آیه اکمال دین در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه اکمال دین است. آیه اکمال دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه اکمال دین در قرآن - آیه اکمال دین در حدیث - آیه اکمال دین در علوم قرآنی - آیه اکمال دین در کلام اسلامی - آیه اکمال دین در معارف و سیره رضوی - آیه اکمال دین از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در متن روایاتی که از شاهدان نزول این آیه یعنی صحابه پیامبر اکرم(ص) به ما رسیده، درباره علت نزول این آیه تنها در امر ذکر گردیده است که یکی قول ابن عباس می‌باشد: فلما نزلت براءة فنفي المشركون عن بيت الحرام و حج المسلمون لا يشاركهم في البيت الحرام من المشركين فكان ذلك من تمام النعمة و هو قوله تعالى:﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾؛ هنگامی که سوره برائت نازل شد و مشرکان از بیت الحرام رانده شدند، مسلمانان بدون شرکت مشرکان حج گزاردند. این از اتمام نعمت می‌باشد که خداوند در این آیه فرموده است: «امروز برای شما دینتان را کامل کردم و نعمتم را به اتمام رساندم». قول دوم با صراحت می‌گوید علت نزول این آیه به خاطر «نصب ولایت امام علی(ع)» است. این قول از امام علی(ع)، ابوسعید خدری و ابوهریره نقل شده که در آن می‌گوید: لما نصب رسول الله(ص) علياً يوم غدير خم فنادى له بالولاية هبط جبريل عليه بهذه الآية: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾؛ چون رسول خدا(ص) علی(ع) را در غدیرخم نصب کرد و مردم را به ولایت او فراخواند، جبرئیل برایشان این آیه را فرود آورد: «امروز دین‌تان را برای شما کامل کردم».

از ابن عباس و زید بن ارقم و جابر بن عبدالله انصاری نیز این قول نقل شده که به زودی خواهد آمد. قول اول که تنها از ابن عباس نقل شده، افزون بر آنکه احتمال دارد در مقام بیان یکی از مصادیق اتمام نعمت باشد نه آنکه علت نزول این آیه را بیان کند، مخالف با قول دیگر ابن عباس است که علت نزول را ولایت امام علی(ع) می‌داند و نیز مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن روز حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب اکمال دین (از یک سو) و یأس کفار از دین (از سوی دیگر) شده است، و حال آنکه عدم شرکت مشرکان در اعمال حج، موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود؛ همان‌گونه که به تفصیل در بررسی دیدگاه اهل سنت مشاهده خواهید کرد. این احتمال نیز وجود دارد که حدیث ابن عباس مدرج باشد؛ یعنی این آیه را به عنوان شاهد در حدیث درج کرده‌اند، بدون آنکه به ناسازگاری آن با رویداد نزول سوره برائت و حذف مشرکان از بیت الحرام توجه داشته باشند.

روایاتی که درباره زمان و مکان نزول این آیه نیز نقل شده، دو دسته‌اند؛ یک دسته زمان نزول را در عرفه می‌دانند و دسته دیگر در غدیرخم و هر دو دسته در مصادر فریقین یافت می‌شود، با این تفاوت که تمام روایات شیعی اعم از روایاتی که بر نزول آیه در عرفه و یا غدیر دلالت دارد، جملگی آنها، علت نزول آیه را «اعلان ولایت امام علی(ع)» می‌دانند. اما روایات اهل سنت مختلف است؛ در برخی این علت بیان نشده و در یک روایت علت نزول «نفی مشرکان از خانه خدا» در حجة الوداع گفته شده است و در برخی از آنها نیز علت نزول آیه، اعلان ولایت امام علی(ع) است. در مصادر اهل سنت بنا به گفته آنان با سند صحیح و با چند طریق، نزول آیه در روز عرفه (در حجة الوداع) بوده است. ابن کثیر در این باره می‌گوید: فإن هذا (أي نزول الآية في عرفة) أمر معلوم مقطوع به... و قد وردت في ذلك احاديث متواترة لا يشك في صحتها... والصواب الذي لا يشك فيه و لا مرية أنها أنزلت يوم عرفة و كان يوم جمعة؛ نزول آیه در عرفه امری معلوم و مقطوع است. در این باره احادیثی متواتر که در صحت آنها شکی نیست، وارد شده‌اند. قول درستی که شک و تردیدی در آن نیست، این است که آیه در روز جمعه در عرفه نازل شده است».

البته چنان که خواهید دید، این احادیث متواتر نیستند؛ زیرا حداکثر چهار نفر این حدیث را نقل کرده‌اند، هر چند سند برخی از آنها بنا به نظر اهل سنت صحیح است. در مصادر شیعی نیز در تفسیر العیاشی از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: «لَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ(ع) فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُلْ لِأُمَّتِكَ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ﴿وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ وَ لَسْتُ أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا...»؛ هنگامی که رسول خدا(ص) در عرفات در روز جمعه اقامت کردند، جبرئیل نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای محمد، خداوند به شما سلام می‌رساند و می‌گوید: به امت خود بگو: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾، امروز برای شما دینتان را به وسیله ولایت علی بن ابی طالب کامل کردم ﴿وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾ و نعمتم را بر شما تمام نمودم و برای شما اسلام را به عنوان دین پسندیدم و پس از این بر شما چیزی نازل نخواهم کرد». مرحوم کلینی نیز با سند خود از ابی الجارود از امام باقر(ع) چنین نقل می‌کند: «سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّيهِنَّ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ الصَّلَاةُ... ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ... ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ... ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ وَ كَانَ كَمَالُ الدِّينِ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع)...»؛

«از امام باقر(ع) شنیدم که فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را واجب کرد؛ آنان چهار چیز را گرفته و یکی را رها کردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: نماز... سپس زکات نازل شد... آنگاه روزه نازل شد... سپس حج نازل شد... و آنگاه ولایت نازل شد؛ همانا امر ولایت در روز جمعه در عرفه بر پیامبر آمد و خداوند چنین نازل کرد ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ پس کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب(ع) است». در تفسیر العیاشی این حدیث از جعفر بن محمد الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه حدیثی دیگر که عیاشی از او نقل می‌کند) تنها از پدرش از امام صادق(ع) حدیث نقل می‌کند و فردی مجهول است؛ یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست. هر دو سند روایت کلینی نیز ضعیف و متن آن نیز مشوش می‌باشد. دسته دوم این روایات درباره زمان و مکان نزول آیه، بر نزول آن در روز غدیر یا اندکی پس از آن دلالت دارد. این روایات در مصادر شیعی با سند صحیح و طرق متعدد و در مصادر اهل سنت نیز از صحابه‌ای که شاهد نزول آیه بوده‌اند، نقل شده‌اند، هر چند برخی از اهل سنت سند آنها را ضعیف می‌دانند که به زودی بررسی خواهد شد. از جمله احادیث شیعی، حدیث صحیح السند مرحوم محمد بن یعقوب کلینی می‌باشد که از طریق علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از عمر بن اذینه از چند نفر حدیث را نقل کرده و آن چند نفر از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند که در آن آمده است: «... وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ»؛ فرایض یکی پس از دیگری نازل می‌شد و ولایت آخرین آنها بود که نازل شد و در پی آن خداوند - عزوجل - فرمود: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم» آنگاه امام [در تبیین آیه] فرمود: خداوند می‌فرماید: پس از این فریضه، واجب دیگری برای شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا [با امر ولایت] فرایض کامل شد».

این مضمون که امر ولایت را آخرین فریضه نازل شده از جانب خدا می‌داند، در چندین روایت شیعی به چشم می‌خورد. در مصادر شیعی حدیث نزول آیه اکمال درباره ولایت امام علی(ع) از رسول مکرم اسلام(ص)، امام علی(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام رضا(ع)، امام حسن عسکری(ع)، عبدالله بن عباس، ابوهریره و زید بن ارقم نقل شده است.

شاید بتوان بین دو دسته روایتی که درباره زمان و مکان نزول آیه اکمال است (نزول در عرفه، نزول در غدیر) جمع کرد تا تهافت بین آنها از میان برود. از جمله وجوه جمع این است که بگوییم: آیه اکمال دو بار نازل شده است، یکبار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به اعلان ولایت امام علی(ع) است. شاهد بر این وجه جمع، حدیثی است که ابن طاووس از احمد بن محمد الطبری - معروف به خلیلی - نقل کرده است. وی در این روایت از امام باقر(ع) این‌گونه نقل کرده است: «چون پیامبر خدا(ص) در عرفه وقوف کردند، جبرئیل این آیه را نازل کرد و گفت: ای محمد(ص)، علی(ع) را بر پا کن و بر ولایت او بیعت بگیر...؛ پس حضرت از توطئه اهل نفاق و شقاوت که مبادا در بین امت تفرقه بسازند یا آنان را به جاهلیت برگردانند، بیمناک شد؛ چراکه از دشمنی و کینه‌توزی عده‌ای نسبت به امام علی(ع) با خبر بودند. از این‌رو، از جبرائیل تضمین خواستند... تا به غدیرخم رسیدند.»...

برخی از بزرگان شیعه و برخی از اهل سنت نیز این احتمال را داده‌اند. توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: چون در عرفه این آیه نازل شد، پیامبر خدا(ص) از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و ارتداد آنان (که بیش از این به تفصیل در بررسی آیه «عصمت» ملاحظه کردید) بیمناک شدند و اعلان رسمی آن را به تأخیر انداختند و از خداوند تضمین خواستند که در پی آن آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ نازل شد و در آن تضمین خداوند با جمله ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ اعلان گردید. آنگاه حضرت در غدیر به طور رسمی ولایت امام علی(ع) را اعلان کردند و پس از آن دوباره آیه اکمال نازل شد. شاهد دیگر نیز روایتی از زید بن ارقم صحابی است که خود شاهد ماجرا بوده و در این باره می‌گوید: «إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ فَضَاقَ بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَخَافَةَ تَكْذِيبِ أَهْلِ الْإِفْكِ وَ النِّفَاقِ- فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِيهِمْ- فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ...»؛ «همانا جبرئیل روح الامین بر رسول خدا(ص) که در عصر روز عرفه ولایت علی بن ابی طالب(ع) را فرود آورد، رسول خدا(ص) دلتنگ شدند؛ زیرا از تکذیب اهل نفاق و افک بیمناک بودند؛ به همین رو حضرت گروهی را که من نیز در میان آنان بودم، فرا خواند و در این باره با آنان مشورت کرد تا آن را در موسم اعلان فرماید، ولی ما نمی‌دانستیم در این باره چه بگوییم».

در این احتمال، آیه دو بار نازل شده و هر دو بار پیامبر اکرم(ص) آن را ابلاغ کرده‌اند؛ یکبار در عرفه برای برخی صحابه که برای استشاره جمع شدند، و یکبار در غدیر به طور رسمی برای عموم مردم. احتمال دیگر آن است که آیه تنها در عرفه نازل شده و پیامبر خدا(ص) نیز در عرفه آن را ابلاغ کرده باشند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده باشد؛ زیرا علت نزول آیه با مسئله غدیر و آیه عصمت ارتباط وثیق دارد. باز احتمالی دیگر نیز می‌توان وجه جمع ارائه کرد و آن اینکه پیامبر خدا(ص) در حجة الوداع در مکان‌های اجتماع عمومی مردم، از جمله در مسجد خیف، در روز عرفه و در غدیر، حدیث ثقلین و در حجة الوداع در خطبه عرفات، حدیث «اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً» را اعلان کرده باشند. این مطلب ضمن آنکه نشان می‌دهد یکی از رسالت‌های پیامبر اکرم(ص) در حجة الوداع - افزون بر آموزش مناسک حج به مردم - اتمام حجت بر مردم درباره ثقلین بوده است، که از آن می‌توان چنین استفاده کرد: با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط پیامبر خدا(ص) در اجتماع مردم، یأس کفار، اکمال دین، اتمام نعمت، و خشنودی خدا از اسلام به وجود آمد و آیه اکمال به همین علت نازل شد و حضرت رسول(ص) نیز آن را در همان جا اعلان فرمود و حادثه غدیر در واقع شرح و توضیح پیامبر معظم اسلام(ص) درباره حدیث ثقلین بوده است. این احتمال‌ها برای جمع بین دو دسته روایت است، ولی اگر نتوان آنها را جمع کرد، احادیثی که از نزول آیه در عرفه حکایت می‌کنند (به ویژه آن دسته احادیث که علت نزول را غیر از ولایت امام علی(ع) می‌داند) به دلیل ضعف‌های متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود که به تفصیل در بحث «ارزیابی و نقد دیدگاهای اهل سنت» خواهد آمد.

پس از اثبات این امر که آیه اکمال درباره ولایت امام علی(ع) نازل شده، می‌توان به چند نکته اساسی پی برد: اولاً: این نزول تأثیری عمیق در معنای «مولی» در حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌» خواهد داشت؛ زیرا آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت، یأس کفار از دین می‌شود، تنها اعلان دوستی و وفاداری به امام علی(ع) نیست، بلکه رخدادی بزرگ در اعلان امامت و پیشوایی ایشان خواهد بود. ثانیاً: اسلامی که مورد رضایت خداست، مرتبط با ولایت امام علی(ع) است؛ زیرا در این آیه می‌فرماید: ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾؛ بنابراین، آنان که از این ولایت سرباز می‌زنند، در متن دینی که مرضّی خداست، اخلال می‌کنند و اسلام آنان از دایره اسلام مرضی خدا بیرون خواهد بود. به نظر می‌رسد این بخش از خطبه غدیریه پیامبر اکرم(ص) به همین مطلب اشاره دارد: «اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَنْزَلْتَ عَلَيَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ لِعَلِيٍّ وَلِيِّكَ عِنْدَ تَبْيِينِ ذَلِكَ بِتَفْضِيلِكَ إِيَّاهُ بِمَا أَكْمَلْتَ لِعِبَادِكَ مِنْ دِينِهِمْ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِنِعْمَتِكَ وَ رَضِيتَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَقُلْتَ ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ اللَّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ أَنِّي قَدْ بَلَّغْتُ»؛ خداوندا، همانا تو بر من چنین نازل کردی که امامت برای علی ولی تو است؛ در آن هنگام که وی را برتری بخشیدی و با امامت او، دین بندگانت را کامل و نعمت را بر آنان تمام کردی و برای آنان اسلام را به عنوان دین، پسندیدی و فرمود: «هر کسی غیر از اسلام دینی جستجو کند، از او پذیرفتنی نیست و در آخرت از زیانکاران خواهد بود». خدایا، تو شاهد باش که من پیام تو را رساندم». ثالثاً: آیه اکمال با آیه تبلیغ، آیات ولایت، آیه اولی الامر و سایر آیات ولایت اهل بیت، ارتباط وثیق می‌یابد و در این زمینه مفسِّر یکدیگر می‌شوند و معنای هر کدام در جای خود آشکار می‌گردد؛ همان‌گونه که احادیث صحیح السند از مصادر روایی شیعی بر این مطلب دلالت می‌کند.

منابع

1. نجارزادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت