کرامت انسان در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث کرامت انسان است. "کرامت انسان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

کرامت انسان در قرآن - کرامت انسان در حدیث - کرامت انسان در فقه سیاسی - کرامت انسان در معارف و سیره نبوی - کرامت انسان در معارف و سیره علوی

مقدمه

پیامبر اسلام با تشکیل حکومت و به دست گرفتن قدرت سیاسی، به سلب موانع برخورداری انسان از کرامت ذاتی و اثبات آنچه کرامت انسان را به ارمغان می‌آورد اقدام کرد. پیامبر اسلام(ص) پیام دعوت خود را در پاسخ به سؤال مفروق ـ یکی از بزرگان «بنی شیبان» ـ چنین معرفی می‌کند: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾. مفروق گفت: «به خدا که تو به تمامی اخلاق و اعمال نیک، دعوت کردی. مردمی که از حق رو گرداندند و تو را تکذیب کردند و با تو دشمنی ورزیدند، سخت گمراهند».

علی(ع) در نهج البلاغه این مبنای سیره حضرت را چنین می‌فرماید: «پیامبر(ص) مردم جاهلی را تا به جایگاه کرامت انسانی پیش برد و به رستگاری رساند».

«هاندریک وان لون» مؤلف کتاب تاریخ بشر نیز می‌نویسد: محمد(ص) از این زمان (هجرت) تا روز مرگ خود، در تمام اقدامات خویش، به دو علت توفیق یافت... او می‌گفت باید الله مالک تمام جهان را دوست داشت، پدر و مادر را احترام گذاشت، با بی‌چیزان و بیماران، متواضع و مهربان بود، درباره همسایگان تقلب و اعمال دور از شرافت انجام نداد.

در تاریخ آمده است که عدی بن حاتم پس از شکست مردم «جبل طی» در سال نهم هجری از لشکر اسلام و فرار به شام، سرانجام به‌وسیله خواهرش به مدینه آمد و در مسجد به محضر پیامبر اسلام(ص) شرفیاب شد و بعد به همراه پیامبر به سوی منزل حرکت کرد. در بین راه پیرزنی نزد حضرت آمد و حاجتش را با حضرت در میان گذاشت و حضرت مدتی به درد دل او گوش داد. عدی گوید: با خود گفتم وَ اللَّهِ مَا هَذَا بِمَلِكٍ (به خدا قسم این مرد سلطان و زمامدار مادی نیست) زیرا روش پادشاهان این نیست که برای رفع گرفتاری پیرزنی این مقدار معطل شوند و تا این اندازه تواضع داشته باشند. عدی گوید: به هر حال با او به منزل رفتم، اطاقش ساده و بی‌فرش بود، تنها فرش کوچکی از لیف خرما داشت، آن را در صدر اتاق افکند و مرا روی آن نشاند و خود روی زمین نشست و نهایت احترام را به من کرد. این رفتار انسانی او آن‌چنان در دلم اثر کرد که دیگر نیازی به دلیل و برهان نداشتم، با خود گفتم: باید این مرد پیامبر خدا باشد، پس از مذاکرات مختصری از آیین سابق خود دست کشیده، مسلمان شدم. سید قطب درباره علت پیشرفت سریع اسلام در دهه‌های اولیه می‌نویسد:... رمز پیروزی شگفت‌انگیز و پیشروی برق‌آسای روش اسلامی از آن جهت بود که برنامه و مقررات آن با احتیاجات فطری و ساختمان وجود انسان موافق بود و حقایق و اصول آن هم به هر جهت با عقل سلیم، سازگاری داشت و پیداست که چون فطرت انسان، روشن و بینا شد و به راه صحیح افتاد، دیگر هیچ چیز نمی‌تواند مانع پیشرفت او گردد و او را از هدف باز دارد

قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾. پیامبر اعظم(ص) در سیره حکومتی خود به دنبال رساندن انسان به چنین مرتبه‌ای از شایستگی بود و آنان که تحت رهبری سیاسی و الهی او قرار گرفتند، دارای افکار و اندیشه‌های بلندی شده و نیز اعمالی کاملاً انسانی و برخاسته از کمالات الهی داشتند، به طوری که صدور این نوع افکار فقط شایسته آنان بود. آیه شریفه می‌فرماید: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً﴾. آیه شریفه برخورداری حیات و زندگی پاکیزه و طیب را از آن کسانی می‌داند که هم عمل صالح انجام دهند و هم اندیشه پاک و حق‌گرایانه داشته و به کسب معارف الهی برآیند. در این صورت چنین اشخاصی مصادیق آیه شریفه ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ شده و از کرامت ارزشی ویژه خداوند برخوردار می‌شوند.

انسانی که از کرامت ویژه برخوردار شد، دارای هدایت ویژه الهی گردید: ﴿مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي﴾ و به درجاتی از اطمینان و آرامش رسید: ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ و به راحتی می‌تواند مشکلات و مصایب را تحمل کند: ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾.

در سیره حکومتی حضرت، انسان بعد از نجات از بندهای حقارت و بندگی و جهالت، به سوی حق رستگاری هدایت می‌شود تا به حق تعالی برسد. علی(ع) در حدیثی می‌فرماید: «هنگامی که رسول خدا(ص) مرا به سوی یمن فرستاد، فرمود با هیچ کس پیکار مکن مگر آنکه قبلاً او را دعوت به سوی حق کنی». بعد فرمود: به خدا سوگند اگر یک انسان به دست تو هدایت شود برای تو بهتر است از تمام آنچه خورشید بر آن طلوع و غروب می‌کند.

آنان که در این سیره کرامت ذاتی خود را یافتند و آموختند که انسان شأن جانشینی خداوند در زمین را دارد و باید از کرامت ویژه آن برخوردار شود و هدایت یافتن خود به سوی حق را آغازی برای رسیدن به حق قرار دادند، فراوانند. به ذکر چند نمونه اکتفا می‌شود. سعد ربیع از کسانی است که مراتبی از شأنیت و شایستگی انسان را درک کرده و خود را تحت تربیت خلیفه خدا در زمین قرار داده است. وی زمانی که در جنگ احد با دوازده زخم بر زمین افتاده بود، مردی از کنار وی گذشت و به او گفت: می‌گویند محمد(ص) کشته شده. سعد به وی گفت: اگر محمد(ص) کشته شده ولی خدای محمد زنده است و ما در راه نشر آیین خدا جهاد می‌کنیم و از حریم توحید دفاع می‌نماییم.

اصل کرامت و عزت انسان

کرامت و عزت انسانی مبنای اخلاق اسلامی را شکل می‌دهد. پیامبر گرامی اسلام (ص) تلاش نمود تا جامعه اسلامی را از ذلت رهانیده و آنها را به عزت برساند. تعبیر موشکافانه حضرت علی(ع) از عملکرد رسالت آن حضرت و توصیف عرب در عصر جاهلی جالب است: خداوند پیغمبر(ص) را به رسالت مبعوث ساخت، که جهانیان را بیم دهد و امین آیات وی باشد، در حالی که شما ملت عرب بدترین دین و آیین را داشتید و در بدترین سرزمین‌ها زندگی می‌نمودید. در میان سنگ‌های خشن و مارهایی که فاقد شنوایی بودند (و به همین جهت از هیچ چیز نمی‌ترسیدند). آب‌های آلوده را می‌نوشیدید و غذاهای ناگوار را می‌خوردید، خون یکدیگر را می‌ریختید و پیوند خویشاوندی را قطع می‌نمودید، بت‌ها در میان شما بر پا بود (و پرستش بت شیوه و آیین شما) و گناهان سراسر وجود شما را فرا گرفته بود.

پیامبر گرامی اسلام(ص) توانست در کوتاه مدت عرب را از عصر جاهلی خارج نموده و موجبات تحول روحی و باطنی را در آنها فراهم سازد. آموزه بنیادین پیامبر گرامی اسلام(ص) ارج نهادن و تکریم شخصیت انسان و از بین بردن اغلال و قیوداتی بود که انسان آن روز را گرفتار کرده بود. ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

کرامت انسان و رهایی از وابستگی‌های مادی

از دیگر شاخص‌های اساسی تمدن نبوی، می‌توان به دیدگاه اسلام به انسان اشاره کرد. بر اساس آموزه‌های نبوی، انسان موجودی متعالی، صاحب کرامت، منحصر به فرد و ارزشمندترین موجود روی زمین است و آنچه در این کره خاکی هست، مسخر او و به منظور برآوردن نیازهای اوست. البته خداوند افزون بر این همه شأن و منزلت و مقام معنوی، بار سنگین امانت الهی را بر دوش وی نهاده است. پس بایسته است او برای حفظ این امانت الهی، همه توان و نیروهای مادی و معنوی خویش را به کار گیرد، شأن و منزلت حقیقی خود را بشناسد و برای رسیدن به تکامل همه‌جانبه، بر اساس آموزه‌های الهی گام بردارد تا دچار زیان نشود و گوهر ارزشمند انسانی را از دست ندهد. انسان باید برای رسیدن به مقام‌های والای انسانی، موانع را از سر راه بردارد و خود را از بند بندگی غیر خدا برهاند؛ زیرا خداوند، او را آزاد آفریده است. اکنون باید بررسی کرد آزادی انسان که در آموزه‌های نبوی مطرح شده و از مهم‌ترین ویژگی‌های حقیقی تمدن اوست، به چه معناست. از دیدگاه قرآن کریم، آزادی، اسیر انسان‌هایی مانند خود نبودن است که آن اسارت، نتیجه برگزیدن غیر خدا به دوستی و ولایت است. خداوند در قرآن کریم، آزادی را ارمغان بزرگ وحی و رسالت رسول خدا(ص) می‌داند و در آیه‌ای با صراحت در این باره می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ﴾.

خداوند در قرآن، اسارت انسان در قیدوبندها را نتیجه برگزیدن راه کفر و پیروی از غیر حق و غیر خدا می‌داند و می‌فرماید: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ الْأَغْلَالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ﴾. و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.

در حقیقت، بندگی خدا، آزادی از غیر خدا و بندگی و اسارت طاغوت، نتیجه کفر و ایمان نداشتن به وحدانیت خدا و فرستادگان اوست. رسول گرامی اسلام می‌فرماید: خداوند متعال هر روز می‌فرماید: «من پروردگار عزیز شما هستم. پس هر که خواهان عزت دو جهان است، باید از خدای عزیز اطاعت کند».

آن حضرت در بیانی دیگر، ضرورت عزت مؤمنان را این گونه یاد آور می‌شود: «هرکس آزادانه خواری را بپذیرد، از ما نیست»؛ یعنی عزت و سربلندی دنیا و آخرت فقط در گرو اطاعت از خداوند است. گفتنی است قیام‌هایی که در طول تاریخ بر مبنای این اندیشه شکل گرفتند، به پیروزی و سرافرازی مسلمانان انجامیدند و در مقابل، با افول این بینش، تمدن اسلامی دچار انحطاط فکری و فرهنگی شد که این انحطاط بر دیگر جنبه‌ها نیز اثر گذاشت.

کرامت و حیثیت، دستاورد بعثت

پیامبران برای زنده کردن و استواری بخشیدن پایه‌های اخلاق برانگیخته شده‌اند. پیامبر اسلام بانگ بر می‌داشت که من برای کامل کردن ارزش‌های اخلاقی مردمان برانگیخته شده‌ام. قرآن کریم رسالت آن حضرت را معطوف به همین امر می‌داند: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾. در جای دیگری نیز این رسالت پیامبر گرامی اسلام را منّتی از جانب خداوند بر مؤمنان می‌داند تا به تزکیه و تعلیم آنان بپردازد: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾.

چنین بعثتی جهت‌گیری سیره را مشخص می‌کند تا در سایه حکومت و اِعمال حاکمیت الهی انسان‌ها فطرت الهی خود را شکوفا ساخته و به آنچه خیر و نیکو و پسندیده خداست، چه از نوع اندیشه و معرفت باشد و چه از نوع عمل باشد، آزادانه و با انتخاب رو آورند و متصف به آنها شوند. علی(ع) می‌فرماید: «به درستی که خداوند محمد(ص) را مبعوث کرد تا بندگانش را از بندگی‌های غیر خدا خارج کرده و به سوی عبودیت خداوند برساند».

پیامبر خدا در قرآن به داشتن اخلاق سترگ ستوده شده است؛ وصفی که برای هیچ پیامبری در کتاب‌های آسمانی نیامده است. اگر وصفی سترگ‌تر از این می‌بود، خداوند، بی‌گمان، واپسین پیامبر محبوب خویش را بدان می‌ستود و یاد می‌کرد. ارزش و اهمیت اخلاق نیک که از کرامت و بزرگواری سرچشمه می‌گیرد، آشکارا از این ستایش خداوند از پیامبرش پیدا است.

پیامبران که از نژاد پاک و پاسداران و نگهبانان شایسته و بایسته امانت خداوندی بودند، «یکی پس از دیگری همه بزرگوار و ارجمند آمدند و به پشتیبانی دین خدا برخاستند تا اینکه این روند تکاملی و تشریف بزرگواری از سوی خداوند به پیامبر اسلام حضرت محمد بن عبدالله رسید و او را از بهترین خاندان و گرامی‌ترین دودمان برکشید؛ از درختی که پیامبران خود را از آن جدا کرد و امینان خویش را برگزید و بیرون آورد. فرزندان او بهترین فرزندانند و خاندانش، نیکوترین خاندان، و دودمانش بهترین دودمان. در گرداگرد مکه روییدند، و در کشتزار بزرگواری بالیدند».

کسی که به پاسداری از ارزش‌های اخلاقی برمی‌خیزد، ناگزیر باید به گرامی‌ترین تشریف و جامه کرامت و منزلت ویژگی یافته باشد؛ چراکه انجام کاری سنگین و سترگ مانند رسالت، آن هم برای برپایی و پاسداری کرامت و حیثیت انسان‌ها، کسی را سزد که نشانه‌های رستگاری در او هویدا و برگزیده و برکشیده است. جایگاه پیامبر بهترین جایگاه‌ها و زمینه رویشش، شریف‌ترین رویشگاه‌های تاریخ است و از کان‌های ارجمندی و کرامت و مهدهای پاکیزگی و پاکدامنی به شمار می‌رود.

پرسش مستقیم

• سیره سیاسی پیامبر خاتم برای احیای کرامت انسان چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. یوسفی‌راد، مرتضی، مقاله «مبانی انسان‌شناختی سیره سیاسی نبوی»، سیره سیاسی پیامبر اعظم
2. بهروز لک، غلام رضا، مقاله «اصول حاکم بر سیره اخلاقی سیاسی پیامبر اسلام»، سیره سیاسی پیامبر اعظم
3. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی
4. ساکت، محمد حسین، مقاله «کرامت انسان»، دانشنامه امام علی ج۴