ابوبکر بن ابی‌قحافه

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوبکر در تاریخ اسلامی | ابوبکر در حدیث | ابوبکر در تراجم و رجال | ابوبکر در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ابوبکر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ابوبکر بن ابی قحافه، از صحابه پیامبر و - به اعتقاد اهل سنت - اولین خلیفه از خلفای راشدین است.

مقدمه

• ابوبکر جزء اولین مسلمانان بود که در مکّه به پیامبر گروید و با آن حضرت به مدینه هجرت کرد. وی که از قبیلۀ "تیم" بود و موقعیت اجتماعی خوبی داشت، پیوستن او به اسلام در پیشرفت آیین خدا مؤثّر بود و پیامبر خدا نیز با ازدواج با عایشه دختر ابوبکر، از این موقعیت به نفع اسلام بهره گرفت. پس از وفات رسول خدا(ص) و بروز تعصّبات جاهلی و رقابت مهاجران و انصار، با صحنه‌سازی‌هایی که در سقیفه بنی ساعده انجام گرفت، برخلاف نصّ صریح و نصب قطعی پیامبر، ابوبکر را به خلافت برگزیدند و علی(ع) را کنار زدند. در دورۀ او ظلم به اهل بیت و محروم ساختن امّت از امامت امیر المؤمنین(ع) پایه‌ریزی شد و به خانۀ حضرت زهرا(ع) حمله گشت و فدک غصب شد و حضرت زهرا(ع) تا آخر عمر از او و عمر ناراضی بود. میان او و علی(ع) ماجراهاست که در این مختصر نمی‌گنجد.
• ابوبکر، فرزند ابوقحافه عثمان و مادرش ام‌الخیر سلمی، هر دو از طریق جدّ پنجمشان با پیامبر نسبت داشتند. ابوبکر بنابر برخی روایات، دو سال و چند ماه پس از واقعه عام‌الفیل در مکه به‌دنیا آمد. نام وی در دوران پیش از اسلام عبدالکعبة بود و پس از اسلام پیامبر وی را عبدالله خواند. القاب دیگر او را عتیق، صدیق و فاروق نوشته‌اند. علمای شیعه تعلق لقب صدیق و فاروق را به ابوبکر مردود می‌شمارند و با استناد به منابع اهل سنت این القاب را از القاب امام علی(ع) می‌دانند.
• ابوبکر از جوانی به شغل بازرگانی (بزازی) اشتغال داشت و مردی توانگر بود. وی در زمره نخستین کسانی است که اسلام آوردند. برجسته‌ترین حادثه زندگی ابوبکر در مکه، همراهی او با پیامبر(ص) در هجرت به مدینه (اول ربیع الاول سال اول هجری، سال چهاردهم پس از بعثت) و پنهان شدن در غار ثور است. در شب چهارم ربیع الاول پیامبر(ص) همراه با ابوبکر از غار ثور، آهنگ یثرب کردند و روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول وارد یثرب (مدینه) شدند. ابوبکر پس از آن در بیشتر اوقات همراه پیامبر بود. عایشه یکی از همسران پیامبر نیز فرزند ابوبکر است.

ابوبکر پس از رحلت پیامبر

• پیامبر(ص) روز ۲۸ صفر سال یازدهم هجری رحلت کرد. سابقه ابوبکر هر چند پیش از رحلت پیامبر اکرم سابقه‌ای به‌نسبت خوب است، اما پس از رحلت پیامبر به واسطه او، امر خلافت که حق مسلم امام علی(ع) بود، از جایگاه اصلی‌اش خارج شد. بنابر قول مشهور، ابوبکر هنگام خبر رحلت پیامبر در منطقه سنح بوده است. حضور ابوبکر در مسجد و پیوستن او به‌همراه عمر و ابوعبیده جراح به اجتماع انصار در سقیفه بنی‌ساعده، همراه با زمینه‌سازی عمر، در نهایت سبب شد که ابوبکر دو روز بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) –در حالی که امام علی(ع) و دیگر بزرگان بنی‌هاشم مشغول مراسم تدفین پیامبر بودند- بر کرسی خلافت بنشیند، تصدّی کرسی خلافت مسلمین ابوبکر در شرایطی پیش آمد که حدود ۲ ماه پیش در جریان غدیر خم، پیامبر اکرم(ص) به‌طور رسمی در مقابل دیدگان جمع کثیری از حاجیان علی(ع) را به‌عنوان جانشین خود انتخاب و به مردم معرفی کرده بود. حدیث متواتر مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ، فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ. أَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ، وَ عادِ مَنْ عاداهُ که در منابع اهل سنت نیز از اعتبار و تواتر برخوردار است، دلیلی بر این مدعاست. از این‌رو شیعیان از این مسئله با عنوان غصب خلافت یاد می‌کنند و معتقدند پیامبر اکرم، امام علی(ع) را به‌عنوان خلیفه و جانشین خود در امر امامت برگزید. یک روز بعد از ماجرای سقیفه بیشتر مردم با ابوبکر بیعت کردند، اما در این میان برخی از بزرگان اصحاب چون ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عباس بن عبدالمطلب، مقداد بن عمرو و... از بیعت با وی خودداری کردند. امام علی(ع) بنابر روایات مشهور از بیعت با ابوبکر با وجود اعمال فشار و خشونت بر وی و خانواده و یارانش تا چهل روز یا ۷۵ روز و در بعضی اقوال تا وفات حضرت فاطمه(س) –یعنی شش ماه بعد- امتناع کرد. سرانجام امام علی(ع) به‌دلیل مشاهده گسترش شدید ارتداد، طغیان قبایل و ظهور مدعیان پیامبری در جزیرة العرب و ایجاد خطر فتنه و فساد در جامعه مسلمین، اوضاع را نابسامان دید و برای حفظ جامعة نوپای مسلمین تن به بیعت داد.
• ابوبکر در روز دوشنبه ۷ جمادی الآخر سال سیزدهم هجری تب کرد و بستری شد. در این بیماری که پانزده روز طول کشید عمر به‌جای وی بر نماز ایستاد. سرانجام در ۲۲ همان ماه در سن ۶۲ سالگی، در حالی‌که دو سال و سه ماه و ۲۲ روز از خلافتش سپری شده بود، درگذشت. ابوبکر را همسرش اسماء غسل داد و همان شب عمر بر پیکرش نمازگزارد و در کنار مدفن پیامبر به خاک سپرده است.
• امام علی(ع) در خطبه سوم نهج البلاغه فرمود: "آگاه باشید. به خدا سوگند که فرزند ابی‌قحافه خلافت را چون جامه‌ای بر تن کرد و نیک می‌دانست که پایگاه من نسبت به آن (امر خلافت) چونان محور است به آسیاب". امام علی(ع) در این خطبه به صراحت اعتراض خود را بیان می‌کند: ابوبکر با وجودی که می‌دانست جایگاه امام در امر خلافت به منزله قطب آسیاست، اما خلافت را به دست گرفت. استوانه آسیا حرکات سنگ را تنظیم می‌کند و در نتیجه گردش سنگ حاصل می‌شود. امام(ع) نیز بر وفق حکمت الهی، نظم‌دهنده امور مسلمین و آگاه به سیاست شرعیّه است. به این سبب جایگاه خود را در خلافت به موقعیّت و نقش استوانه آسیاب تشبیه کرده است. آنچه مسلم است غصب خلافت و کنار گذاشتن اما از اداره امور جامعه لطمه‌ای جبران‌ناپذیر بر بشریت وارد ساخت که جبران آن امری ناممکن است.

جستارهای وابسته

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: