مشارکت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مشارکت است. مشارکت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مشارکت در حقوق اسلامی - مشارکت در فقه سیاسی - مشارکت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مفهوم مشارکت

فلسفه سیاسی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، از دو نوع مشارکت مطلوب، متناسب با نظام مردم‌سالاری دینی و مشارکت غربی متناسب با نظامات غیر دینی غرب نام برده و با معیارهایی بیان شده است. مشارکت سیاسی دینی را می‌توان چنین تعریف کرد: مشارکت سیاسی نوعی فعالیت ارادی و داوطلبانه با اهداف و انگیزه‌های الهی است که از طریق آن شهروندان یک جامعه در امور سیاسی - اجتماعی خود بر اساس وظیفه با همدلی و همراهی شرکت می‌کنند و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، حمایت‌جویانه یا رقابت‌آمیز در شکل دادن به حیات سیاسی و اجتماعی خویش سهیم می‌شوند. در واقع مشارکت سیاسی به معنای احساس تعلق به جامعه. درگیر شدن، سهیم شدن و همکاری در فراگردهای سیاسی است که به گزینش نوع حکومت، ساختارها و رهبران سیاسی می‌انجامد و سیاست عمومی را تعیین می‌کند یا بر آن اثر می‌گذارد؛ به گونه‌ای که در فرآیند اداره جامعه اعم از برنامه‌ریزی، سامان‌دهی، هماهنگی و نظارت در راستای دستیابی به اهداف آن جامعه، اثر دارد. از این نظر، مشارکت سیاسی، فرآیندی است که شهروندان در آن به فعالیتی ارادی و داوطلبانه دست می‌زنند. در حالی که مشارکت غربی از نظر ایشان رفتاری است بر پایه انگیزه‌های دنیوی و قدرت‌طلبانه که در آن شهروندان موافق یا مخالف، سازمان یافته یا بدون سازمان، به طور داوطلبانه با روش‌های مشروع و یا نامشروع، برای تأثیر و انتخاب سیاست‌های عمومی، اداره امور عمومی، انتخاب رهبران سیاسی اقدام می‌کنند. این نوع مشارکت که از روح معنوی و وظیفه دینی تھی است تحت تأثیر عوامل مادی زیادی قرار دارد که در نهایت از آن به مشارکت صوری، ظاهری و نمایشی و تصنعی می‌توان تعبیر کرد.

ابعاد و ویژگی‌های مفهومی مشارکت

1. مشارکت سیاسی رفتاری داوطلبانه، هوشمندانه و هم‌دلانه و رقابتی است که با اهداف و انگیزه‌های دینی از طریق روش‌های مشروع برای انتخاب سیاست‌ها و اداره امور عمومی، انتخاب رهبران سیاسی در سطح محلی، ملی، منطقه‌ای یا جهانی می‌باشد.
2. مشارکت از یک منظر، پدیده‌ای ذهنی و فرآیندی از خود آموزی اجتماعی و فرهنگ‌سازی یک ملت است.
3. فرآیندی از پویش، تلاش و مبارزه برای بقاء است.
4. نشانه یک ملت زنده و بالنده است.
5. درگیری ذهنی و عاطفی و قلبی، فعالیت‌های گروهی برای دستبابی به اهداف مشترک است.
6. روندی است که از لایه‌های زیرین جامعه آغاز می‌شود و با حرکت رو به بالا در نهایت بر سیاست‌ها و خط مشی‌های حکومت تأثیر می‌گذارد.
7. نوعی مبارزه سیاسی است که در آن، هر گروهی در صدد است تا تقاضاها و منافع خود را تبدیل به تصمیمات و قوانین مصوب سیستم سیاسی نماید که پس از آن توسط سیستم سیاسی اعلام یا اجرا گردد.
8. درون سیستم سیاسی و بر اساس قواعد و قوانین آن سیستم انجام می‌پذیرد.
9. پدیده‌ای چند ضلعی است که در هر ضلعش یکی از عناصر اساسی آن قرار می‌گیرد. در یک نظام سیاسی هر شهروند در سطوح مختلف فعالیت، از حضور فعال تا رفتار منفعلانه و عدم درگیری با داشتن مقام رسمی سیاسی و درگیر به نوعی متأثر از فعل و انفعالات نظام سیاسی است؛ این اثر پذیری و اثرگذاری، در شاخص‌های رقابت آمیز و حمایت جویانه قابل ارائه است.
10. نوعی تلاش، مبارزه و رقابت در درون رژیم است نه مبارزه با رژیم. در آنجا که مبارزه با حکومت آغاز می‌گردد، مسأله مشارکت سیاسی درون سیستمی منتفی می‌شود و چهره خشونت‌آمیز آن آشکار می‌شود.

در اندیشه سیاسی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، شهروندان در هیچ شرایطی تمامی اختیارات خود را به حکومت و حاکمان واگذار نمی‌کنند تا حاکمان همه کاره شوند و استبداد شکل بگیرد و آزادی‌های اساسی و سیاسی شهروندان، از آنان سلب شود. بنابراین آنچه در مباحث آکآدمیک در باب دو الگوی مشارکت واگذارانه و الگوی کارگزارانه مطرح شده است در مشارکت مطلوب در مردم‌سالاری ایشان جایگاهی ندارد.

جایگاه، اهمیت و ضرورت

مفهوم مشارکت، ارتباط تنگاتنگ و مرتبط با مفهوم شهروندی دارد. در بحث حقوق شهروندی بیان شد که پیشینه این مباحث در ایران با انقلاب اسلامی شروع شد. در این زمان هم دولت معنای جدیدی یافت و هم فرد خودآگاه و صاحب حق مطرح شد. مشارکت، از مفاهیم معناداری است که هم شهروند را تعریف می‌کند و هم گویای اهمیت و روابط بین این دولت و شهروندان است. در چارچوب معنایی مشارکت، حقوق، وظایف، نقش و مسئولیت شهروندان مشخص و نهادینه شده است. از این رو مشارکت مبنا و معرف اصلی و جزئی از حقوق و وظایف شهروندی است که می‌تواند به گونه‌های مختلف تحقق یابد. پس مشارکت واقعی شهروندان مستلزم تصویب و تضمین حقوق و مسئولیت‌ها، شرایط مناسب برای مشارکت و برآوردن انتظارات اعضای جامعه است. از این رو مشارکت می‌تواند در اشکال و مراتب مختلف متناسب با ساختار اجتماعی و سیاسی حاکم انجام پذیرد.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مشارکت را به صورت یک اصل، در نظام اسلامی، و از اساسی‌ترین مسائل زندگی اجتماعی و سیاسی و معادل با مفهوم مسئولیت تلقی می‌کنند و آن را نعمت الهی می‌دانند و از آن با عناوینی چون مشارکت شجاعانه مشارکت انبوه مشارکت فعال مشارکت آزادانه مشارکت حداکثری مشارکت عمومی مشارکت مردمی حضور و اراده و مشارکت مردم در صحنه‌های مختلف، مشارکت در سرنوشت کشور، مشارکت در میدان‌های طلب کننده حضور ملت یاد کرده‌اند و مشارکت را نشانه«ملت زنده» و «عزیز» ارزیابی می‌کنند آن را مبتنی بر یک «نیاز بزرگ ملت» در همه مسائل می‌دانند که بر پایه «همکاری»، «همدلی»، «بازو به بازو» دادن و «دل‌ها» را به یکدیگر مرتبط کردن و به سمت «هدف‌های والا» ی ملت حرکت کردن است.

از منظر ایشان، مشارکت سیاسی حقیقی تنها در چارچوب مردم‌سالاری دینی امکان‌پذیر می‌باشد و امکان مشارکت در غیردین یا گمان صرف و یا یک فریب سیاسی است. بنابراین ایشان مردم‌سالاری دینی را، از لحاظ نصاب، سالم‌ترین دموکراسی‌های جهان می‌دانند که مشارکت مردم در آن از بالاترین نصاب برخوردار است. در این نظام حضور آگاهانه در انتخابات و «انتخاب هوشمندانه» از سوی آحاد مردم، مشارکت در سرنوشت کشور است. چون نظام اسلامی متکی به آراء مردم است. ایشان با نفی مشارکت‌های صوری مردم در قالب‌های نمایشی و انتخابات تشریفاتی، مفهوم و محتوای مشارکت سیاسی را بازتاب اراده یک ملت پویا می‌دانند.

پیش‌فرض‌های مشارکت

مشارکت همانند هر اندیشه و رفتار سیاسی دیگر متأثر از نوعی فلسفه سیاسی و مبتنی بر نوع خاصی از بنیادهای معرفتی، اعتقادی و اجتماعی است. البته هم اندیشه و رفتار و هم مبانی آنها در جوامع مختلف و دوره‌های مختلف، یکسان نیست. از این رو مشارکت در جوامع سنتی با مفهوم مشارکت در جامعه مدرن که بر اساس تصمیمات شخصی، آگاهانه و داوطلبانه و در قالب نهادهای دموکراتیک و غیر دولتی صورت می‌گیرد، کاملاً متفاوت است. به جهت رعایت اختصار برخی از مبانی و پیش‌فرض‌های مشارکت سیاسی در فلسفه سیاسی معظم له ارائه می‌شود:

1. اراده انسان‌ها.
2. هویت شهروندی.
3. حاکمیت بر سرنوشت.
4. مسئولیت خلافت الهی انسان.
5. نیاز طبیعی.
6. مقتضای عدالت.
7. مقتضای مشورت.
8. امر به معروف و نهی از منکر.
9. ایفای مسئولیت متقابل دولت و مردم.

عرصه‌های مشارکت

مشارکت می‌تواند در اشکال مختلف رسمی و غیر رسمی، سازمان یافته و سازمان نایافته، داوطلبانه و اجباری، در تمام عرصه‌های زندگی اجتماعی، اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مطرح شود. در حوزه سیاسی، شهروندان متناسب با میزان سهم خود در سامانه سیاسی، در فرآیند تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری و نظارت مشارکت می‌کنند. هر چه جامعه به سمت مردم‌سالاری دینی میل نماید، گستره و عمق مشارکت نیز بیشتر می‌شود. مشارکت اجتماعی یکی از انواع مهم مشارکت است و حوزه‌ها و حدود گسترده‌تری دارد که همراه با مشارکت سیاسی، واقعیت مشارکت شهروندی را شکل می‌دهد.

اهمیت تحقق این مهم با عنایت به تنوع فرهنگی، چندین برابر می‌شود که خود مبحثی تحت عنوان مشارکت فرهنگی را در بر می‌گیرد. طبیعی است، تنوع فرهنگی ضرورت نهادینه‌سازی و سازمان یافتگی مشارکت فرهنگی را به دنبا دارد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر این باورند که شهروندان جامعه اسلامی باید در همه عرصه‌های زندگی مشارکت داشته باشند.

شرایط مشارکت

مشارکت، شرط پویایی، توسعه سیاسی و نشانه یک جامعه زنده است که هم برای شهروندان و هم برای نظام‌ها و سیستم‌ها هدف مطلوب و یا وسیله مفید جهت رسیدن به اهداف والاتر به حساب می‌آید. اما چیزی که در اینجا اهمیت دارد این است که این شرط ابتدا به ساکن و خودبه‌خودی پیدا نمی‌شود؛ بلکه برای پیدایش آن شرایط گوناگون دیگری لازم است که بایستی در عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تحقق پیدا کند. ذیلاً به مواردی اشاره می‌شود:

1. امکان رقابت سیاسی سالم.
2. تکثر آراء و انظار.
3. آزادی شهروندان.
4. وجود سازوکارهای مناسب.

آثار مشارکت

صیانت بخشی

از نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای اصل حضور شهروندان در صحنه مشارکت و انتخابات مهم است؛ زیرا مشارکت عمومی نشان دهنده همبستگی ملی است و همبستگی ملی می‌تواند در مقابل توطئه‌های دشمنان به کشور مصونیت ببخشد. دشمن از اختلافات سود می‌برد و از تشتت آراء مردم سوء استفاده می‌کند. دشمن از دودستگی‌ها و فتنه‌گری‌ها و جنگ‌افروزی‌های داخل کشور استفاده می‌کند. وقتی یک ملت یکپارچه و یکدست باشد و مسئولان کشور همه با یکدیگر همدل و همراه باشند، شمشیر دشمن کند می‌شود و جرأت نمی‌کند به چنین کشور و ملتی نظر بد بیندازد و با او به چشم توطنه نگاه کند. مشارکت مردم در امر انتخابات می‌تواند این همبستگی ملی را در مقابل چشمان دشمن عنود و حیله‌گر به نمایش بگذارد و به ملت و کشور ما مصونیت ببخشد؛ لذا من بارها گفته‌ام که اصل حضور مردم در انتخابات، حتی از انتخاب اصلح هم مهم‌تر است؛ اگرچه انتخاب اصلح هم بسیار اهمیت دارد.

عظمت ملی

برخلاف برخی از دیدگاه‌ها که نصاب مشارکت را صرفاً نشانه اعمال حق شهروندی می‌دانند، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای معتقدند هرچه مشارکت و انتخابات پرشورتر باشد، عظمت ملت ایران بیشتر در چشم مخالفان و دشمنانش دیده خواهد شد؛ برای ملت ایران حرمت بیشتری خواهند گذاشت؛ دوستان شما هم در دنیا خوشحال می‌شوند. عظمت ملت ایران را حضور مردم در انتخابات نشان می‌دهد؛ انتخابات این است.

منابع

1. مهاجرنیا، محسن، مقاله «نظام سیاست اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