منبع علم معصوم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. منابع علم معصوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: منابع علم معصوم در حدیث - منابع علم معصوم در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

معصوم به دلیل جایگاهی که دارد باید واجد علم خاص باشد و علم و آگاهی نسبت به تمام معارف دینی و نیازهای مردم و آنچه در اداره جوامع انسانی لازم است، نخستین شرط برای تصدی مقام امامت است. برخی از منابع علم معصوم و امام، علوم انتقالی از خداوند متعال هستند مانند: قرآن کریم؛ وحی مستقیم الهی؛ نور الهی و اسم اعظم؛ برخی دیگر از علوم، علوم انتقالی از پیامبر است مانند: تعلیم از پیامبر یا امام پیشین؛ کتاب و جامعۀ امیرمؤمنان(ع)؛ جفر و کتب و مواهب انبیا و برخی دیگر از علوم، علوم انتقالی از ملائکه است مانند: وحی به واسطۀ فرشته؛ الهام؛ مصحف فاطمه(س)؛ مُحَدِّث بودن؛ رؤیای صادقه و... .

مقدمه

امام و پیشوای امت اسلامی به تناسب جایگاه و شئون و مسؤولیت‌هایی که به عنوان جانشین رسول خدا(ص) دارد، باید واجد علم خاص باشد. حال سوال از منابع این علم است یعنی امام چگونه و از چه راهی علم و دانایی لازم برای هدایت امت اسلامی را به دست می‌‌آورد؟ با توجه به خاتمیت و انقطاع وحی ارسالی این سوال مطرح می‌‌شود که امامان چگونه با انقطاع وحی می‌‌توانند معارف و احکام الهی و مصالح واقعی را برای سوال کنندگان تبیین کنند؟ و ما چگونه می‌‌توانیم از پاسخ آنان علم و یقین به واقع حاصل نماییم؟.

علم و آگاهی نسبت به تمام معارف دینی و نیازهای مردم و آنچه در اداره جوامع انسانی لازم است، نخستین شرط برای تصدی مقام امامت است و بدون علم، این مسئولیت هرگز به انجام نمی‌رسد و معصومین(ع) از چنین علمی برخوردار بودند. منبع اصلی علم غیب امامان(ع) خداوند است و خداوند از راه‌های مختلفی علوم را به امامان(ع) تعلیم می‌‌دهد. اظهار منابع دیگر مثل وراثت و یا رجوع به مصاحف و کتب، جهت اثباتی داشته و امامان برای عادی جلوه نشان دادن علومشان سعی در مستند کردن به منابع مورد فهم و قبول همگان داشتند.

منابع علم معصوم

با بررسی آیات و روایات، منابع و راه‌های آگاهی معصوم از علم ـ برخی از راه‌ها مشترک میان پیامبران و امامان است و برخی از راه‌ها مختص پیامبر است ـ در چند شاخه کلی دسته بندی می‌‌شود که عبارت‌اند از:

علوم انتقالی از خداوند متعال

1. قرآن کریم: نخستین منبع نامتناهی علوم اهل بیت(ع) قرآن کریم است که احکام و دستورهای دین را از آن می‌گیرند. استنباط و برداشت اهل بیت(ع) از قرآن به دو صورت است: گاهی ظاهر آیه بسیار روشن است، از این رو اهل بیت(ع) حکمی را که بیان می‌کنند، به آیات محکم استناد می‌دهند. اما گاهی ظاهر آیه روشن نیست و احتیاج به تأویل دارد، در این صورت، اهل بیت(ع) که راسخان در علم و آگاهان به تأویل و تفسیر و ظاهر و باطن قرآن‌اند، حکم آن را از قرآن استخراج می‌نمایند. یعنی ایشان تفسیر و تأویل و ظاهر و باطن و محکم و متشابه آن را به خوبی می‌دانند. قرآن کریم در این باره می‌‌فرماید: وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ. امام صادق(ع) فرمودند: "راسخان در علم امیرمؤمنان و ائمه بعد از او هستند". اهل بیت(ع) در آگاهی به تمام ابعاد قرآن کریم با هیچ‌کس قابل‌مقایسه نیستند. امیر المؤمنینن(ع) می‌فرماید: "قرآن را به سخن در آورید؛ امّا سخنی برای شما نمی‌گوید، من به شما اعلام می‌کنم که علوم گذشته و آینده در آن کتاب آسمانی موجود است، احکام و مسائلی که به آنها نیاز دارید و تفسیر مواردی که موجب اختلاف شما می‌شود در قرآن آمده است، اگر از من بپرسید، شما را آموزش خواهم داد". امام باقر(ع) فرمود: "یکی از علوم، علم تفسیر قرآن و احکام مربوط به آن است و نیز دانشی که به تحولات زمان و رویدادهای آن ربط پیدا می‌کند،... اگر کسانی می‌یافتیم که ظرفیت‌های روحی مناسبی داشتند، مسایل علمی را به آنان منتقل می‌کردیم و خداوند نگهبان و پناهگاه ما است". امام صادق(ع) فرمود: "در قرآن کریم خبرهای گذشته و آینده و احکام داوری‌ها، انعکاس یافته و ما به همه آنها آگاهیم". یکی از اصحاب امام موسی بن جعفر(ع) به حضرت گفت: آیا همه چیز در قرآن و سنّت پیامبر وجود دارد یا شما از خودتان می‌گویید؟ فرمود: "ممکن نیست چیزی از خود بیان کنیم، آری! همه چیز در قرآن و سنّت پیامبر آمده است".
2. وحی مستقیم الهی: برخی از خبرهای غیبی قرآن اعم از حوادث گذشته و آینده و معارف مربوط به خدا و اسماء و صفات و اوضاع جهان برزخ و معاد به پیامبر تعلیم داده می‌‌شود: وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ.
3. نور الهی: از جمله منابع علم امام(ع) بهره‌مندی از نور الهی است؛ چنانکه هر وقت خواسته باشند از غیب آگاهی یابند، به سبب قدرت و اذنی که خداوند به آنها داده است هرچه را بخواهند برای آنها روشن می‌گردد.
4. اسم اعظم: بر اساس روایات یکی دیگر از منابع علم امام اسم اعظم است.

علوم انتقالی از پیامبر

1. تعلیم از پیامبر یا امام پیشین: وصایت و وراثت از پیامبر یا تعلیم از پیامبر و آگاهی از سنت پیامبر از منابع علم امامان(ع) است. پیامبر اکرم(ص) تمام معارف را به امیرالمؤمنین(ع) منتقل نمودند و از ایشان به امامان بعدی رسیده است. این تعلیم و وراثت از پیامبر(ص) به دو صورت بدون واسطه و با واسطه است؛ بدون واسطه در مورد امیرالمؤمنین(ع) صدق می‌‌کند و باواسطه در مورد سایر امامان(ع). همچنین تعلیم گاه به صورت عادی و از راه تعلیم و تعلّم بوده مانند جفر و جامعه و... و گاه به صورت غیرعادی، یعنی از راه القا و افاضۀ پیامبر. به عبارت دیگر ممکن است علوم انتقالی از پیامبر شامل علم القرآن، علم دیگر کتب آسمانی، کتاب جامعه و... باشد.
2. کتاب و جامعۀ امیرمؤمنان(ع): یکی دیگر از منابع علم امامان(ع)، کتاب علی(ع) است. از احادیث استفاده می‌‌شود این کتاب، طوماری از جنس پوست بوده است به طول هفتاد ذراع پیامبر(ص) که با املای ایشان و با خط علی(ع) نوشته شده است و در آن هر حلال و حرامی و هر چیزی که مردم تا قیامت به آن نیاز دارند، وجود دارد؛ حتی دیه یک خراش بر بدن.
3. جفر: جفر یکی دیگر از منابع علم امامان(ع) است که در مواردی به آن تمسک نموده‌اند. در اصطلاح، جفر پوستی است که علوم در آن نوشته می‌گردد و در اصطلاح حدیثی، به کتاب مخصوصی اطلاق می‌شود که به املای پیامبر(ص) و نگارش علی(ع) بوده و در بردارندۀ علم انبیا و اوصیا است. این کتاب، از جمله نشانه‌های امامت است که اکنون نزد امام زمان(ع) است.
4. کتب و مواهب انبیا: تمام کتاب‌هایی را که خداوند بر پیامبران نازل کرده، نزد ائمه(ع) است، این کتاب‌ها یکی از منابع علم ایشان است. امام صادق(ع) فرمودند: "الواح موسی و عصای موسی نزد ماست و ما وارثان پیامبرانیم".

