تفسیر معانی القرآن - اخفش: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۸ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۱

مقدمه

ابن ندیم در بیان اخبار اخفش مجاشعی (ابو الحسن سعید بن مسعده)، در شمار کتاب‌های وی این تفسیر را با همین عنوان نام برده است^[۱]. داوودی نیز در معرفی اخفش این تفسیر را با همین عنوان از تألیفات وی به شمار آورده و از وی نقل کرده است: «کسایی از من خواست کتابی را در معانی قرآن تألیف کنم و من کتابی را در معانی قرآن تألیف کردم»^[۲]. حاج خلیفه نیز با ذکر اخفش در شمار کسانی که «معانی القرآن» تألیف کرده‌اند، از این تفسیر خبر داده است^[۳]. اسماعیل پاشا نیز این کتاب را با عنوان معانی القرآن از تألیفات اخفش اوسط‍ سعید بن مسعدۀ مجاشعی به شمار آورده است^[۴].

انتشارات «عالم الکتب» در بیروت در سال ۱۴۲۴ ه‍‌. ق کتابی را با عنوان معانی القرآن تألیف اخفش (سعید بن مسعده بلخی مجاشعی) و تحقیق دکتر عبدالأمیر محمد امین الورد چاپ و منتشر کرده است که ظاهراً همین تفسیر معانی القرآن می‌باشد که کتاب‌شناسان از آن خبر داده‌اند. این کتابی که چاپ شده، یک جلد و ۷۰۴ صفحه و دو بخش دارد: بخش اول با حجم ۱۲۰ صفحه در بیوگرافی مؤلف و معرفی کتاب و مقایسه بین آن و سه کتاب دیگر (معانی القرآن فرّاء، مجاز القرآن ابو عبیده و الکتاب سیبویه) و اشاره به مطالب مشابه این کتاب با هریک از آن سه کتاب است ^[۵].

در بخش دوم، متن کامل معانی القرآن اخفش در ۵۱۹ صفحه (۱۲۱-۶۳۹) آمده و در پایان آن در ص۶۳۸ اشاره شده که این، آخر کتاب اخفش در معانی القرآن است و در ۶۰ صفحۀ آخر کتاب نیز خلاصه‌ای از مطالب بخش اول و فهرست‌هایی برای کتاب بیان شده است. عبد الامیر - محقق این کتاب - در بخش اول گزارش داده است که نسخه خطی این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد و کپی آن در کتابخانۀ امیر المؤمنین(ع) در نجف موجود^[۶] و متن معانی القرآن در این کتاب با تحقیق از نسخۀ خطی آن به‌دست آمده است^[۷].

محتوای این کتاب بحث‌هایی ادبی در مورد کلمات قرآن است که به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن بیان شده است^[۸] و بسیاری از مطالب آن با مطالب معانی القرآن فرّاء مشابهت دارد.

عبدالامیر مطالب مشابه این دو کتاب را بیش از ۳۸۰ مورد ذکر کرده و تألیف این کتاب را پیش از تألیف معانی القرآن فرّاء و فرّاء را استفاده‌ کنندۀ از این کتاب دانسته است^[۹]، ولی باتوجه به اینکه فرّاء و اخفش معاصر بوده‌اند و طبق برخی نقل‌ها فرّاء زودتر از اخفش از دنیا رفته است، مدعای عبدالامیر نیاز به بررسی و شاهد روشن دارد و بدون بررسی نمی‌توان آن را پذیرفت. در کتاب‌شناسی جهانی قرآن کریم، چاپ معانی القرآن اخفش با تصحیح هدی محمود قراعه در دو جلد در قاهره و با تحقیق فائز فارس در دو جلد در کویت نیز گزارش شده است^[۱۰].^[۱۱]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.
↑ ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.
↑ ر.ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.
↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.
↑ برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.
↑ ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.
↑ ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.
↑ برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).
↑ ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.
↑ پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۴۳-۳۴۴.

جستارهای وابسته

[1] ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.

[2] ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.

[3] ر.ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.

[4] بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.

[5] برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.

[6] ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.

[7] ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.

[8] برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).

[9] ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.

[10] پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.

[11] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۴۳-۳۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۲: / خط ۲: @@
 == مقدمه ==
-یکی از [[آثار تفسیری]] [[قرآنی]] [[عصر حضور]] کتاب معانی القرآن یا [[تفسیر]] مشکل [[اعراب]] القرآن و معانیه تألیف [[ابو زکریا یحیی بن زیاد دیلمی]] معروف به [[فرّاء]] است. [[داوودی]] وی را در شمار [[مفسّران]] ذکر کرده و معانی القرآن را از تألیف‌های وی به شمار آورده و گفته است: وی در راه [[مکه]] در سال ۲۰۷ ه‍‌. ق در ۶۷ سالگی درگذشته است<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۶۷.</ref>.
+[[ابن ندیم]] در بیان [[اخبار]] [[اخفش مجاشعی]] ([[ابو الحسن سعید بن مسعده]])، در شمار کتاب‌های وی این [[تفسیر]] را با همین عنوان نام برده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.</ref>. [[داوودی]] نیز در معرفی اخفش این تفسیر را با همین عنوان از تألیفات وی به شمار آورده و از وی نقل کرده است: «کسایی از من خواست کتابی را در [[معانی قرآن]] تألیف کنم و من کتابی را در معانی قرآن تألیف کردم»<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.</ref>. [[حاج خلیفه]] نیز با ذکر اخفش در شمار کسانی که «معانی القرآن» تألیف کرده‌اند، از این تفسیر خبر داده است<ref>ر.ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.</ref>. [[اسماعیل پاشا]] نیز این کتاب را با عنوان معانی القرآن از تألیفات اخفش اوسط‍ سعید بن مسعدۀ مجاشعی به شمار آورده است<ref>بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.</ref>.
-باتوجه به سن و [[تاریخ]] [[وفات]] وی معلوم می‌شود که در عصر [[امام کاظم]]{{ع}} و [[امام رضا]]{{ع}} می‌زیسته است و در نتیجه، معانی القرآن وی از آثار تفسیری، قرآنی عصر حضور می‌باشد.
+انتشارات «عالم الکتب» در بیروت در سال ۱۴۲۴ ه‍‌. ق کتابی را با عنوان معانی القرآن تألیف اخفش (سعید بن مسعده بلخی مجاشعی) و تحقیق دکتر [[عبدالأمیر محمد امین الورد]] چاپ و منتشر کرده است که ظاهراً همین تفسیر معانی القرآن می‌باشد که کتاب‌شناسان از آن خبر داده‌اند. این کتابی که چاپ شده، یک جلد و ۷۰۴ صفحه و دو بخش دارد: بخش اول با حجم ۱۲۰ صفحه در بیوگرافی مؤلف و معرفی کتاب و مقایسه بین آن و سه کتاب دیگر (معانی القرآن فرّاء، مجاز القرآن [[ابو عبیده]] و الکتاب سیبویه) و اشاره به مطالب مشابه این کتاب با هریک از آن سه کتاب است <ref>برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.</ref>.
-[[ابن ندیم]]، [[حاج خلیفه]] و [[اسماعیل پاشا]] از این کتاب با عنوان معانی القرآن یاد کرده‌اند<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۷۳. {{عربی|الفن الثانی من المقالة الثانیة، اخبار الفرّاء}}؛ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۱۷۳۰؛ بغدادی، هدیة العارفین (اسماء المؤلفین و آثار المصنّفین من کشف الظنون)، ج۶، ص۵۱۴.</ref>، و اخیراً نیز با همین نام به چاپ رسیده است، ولی برحسب آنچه در صفحۀ اول نسخۀ چاپ شده از این تفسیر آمده، خود فرّاء بحث خود در این کتاب را با تفسیر مشکل اعراب القرآن و معانیه آغاز کرده است<ref>ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۱.</ref>، و [[آقا بزرگ تهرانی]] نیز هرچند خود با عنوان کتاب المعانی فی القرآن از این اثر یاد کرده، خبر داده است که این اثر در [[تهران]] نزد [[سید نصر الله تقوی]] در مجلّدی بزرگ با عنوان تفسیر مشکل اعراب القرآن و معانیه موجود است<ref>ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۰۶، رقم ۴۶۳۵.</ref>.
