشته‌ای روحانی است که فعال معقولات است و سپس به اثبات عوالم سه گانه حس و مثال و عقل؛ و موت و فزع و صعق به معاد او می‌پردازد. و در پایان نیز مناجات زیبایی را سروده است: ای نفس: از شوخی و هرزه درایی بازایست و خو پذیر به اخلاق پروردگار یگانه و از خواب بی‌خبران بیدار شو و از خفتگاه نادانان که هدفی جز هواهای خویش ندارند و آنان را جز آرزوهایشان به جنبش درنیاورد. برخیز ای نفس، هوا را رها کن و راه پروردگارت را به هدایت بپیما .

محور مطالب این سوره دو چیز است: یکی هشدار نسبت به معاد و دیگری نعمت قرآن و جایگاه والای آنکه جدا کننده حق از باطل است.

قرینه سوگندها ﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ﴾ و آیه ﴿إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ﴾ و آیات دیگری که رجوع همه موجودات را به سوی خداوند اعلام نموده و سیاق آیات قبل که راجع به معاد است و این که «الصدع» تعبیر دیگری از «انشقاق» عمیق و همه جانبه زمین می‌باشد، این آیات باید ناظر به وضع نهایی آسمان و زمین و پراکنده شدن و برگشت آنها به سوی عالم فوق ماده و طبیعت باشد. ذات، نوعی اشعار به طبیعت و خاصیت ذاتی دارد: آسمان به طبیعت خود برگشتنی و زمین به طبیعت خود شکافته و جدا شدنی می‌باشد.

در این سوره، سه دلیل برای اثبات معاد جسمانی و بازگشت دوباره روح به بدن مادی بیان شده است. در دلیل نخست با یادآوری قدرت خداوند در آفرینش انسان از نطفه‌ای ناچیز، به قدرت مطلق خداوند برای بازگرداندن دوباره جسم انسان و پیوستنش به روح استدلال می‌کند. سپس با یادآوری قانون عمومی برگشت‌پذیری پدیده‌های مادی که در آسمان و زمین جاری است، دلیل دیگری برای اثبات امکان بازسازی دوباره جسم انسان بیان می‌کند. سوم آنکه انسان موجودی ممکن است و قدرت الهی بر او غلبه دارد..

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره طارق»، دانشنامه معاصر قرآن کریم