علوم انتقالی از ملائکه

1. وحی به واسطۀ فرشته: گاهی فرشته‌ای به صورت انسان متمثل می‌‌گردد و پیامبران و اولیاء الهی را از یک رشته امور پنهان از حس مطلع می‌‌سازد. مانند نزول جبرئیل بر پیامبر اکرم(ص) و آوردن آیات قرآن: قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ.
2. الهام: الهام یعنی افکندن مطالب بر قلب. در پاره‌ای از روایات تصریح شده است، ائمه(ع) همه علوم را از ناحیه خداوند دریافت می‌‌دارند، مثلاً امام رضا(ع) فرمودند: "هنگامی که خداوند کسی را برای مردم بر می‌گزیند چشمه‌های حکمت را در دلش قرار می‌دهد و علم را به وی الهام می‌کند تا برای جواب از هیچ سؤالی درنمانده و در تشخیص حق سرگردان نشود". یکی از راه‌های الهام نکت در دل و نقر در اسماع دانسته شده است یعنی مطلب در قلب آنان حک یا در گوش آنان بیان می‌شود
3. مصحف فاطمه(س): براساس روایات، مجموعه‌ای از اخبار غیبی و وقایع آیندگان است که جبرئیل بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) به حضرت زهرا(س) عرضه کرد و امیرمؤمنان(ع) نیز مطالب آن را نگاشت.
4. مُحَدِّث بودن: یکی از منابع علوم امامان(ع) محدث بودن است. ایشان بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" که توسط فرشتگان الهی صورت می‌گیرد، به دست می‌آورند. البته این صفت منحصر به آنها و مخصوص به منصب امامت نیست، بلکه حضرت زهرا(س) نیز دارای این صفت بوده است. "حسن بن یحیای مدائنی" می‌‌گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: "هنگامی که سؤالی از امامی می‌شود چگونه جواب می‌دهد؟" امام فرمود: "گاهی به او الهام می‌شود و گاهی از فرشته می‌شنود و گاهی هر دو".
5. القای روح القدس: اینکه روح القدس چیست؟ میان مفسران اختلاف است. از روایات استفاده می‌‌شود روح القدس نیروی غیبی است که با همه پیامبران و معصومان(ع) همراه بوده است و در موراد مختلفی امدادهای الهی را به آنها منتقل ساخته است و حضرت عیسی (ع) با همان نیروی غیبی مردگان را به اذن خدا زنده می‌نموده است. امام صادق(ع) در پاسخ عمار ساباطی که پرسید اگر شما به حکومت رسیدید، چگونه حکم می‌کنید؟ فرمود: "به حکم خدا و حکم داوود و چنانچه موضوعی پیش بیاید که حکم آن نزد ما حاضر نباشد، روح القدس آن را به ما القا می‌کند".
6. رؤیای صادقه: خواب انبیا و امامان(ع) مطابق با واقع است و آنها افزون بر اینکه در بیداری از عنایات خداوند برخوردارند، در خواب و رؤیا نیز از تأییدات الهی بهره‌مندند و از غیب آگاه می‌شوند.
7. عروج به عرش در شب‌های جمعه: ابی یحیی صنعانی از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند که حضرت فرمودند: "یا اَبا یحیی به درستی که برای ما اهل بیت در شب‌های جمعه شأن و رتبه‌ای عظیم در نزد خداوند است". عرض کردم: جُعِلتُ فِداک، آن شأن چیست؟ فرمودند: "در شب‌های جمعه ارواح انبیاء و اوصیاء ماضی و وصیّ پیغمبری که در میان شما هست عروج می‌کنند به سوی آسمان‌ها تا اینکه احاطه می‌کنند به عرش خداوند. پس طواف می‌کنند به عرش خداوند و در نزد هر ستونی از ستون‌های عرش دو رکعت نماز می‌گذارند. بعد از آن برمی‌گردد ارواح به ابدان مطهره ایشان در زمین. پس صبح می‌کنند انبیاء و اوصیاء شادی‌کنان و صبح می‌کند وصیّی که در میان شما هست و حال آنکه زیاد شده باشد در علم به قدر جمیع انبیاء و اوصیاء ماضی بل مضاعف بر آن"..

منابع دیگر

موارد دیگری نیز از منابع علم معصوم وجود دارد که عبارت‌اند از:

1. عالم ملکوت: ائمه (ع) بسیاری از علوم و معارف خود را از طریق مشاهده ملکوت، دریافت می‌کنند و با دید و درک غیرظاهری خود به حقایق می‌رسند.
2. عقل کامل: یکی از منابع علم ائمه(ع)، عقل کاملی است که خداوند به آنان داده است. بسیاری از حقایق علمی با عقل عادی درک‌پذیر نیست؛ چرا که عقل و خرد معمولی انسان، شعاع خاصی را روشن می‌سازد. ولی عقل ایشان شعاع بسیار گسترده‌ای را روشن می‌سازد و این امر سبب می‌شود حقایقی را به دست آورند که از دیگران پنهان است.
3. مشاهدۀ عمود نور: بین امام و خداوند عمودی از نور است که به واسطه آن، عمل اهل هر شهری را می‌بیند.
4. خردورزی و استنباط عقلی.
5. بهره‌گیری از حواس.

و موارد دیگری مانند آگاهی بر کتاب مبین، لوح محفوظ، آگاهی بر اوح محو و اثبات، عرش و کرسی.

پرسش‌های وابسته

• منابع علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• منابع و راه‌های دست‌یابی معصوم به علم غیب چیستند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• املای معصوم
• املای پیامبر خاتم
• املای امام
• کتابت معصوم
• کتابت امام
• نگاشته‌های معصوم
• نگاشته‌های امام
• کتاب علی
• کتب پیامبران پیشین
• صحف پیامبران پیشین
• مصحف علی
• مصحف فاطمه
• جفر
• تعلیم معصوم
• تعلیم پیامبر خاتم
• الف باب
• تعلیم امام پیشین
• تعلیم فاطمه زهرا
• تعلیم پیامبران پیشین
• سنت معصوم
• سنت پیامبر خاتم
• سنت امام پیشین
• سنت فاطمه زهرا
• سنت پیامبران پیشین
• وراثت از معصوم
• وراثت از پیامبر خاتم
• وراثت از امام پیشین
• وراثت از فاطمه زهرا
• وراثت از معصوم
• وراثت از پیامبران پیشین

منبع‌شناسی جامع منابع علم امام

• کتاب‌شناسی منابع علم امام؛
• مقاله‌شناسی منابع علم امام؛
• پایان‌نامه‌شناسی منابع علم امام.

منابع

1. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید
2. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن
3. سبحانی، جعفر آگاهی سوم یا علم غیب
4. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
5. مروی، احمد، مصطفوی، سید حسن، دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم
6. کرم‌زاده، علی، بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید
7. باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی
8. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه
9. لطیفی، رحیم علم غیب معصوم
10. نادم، محمد حسن علم امام از نگاه امیرالمؤمنین با تأکید بر نهج البلاغه
11. نادم، محمد حسن علم غیب از نگاه عقل و وحی
12. نادم، محمد حسن، معارف کلامی شیعه
13. خسروپناه، عبدالحسین کلام نوین اسلامی
14. اوجاقی، ناصرالدین علم امام از دیدگاه کلام امامیه
15. رستمی، محمد زمان، بررسی دیدگاه‌های تفسیری عرفانی درباره علم امام
16. لاری، علی اکبر، فی کیفیة علم الإمام و منابع ذلک العلم
17. افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد
18. حسینی، سید جواد، خبرهای غیبی در نهج البلاغه
19. رابیل، سیده جستاری در مسئله علم غیب
20. میرترابی حسینی، زهرةالسادات علم لدنی در قرآن و حدیث
21. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