+در بخش دوم، متن کامل معانی القرآن اخفش در ۵۱۹ صفحه (۱۲۱-۶۳۹) آمده و در پایان آن در ص۶۳۸ اشاره شده که این، آخر کتاب اخفش در معانی القرآن است و در ۶۰ صفحۀ آخر کتاب نیز خلاصه‌ای از مطالب بخش اول و فهرست‌هایی برای کتاب بیان شده است. [[عبد الامیر]] - محقق این کتاب - در بخش اول گزارش داده است که نسخه خطی این کتاب در کتابخانه [[آستان قدس رضوی]] در [[مشهد]] و کپی آن در کتابخانۀ [[امیر المؤمنین]]{{ع}} در [[نجف]] موجود<ref>ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.</ref> و متن معانی القرآن در این کتاب با تحقیق از نسخۀ خطی آن به‌دست آمده است<ref>ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.</ref>.
-به‌هر حال در عصر اخیر کتابی با نام معانی القرآن تألیف [[ابی زکریا یحیی بن زیاد فرّا]] متوفای ۲۰۷ با تحقیق [[احمد یوسف نجاتی]] و [[محمد علی نجّار]] به [[همت]] انتشارات «دار السرور» چاپ و منتشر شده است و طبق گزارش مدیر بخش [[ادبیات]] انتشارات دار السرور، نسخه‌های خطی متعددی (برخی کامل و برخی ناقص) از این [[تفسیر]] موجود بوده<ref>یک نسخه در کتابخانه [[سلیمانیه]] در [[استانبول]]، عکس‌ برداری شده از اصل آن در کتابخانه [[بغداد]]، در [[قرن چهارم هجری]] (۳۸۱ ه‍‌.ق) مکتوب و با چهار واسطه از فرّاء شنیده شده است. این نسخه از آغاز تا [[سوره انسان]] است.
+محتوای این کتاب بحث‌هایی ادبی در مورد کلمات [[قرآن]] است که به ترتیب [[سوره‌ها]] و [[آیات قرآن]] بیان شده است<ref>برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های {{متن قرآن|الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}} و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، {{متن قرآن|رَبِّ الْعَالَمِينَ}}، {{متن قرآن|مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}} و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).</ref> و بسیاری از مطالب آن با مطالب معانی القرآن فرّاء مشابهت دارد.
-نسخه دوم در کتابخانه [[نور]] عثمانیه در استانبول موجود است، و آن از [[سوره زمر]] آغاز و به آخر [[قرآن]] ختم می‌شود و [[کتابت]] آن در [[قرن ششم]] بوده است. نسخه سوم نیز در کتابخانه نور موجود باشد و در [[قرن دوازدهم]] مکتوب شده است. نسخه چهارم نسخه‌ای کامل است که در کتابخانه [[علامه]] [[محمود]] [[شنقیطی]] موجود بوده و در اول [[قرن چهاردهم]] با خط‍ جدید [[نگارش]] یافته است، نسخه پنجم فقط‍ جزء آخر قرآن (از [[سوره عبس]] تا [[سوره ناس]]) را دربر دارد و آن‌هم در قرن چهاردهم نگارش یافته است (ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، تصویر ص۳-۶).</ref> و این تفسیر چاپ شدۀ موجود با [[رجوع]] به آن نسخه‌ها تحقیق شده است<ref>ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳.</ref>.
-این تفسیر در سه جلد (جلد اول ۵۰۹ صفحه از [[سوره فاتحه]] تا [[سوره یونس]]، جلد دوم ۴۲۵ صفحه از [[سوره هود]] تا [[سوره زمر]]، و جلد سوم ۳۹۳ صفحه از سورۀ [[مؤمن]] تا [[سورۀ ناس]]) به چاپ رسیده است و همۀ [[سوره‌های قرآن]] را دربر دارد، ولی به تفسیر همۀ [[آیات]] نپرداخته و از هر [[سوره]] آیاتی را تفسیر کرده است<ref>برای مثال، از سوره حمد تنها در مورد کلمات {{متن قرآن|الْحَمْدُ لِلَّهِ}}، {{متن قرآن|عَلَيْهِمْ}}، {{متن قرآن|غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ}}، {{متن قرآن|وَلَا الضَّالِّينَ}} نکاتی را بیان کرده و درباره سایر آیات و کلمات هیچ سخنی ندارد و از بیست آیه اول سوره بقره تنها در خصوص آیات ۱، ۲، ۳، ۷، ۱۶، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ مطالبی را بیان کرده است (ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳-۱۹).</ref>.
