فتح مکه
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مکه است. فتح مکه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فتح مکه در تاریخ اسلامی - فتح مکه در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردفتح مکه در پی آن روی داد که بر اساس "پیمان حدیبیه"، مسلمانان و کفار نباید علیه یکدیگر تحرکات نظامی می‌کردند و یا هم‌پیمانان خود را ضد هم‌پیمانان طرف مقابل به نبرد وا می‌داشتند و یا آنان را در نبرد، یاری می‌رساندند؛ اما قریش با تجهیز "بنوبکر" ـ که با آنان هم‌پیمان بودند ـ علیه قبیله "خزاعه" که با مسلمانان هم‌پیمان بودند و حتی با شرکت شبانه در نبرد علیه آنان، عملاً قرارداد حدیبیه را نقض کردند.
مقدمه
بر اساس یکی از بندهای صلح حدیبیه، قریش نباید بر ضد هم‌پیمانان رسول خدا(ص) اقدامی به انجام می‌رساند، اما قریش به این بند قرارداد وفادار نماند و در درگیری میان خُزاعه و بنی بکر، بر ضد خزاعه که با رسول خدا(ص) هم‌پیمان بود، وارد عمل شد و بنی بکر را برای کشتار خزاعه یاری کرد. پیامبر (ص) از شهادت مسلمانانی که مظلومانه به خاک و خون افتاده بودند و نیز اشعار تأثرانگیز رئیس قبیله خزاعه، عمرو بن سالم، آگاه شد و یاری‌خواهی وی را پاسخ گفت و بدین‌سان، برای فتح مکه و زدودن آثار شرک از مرکز توحید ـ که اکنون دیگر مانعی برای حمله به آن در کار نبودـ، راهی مکه شد.
با وجود تلاش‌های ابوسفیان برای اینکه نشان دهد این کار از سوی سران قریش و با هماهنگی آنان صورت نگرفته، اما رسول خدا(ص) حاضر به تمدید و تحکیم عهدنامه نشد[۱] و لشکری ۱۰ هزار نفری برای فتح مکه مهیا ساخت و در رمضان سال هشتم هجری به سوی مکه حرکت کرد.
رسول خدا(ص)، تلاش بسیار کرد تا قریش از حرکت وی اطلاع نیابد و سعی بسیار بر مخفی بودن اخبار داشت. حاطب بن ابی بلتعه یکی از مهاجران بدری در اقدامی شگفت به صورت مخفیانه نامه‌ای برای سران قریش نوشت و تحرکات رسول خدا(ص) را به ایشان گزارش داد و نامه را به وسیله زنی به سوی ایشان ارسال کرد. رسول خدا(ص) چون از این کار آگاه شد، علی بن ابی طالب را برای بازگرداندن نامه فرستاد، علی(ع) نامه را یافت و بازگشت. حاطب بن ابی بلتعه برای این کار بازخواست شد و اظهار ایمان و دوری از نفاق کرد و گفت: چون خانواده‌اش در مکه هستند، برای آسودگی و امنیت ایشان چنین اقدامی کرده است؛ و پیامبر(ص) از او گذشت[۲]. آغازین آیات سوره ممتحنه درباره این رفتار نازل شد و مسلمانان را از دوستی با کفار برحذر داشت: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دشمن من و دشمن خود را به دوستی اختیار مکنید. شما با آنان طرح دوستی می‌افکنید و حال آنکه ایشان به سخن حقی که بر شما آمده، ایمان ندارند و بدان سبب که به خدا، پروردگار خویش ایمان آورده بودید، پیامبر و شما را بیرون راندند. اگر برای جهاد در راه من و طلب رضای من بیرون آمده‌اید، در نهان با آنها دوستی مکنید؛ و من به هر چه پنهان می‌دارید یا آشکار می‌سازید آگاه‌ترم و هر که چنین کند، از راه راست منحرف گشته است»[۳].
عباس، عموی پیامبر، هنگامی که لشکر مسلمانان نزدیک مکه شد، برای جلوگیری از خونریزی، ابوسفیان را نزد رسول خدا(ص) برد و برای وی امان گرفت. ابوسفیان با دیدن سپاه اسلام، به ناچار و به ظاهر مسلمان شد و رسول خدا(ص)، سپاهیان اسلام را از برابر ابوسفیان عبور داد تا عظمت سپاهیان را به رخ او بکشد و او را از اندیشه مقاومت در برابر اسلام دور سازد. ابوسفیان، عظمت و بزرگی سپاه رسول خدا(ص) را به پادشاهی تعبیر کرد، که به وی یادآوری شد این نبوت است نه پادشاهی. رسول خدا(ص)، اعلام کرد که هر که وارد خانه ابوسفیان شود در امان است و قریش را از مخالفت، مقاومت و سرسختی بر حذر داشت[۴].
هنگام ورود سپاه مسلمان به مکه، سعد بن عباده که پرچم انصار را بر دست داشت، چون شعاری برای انتقام از قریش سر داد، پیامبر او را نهی کرد و پرچم را به دست علی(ع) سپرد[۵]. سپاهیان اسلام به دستور رسول خدا(ص) در چهار ستون وارد مکه شدند که تنها یکی از آنها در جنوب مکه با مقاومت روبه‌رو شد، اما این مقاومت خیلی زود در هم شکست. در این درگیری، دو تن از مسلمانان و سیزده تن از مکیان جان خود را از دست دادند[۶].
در واقع مکه بدون خونریزی فتح شد و رسول خدا(ص) در روز جمعه، بیستم ماه رمضان سال هشتم، به مکه در آمد و شهر بدون مقاومت تسلیم آن حضرت شد. بنابر منابع شیعه[۷] و اهل سنت[۸] به دستور رسول خدا(ص) امیرالمؤمنین(ع) بر دوش پیامبر بالا رفت و بت هبل را که بالای کعبه بود به زیر انداخت و شکست. علامه امینی در الغدیر، فهرستی از علمای اهل سنت (۴۱ منبع) که این واقعه را گزارش کرده‌اند، جمع‌آوری کرده است[۹]. آیه ﴿وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا﴾[۱۰] درباره فتح مکه و شکسته شدن اصنام نازل شد[۱۱].
رسول خدا(ص) که هر چه قدرتش افزایش می‌یافت، فروتنی و مهربانی‌اش بیشتر می‌شد، از قریش که به مدت ۲۱ سال بیشترین بدی‌ها را در حق وی کرده بودند، درگذشت و از آنان با تعبیر طُلقا (= آزادشدگان) یاد کرد. پیامبر(ص) پس از فتح مکه، عفو عمومی اعلام کرد. آن حضرت، رهبران فراری قریش را بخشید و آنان به سوی وی بازگشتند. رسول خدا(ص) هیچ یک از املاک مصادره شده از مسلمانان، از جمله خانه خودش را باز پس نگرفت[۱۲]. بیشتر مناصب وابسته به مسجدالحرام را همچنان در دست صاحبان آن باقی گذاشت و از این رو، سقایت در دست عباس بن عبدالمطلب و کلیدداری کعبه در دست عثمان بن طلحه از بنو عبدالدار باقی ماند[۱۳]. فتح مکه، به درگیری و نزاع طولانی که سال‌ها میان مسلمانان و مشرکان قریش جریان داشت، پایان داد و همبستگی و اتحاد را میان آنان باز گرداند.
پس از فتح مکه مردان و زنان مکه با رسول خدا(ص) بیعت کردند[۱۴]. هند، دختر عُتبه و همسر ابوسفیان که در جنگ احد، حمزه عموی پیامبر را مثله کرده بود، هنگام بیعت زنان به طور ناشناس برای بیعت در میان زنان بود و گاه طعنه‌هایی به مفاد بیعت می‌زد[۱۵] با وجود این، رسول خدا(ص) از روی رأفت و به دلیل اظهار اسلام وی، از او گذشت. مفاد بیعت با زنان که آیه‌ای در سوره ممتحنه نیز به آن اشاره می‌کند چنین است: شرک نورزیدن به خدا؛ پرهیز از دزدی و زنا؛ نکشتن فرزندان؛ پرهیز از بهتان؛ دریغ نورزیدن از کارهای نیک[۱۶].
رسول خدا(ص) پس از فتح مکه، سرایا و دسته‌هایی را به اطراف مکه فرستاد تا مردم را به اسلام دعوت کند، ولی فرمان جنگ به آنان نداد. خالد بن ولید را نیز به سوی بنی جَذیمه در غُمَیْصا در نزدیکی مکه فرستاد تا آنان را به اسلام فراخواند. خالد بر خلاف دستور پیامبر(ص)، به منظور خون‌خواهی‌های دوره جاهلی بر بنی جذیمه که مسلمان بودند، هجوم برد و حدود سی تن از آنان را کشت[۱۷]. چون خبر کشتار خالد به پیامبر رسید، دستانش را به سوی آسمان بلند کرده و از رفتار خالد بیزاری و برائت جست و امیرالمؤمنین علی(ع) را فرستاد تا نزد بنی جذیمه برود و خون‌بها و تمام غرامت آنان را بپردازد و آن حضرت نیز چنان کرد تا رضایت آنان حاصل شد[۱۸].