+عبدالامیر مطالب مشابه این دو کتاب را بیش از ۳۸۰ مورد ذکر کرده و تألیف این کتاب را پیش از تألیف معانی القرآن فرّاء و فرّاء را استفاده‌ کنندۀ از این کتاب دانسته است<ref>ر.ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.</ref>، ولی باتوجه به اینکه فرّاء و اخفش معاصر بوده‌اند و طبق برخی نقل‌ها فرّاء زودتر از اخفش از [[دنیا]] رفته است، مدعای عبدالامیر نیاز به بررسی و [[شاهد]] روشن دارد و بدون بررسی نمی‌توان آن را پذیرفت. در [[کتاب‌شناسی]] [[جهانی]] [[قرآن کریم]]، چاپ معانی القرآن اخفش با تصحیح [[هدی محمود قراعه]] در دو جلد در قاهره و با تحقیق فائز [[فارس]] در دو جلد در [[کویت]] نیز گزارش شده است<ref>پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۳۴۳-۳۴۴.</ref>
-این تفسیر، ادبی محض است و در اغلب موارد [[اعراب]] مشکل کلمات را بیان می‌کند و در مواردی به ذکر قرائت‌های مختلف کلمات و وجه ترکیب کلمات طبق هریک از آن [[قرائات]] می‌پردازد و گاهی معنای برخی کلمات را نیز بیان می‌نماید<ref>برای نمونه، در آیه {{متن قرآن|وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}}، {{متن قرآن|الرِّجْسَ}} را به عذاب و غضب معنا کرده و گفته است: آن شبیه «رجز» است (ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۴۸۰) در سوره فلق {{متن قرآن|الْفَلَقِ}} را به صبح و {{متن قرآن|غَاسِقٍ}} را به شب معنا کرده است (ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۳، ص۳۰۱).</ref>. در بیان [[اعراب]] یا توجیه [[قرائت‌ها]] گاهی به [[آیات قرآن]] و گاهی به اشعار و گاهی به [[کلامی]] از [[عرب]] استناد و [[استشهاد]] می‌کند؛ به‌عنوان نمونه در آغاز، بیش از یک صفحه دربارۀ حذف الف «اسم» در {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} و باقی ماندن آن در مواردی که اسم به «ربّ‌» اضافه می‌شود، بحث کرده است. سپس از سورۀ [[حمد]] با عنوان {{متن قرآن|أُمُّ الْكِتَابِ}} یاد نموده و در آن به بیان و توضیح چهار نکته پرداخته است:
-#قرائت‌های غیرمشهور {{متن قرآن|الْحَمْدُ لِلَّهِ}}<ref>«سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۲.</ref> (الحمد للّه، الحمد للّه، الحمد للّه) و وجه هریک از آن قرائت‌ها.
-#با ضمّه و کسرۀ «هاء» قرائت شدن {{متن قرآن|عَلَيْهِمْ}} و بیان وجه هریک از دو قرائت.
-#اعراب {{متن قرآن|غَيْرِ}} در {{متن قرآن|غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ}}<ref>«راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.</ref> و بیان صفت بودن آن برای «الذین» نه برای [[ضمیر]] «هم» و جواز اینکه کسره «غیر» به لحاظ‍ تکرار صراط‍ بر سر آن باشد.
-#بیان اینکه «غیر» به‌معنای «لا» است و ازاین‌رو، جایز می‌باشد که «و لا» در {{متن قرآن|وَلَا الضَّالِّينَ}}<ref> سوره فاتحه، آیه ۷.</ref> به آن برگردانده و عطف شود و اگر «غیر» به‌معنای «سوی» می‌بود، جایز نبود «لا» به آن برگردانده و عطف شود. در بیان این نکات، به [[آیات]] دیگر [[قرآن]] و هم به اشعار [[عرب]] و هم به جمله‌ای که در محاورات عرب به کار می‌رود، [[استشهاد]] و استناد کرده است<ref>ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۳-۸.</ref>.
-گاهی [[سبب نزول]] [[سوره]] یا آیات را نیز بیان می‌کند؛ مانند سبب نزولی که برای [[سوره]] «مسد» ذکر کرده است<ref>ر.ک: فرّاء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸.</ref>. گرچه جمعی این کتاب را تألیف فرّاء معرفی کرده‌اند، ولی از سندی که در آغاز این [[تفسیر]] آمده، به‌دست می‌آید که این تفسیر به قلم [[محمّد بن جهم بن هارون سمّری]] و املای فرّاء بوده است؛ زیرا در آن سند با دو واسطه از محمد بن جهم نقل شده که گفته است: {{عربی|"هذا كتاب فيه معاني القرآن املاه علينا ابو زكريا يحيی بن زياد الفرّاء عن حفظه من غير نسخة في مجالسه اول النهار من ايام الثلاثاوات و الجمع في شهر رمضان و ما بعده من سنة اثنتين و في شهور سنة ثلاث و شهور من سنة اربع و مأتين}}<ref>فرّاء، معانی القرآن، ج۱، ص۱.</ref>؛ این کتابی است که در آن [[معانی قرآن]] وجود دارد. آن را ابو زکریا یحیی بن زیاد فرّاء در مجلس‌هایش در اول روزهای سه‌شنبه‌ها و جمعه‌ها در [[ماه رمضان]] و ماه‌های بعد از آن در سال ۲۰۲ و در [[ماه‌های سال]] ۲۰۳ و ماه‌هایی از سال ۲۰۴ ه‍‌. ق از [[ذهن]] و [[حافظه]] خود بدون هیچ نوشته‌ای بر ما [[املا]] کرد.
-درخور ذکر است که این سند از جهت فنّی اعتبار ندارد؛ زیرا اولاً: کسی که این تفسیر را از واسطه اول این سند نقل کرده، نامعلوم است و ثانیاً: [[وثاقت]] هیچ‌یک از واسطه‌های این سند ثابت نیست: نه در کتاب‌های رجالی [[شیعه]] توثیق شده‌اند و نه در کتاب‌های رجالی [[اهل تسنن]]<ref>محققان این کتاب احمد یوسف نجاتی و محمد علی نجار که از دانشمندان اهل تسنن هستند نیز سند این کتاب را معتبر ندانسته و گفته‌اند: «راوی این سند یعنی کسی که گفته است حدّثنا ابو منصور... شناخته شده نیست. برای ابو منصور [واسطه اول این سند] نیز به ترجمه و شرح‌حالی دست نیافتیم». برای ابوالفضل یعقوب بن یوسف (واسطه دوم سند) و محمد بن جهم سمّری نیز هرچند شرح‌حال و مصدر ترجمه‌ای ذکر کرده‌اند، ولی هیچ توثیقی برای آنان نقل نکرده‌اند و محمد بن جهم را نوجوانی که در هنگام وفات فرّاء نوزده ساله بوده است)، معرفی کرده‌اند (ر.ک: معانی القرآن، ج۱، مقدمه محققان، ص۱۴ و ۱۵) طبق این گزارش نویسنده این کتاب نوجوانی است که در ۱۴ تا ۱۶ سالگی این مطالب را از فرّاء شنیده و نوشته است؛ زیرا طبق آنچه در آغاز این کتاب بیان شده، نوشتن آن در سال‌های ۲۰۲-۲۰۴ بوده است.</ref>؛ بنابراین، چون استناد این [[تفسیر]] به فرّاء براساس اشتهار است و این اشتهار نیز به‌گونه‌ای نیست که صدور تمام مطالب این کتاب را از فرّاء [[قطعی]] نماید، با نظر دقیق [[علمی]] (نه با [[مسامحه]]) نمی‌توان این کتاب موجود را قاطعانه تألیف فرّاء و از [[آثار تفسیری]] [[عصر حضور]] دانست، ولی چون این کتاب، [[تفسیر روایی]] نیست تا در پذیرش آن به اعتبار سند نیاز باشد، مباحثی ادبی است که بدون احراز صدور آن از فرّاء نیز قابل استفاده است و اعتبار نداشتن سند آن تأثیر چندانی در استفاده از آن ندارد؛ البته اگر کسی بخواهد به تخصص و تفوّق ادبی فرّاء تکیه کند و به مطالب این کتاب به‌عنوان آرای ادبی فرّاء [[استدلال]] نماید، دچار مشکل می‌شود.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۳۳۹-۳۴۲.</ref>
 == منابع ==