همچنین رسول خدا(ص) پس از پایان فتح مکه، برای زدودن آثار و نمادهای شرک در جزیرة العرب، افرادی را گسیل داشت تا بت‌های عزی، لات، سُواع، مَنات و ذوالکَفین را منهدم کنند[۱۹]. با انهدام این مراکز، افزون بر اینکه مظاهر شرک و فرهنگ بت پرستی از میان می‌رفتند، ثروت‌های موجود در این بت‌کده‌ها در اختیار دولت اسلامی قرار می‌گرفتند و مشرکان نمی‌توانستند از این ثروت‌ها برای مبارزه با اسلام سود برند. ضمن آنکه این مکان‌ها می‌توانستند به عنوان مأمن و پناهگاه مشرکان فراری قرار گیرند که با تخریب آنها، دیگر امیدی برای مشرکان باقی نمی‌ماند[۲۰].
انصار پس از فتح مکه نگران از دست دادن جایگاه و موقعیت خویش شدند و نگران بودند مبادا رسول خدا(ص) مکیان را بر انصار ترجیح داده و در مکه ماندگار شود، پیامبر پندار آنان را نادرست دانست، زندگی و مرگ خویش را با انصار دانست و به ایشان اطمینان داد که هیچ‌گاه از انصار جدا نخواهد شد[۲۱].[۲۲]
نقش امیرالمؤمنین(ع) در فتح مکه
حضور علی (ع) در این‌پیروزی نیز از چند جهت، چشم‌گیر است:
- حاطب بن ابی بلتعه، تصمیم پیامبر (ص) (برای فتح مکه) را در نامه‌ای نگاشت و همراه زنی برای قریش فرستاد. پیامبر خدا، علی (ع) را فرا خواند و او را با دو تن دیگر برای دستگیری آن زن، گسیل داشت. زن با شدت تمام، همراه داشتن نامه را تکذیب می‌کرد و وارسی‌های چندین باره آنان نیز گواهی می‌داد که آن زن، درست می‌گوید. امام علی (ع) به زن فرمود: "پیامبر خدا ـ که درودهای خداوند بر او باد ـ هرگز خلاف نمی‌گوید. نامه را بده وگرنه به هر قیمتی شده، آن را از تو باز پس می‌گیرم"[۲۳]. زن، تسلیم شد و از لابه‌لای گیسوانش نامه را بیرون آورد و به علی (ع) داد.
- سعد بن عباده، پرچم اسلام را به دست داشت و فریاد می‌زد: امروز، روز رزم است.... پیامبر خدا، ندای رحمت و رأفت در داد و فرمود: "امروز، روز رحم است..."[۲۴]. آن‌گاه علی (ع) را فراخواند تا پرچم را از او بگیرد.
- پیامبر (ص) پس از فتح مکه به همگان امان داد، جز تنی چند تیره دل و خیره‌سر که خونشان را مباح شمرد، از جمله، حُوَیرِث، که پیامبر (ص) را ـ هنگامی که در مکه بود ـ، بسیار اذیت کرده بود و نیز زن آوازه‌خوانی که پیامبر خدا را هجو می‌کرد. این دو را علی (ع) گردن زد.
در صحیح البخاری به نقل از عبیدالله بن ابی رافع آمده است: شنیدم که علی (ع) می‌گوید: پیامبر خدا، من و زبیر و مقداد را فرستاد و فرمود: "بروید تا به بوستان خاخ[۲۵] برسید. در آنجا زنی در کجاوه شتر نشسته است و نامه‌ای همراه دارد. آن را از وی بگیرید". ما به تاخت رفتیم تا به بوستان رسیدیم. آن زن را در کجاوه دیدیم و به او گفتیم: نامه را بیرون آور! گفت: نامه‌ای همراه من نیست! گفتیم: یا نامه را بیرون آور یا لباس‌هایت را می‌کنیم. پس آن زن، نامه را از لای گیسوان به هم بافته‌اش بیرون آورد و ما آن را نزد پیامبر خدا آوردیم[۲۶].
همچنین در تاریخ الطبری به نقل از عبد الله بن ابی نجیح آمده است: چون پیامبر (ص) سپاه خود را از ذی طُوی دسته دسته کرد، به زبیر، فرمانده جناح چپ لشکر، فرمان داد که با نفراتش از کدَی[۲۷] وارد شوند و به سعد بن عباده فرمان داد که با گروه دیگری از کداء[۲۸] وارد شوند. برخی آگاهان می‌گویند: سعد، هنگامی که رو به مکه داشت، گفت: امروز، روز جنگ است. امروز، حُرمت، شکسته می‌شود. یکی از مهاجران، آن را شنید و گفت: ای پیامبر خدا! آنچه را سعد بن عباده می‌گوید، بشنو؛ و ما مطمئن نیستیم که حمله‌ای به قریش نداشته باشد! پس پیامبر خدا به علی بن ابی طالب (ع) فرمود: "خود را به او برسان و پرچم را بگیر و تو با پرچم، وارد مکه شو"[۲۹].[۳۰]
پرسش‌های وابسته
منابع
پانویس
- ↑ فاکهی، اخبار مکه، ج۵، ص۲۰۹.
- ↑ ابن عبد البر، الدرر فی اختصار المغازی و السیر، ص۲۲۶؛ بیهقی، دلائل النبوه، ج۵، ص۱۴.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾ «ای مؤمنان! اگر برای جهاد در راه من و به دست آوردن خرسندی من (از شهر خود) بیرون می‌آیید، دشمن من و دشمن خود را دوست مگیرید که به آنان مهربانی ورزید در حالی که آنان به آنچه از سوی حق برای شما آمده است کفر ورزیده‌اند؛ پیامبر و شما را (از شهر خود) بیرون می‌کنند که چرا به خداوند - پروردگارتان - ایمان دارید، پنهانی به آنان مهربانی می‌ورزید و من به آنچه پنهان و آنچه آشکار می‌دارید داناترم و از شما هر کس چنین کند به یقین، راه میانه را گم کرده است» سوره ممتحنه، آیه ۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۵۹؛ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۲۳۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۳۱؛ واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۲۲.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۳۱-۵۰.
- ↑ برای نمونه ر.ک: ابن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ص۱۳۵ - ۱۳۶؛ طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۱۲۶؛ اربلی، کشف الغمه، ج۱، ص۸۱.
- ↑ برای نمونه ر.ک: ابی شیبه، المصنف، ج۱۳، ص۱۴۶-۱۴۷؛ ابن حنبل، المسند، ج۲، ص۷۳-۷۴؛ نسائی، السنن الکبری، ج۵، ص۱۴۲؛ طبری، تهذیب الآثار، مسند علی بن ابی طالب(ع)، ص۲۳۶ - ۲۴۰؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۹۸، ج۳، ص۶.
- ↑ امینی، الغدیر، ج۷، ص۱۸-۲۴.
- ↑ «و بگو حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بی‌گمان باطل از میان رفتنی است» سوره اسراء، آیه ۸۱.
- ↑ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ صالح العلی، دولت رسول خدا(ص)، ص۲۹۶.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیه، ج۳، ص۱۴۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۲۷؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۵۹.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۳، ص۳۹۰.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از فرمان تو نپیچند، با آنان بیعت کن و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره ممتحنه، آیه ۱۲؛ بنگرید: کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۲۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۸۴.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۱۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۲، ص۸۷۰؛ نیز ر.ک: هشام کلبی، الاصنام، ص۹-۳۴.
- ↑ منتظر القائم، تاریخ اسلام، ص۱۷۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۹۶؛ بلاذری، فتوح البلدان، ص۴۹.
- ↑ محمدی، داداش‌نژاد، حسینیان، تاریخ اسلام ص۱۹۵.
- ↑ صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۵۵۷، ح ۴۰۲۵.
- ↑ اسد الغابة، ج ۲، ص ۴۴۲ ش ۲۰۱۲.
- ↑ بوستان خاخ، جایی میان مکه و مدینه و نزدیک حمراء الأسد از سوی مدینه است (معجم البلدان، ج ۲، ص ۳۳۵).
- ↑ عن عبید الله بن أبی رافع: «سَمَعتُ عَلِیاً رضی الله عنه یقولُ: بَعَثَنی رَسولُ اللهِ (ص) أنَا وَالزبَیرَ وَالمِقدادَ، فَقالَ: انطَلِقوا حَتی تَأتوا رَوضَةَ خاخٍ، فَإِن بِها ظَعینَةً مَعَها کتابٌ، فَخُذوهُ مِنها. فَانطَلَقنا تَعادی بِنا خَیلُنا حَتی أتَینَا الروضَةَ، فَإِذا نَحنُ بِالظعینَةِ، قُلنا لَها: أخرِجِی الکتابَ. قالَت: ما مَعِی کتابٌ! فَقُلنا: لَتُخرِجِن الِکتابَ أو لَنُلقِین الثیابَ. فَأَخرَجَتهُ مِن عِقاصِها. فَأَتَینا بِهِ رَسولَ اللهِ (ص)» صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۵۵۷، ح ۴۰۲۵.
- ↑ کدَی، گردنه‌ای در پایین مکه است که نزدیک باب العمره مسجد الحرام است (لسان العرب: ماده «کدا»).
- ↑ کداء، گردنه‌ای در بالای مکه و نزدیک به مقبره‌هاست و به آن «معلی» هم می‌گویند (لسان العرب: ماده «کدا»).
- ↑ تاریخ الطبری، ج ۳، ص ۵۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۷۵.