بیعت در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث بیعت است. "بیعت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بیعت در قرآن | بیعت در حدیث | بیعت در نهج البلاغه | بیعت در معارف دعا و زیارات | بیعت در کلام اسلامی | بیعت در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بصیر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• به معنای پیمان وفاداری با پیامبر(ص)، امام(ع) یا حاکم اسلامی است. این واژه از ریشه "بیع" است. واژه "بیع" در اصل به این معنا است که خریدار و فروشنده کالا برای نشان دادن ایجاب عقد بیع دست راست یکدیگر را بفشارند.
• در جاهلیت رسم بود که پس از خرید و فروش، دو طرف معامله برای نشان دادن قطعیت معامله و تأکید بر لزوم آن، کف دست راست خود را بر کف دست دیگری می‌زدند و این کار را "بیعت" یا "صفقه" می‌خواندند. همچنین، چون می‌خواستند به حاکمان و رؤسای قبیله خویش اعلام وفاداری و فرمانبرداری کنند، با دست راست خویش، دست راست آنان را می‌فشردند. به دلیل شباهت این کار، با آنچه در معاملات می‌کردند، نام این را نیز بیعت نهادند. اندک اندک معنای بیعت تحول یافت و از آن، پیمان و تعهد وفاداری و فرمانبرداری را اراده کردند، نه نشانه ظاهری‌اش را.
• معنای شایع بیعت در قرآن، روایات، تاریخ، کلام و فقه اسلامی، پیمانی است که با امام، حاکم یا کسی دیگر می‌بندند تا به گونه خاص یا عام از او فرمان برند.

تاریخچه بیعت در اسلام

• نخستین بیعت در اسلام "بیعة العشیرة" نام دارد که در سال سوم بعثت در ماجرای یوم الدار انجام گرفت. در این روز، علی(ع) با پیامبر(ص) بیعت کرد.
• بیعت مهم دیگر، دو بیعت عقبه در سال‌های ۱۲ و ۱۳ بعثت است. این دو بیعت، به ویژه بیعت دوم، زمینه هجرت پیامبر(ص) به یثرب را فراهم ساختند.پس از هجرت نیز بیعت‌هایی صورت پذیرفتند؛ از جمله بیعت مسلمانان با پیامبر(ص) هنگام حرکت به سوی حدیبیه.
• قرآن کریم از این بیعت با عنوان "بیعت با خدا" یاد کرده است. بیعت بعدی، در ماجرای فتح مکه به سال ۸ هجری است که قرآن کریم از این بیعت نیز سخن گفته است و کتب تفسیر و حدیث و تاریخ، آن را "بیعة النساء" نام کرده‌اند. برخی منابع، واپسین بیعت روزگار پیامبر(ص) را بیعت مسلمانان با علی(ع) در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری دانسته‌اند. موضوع این بیعت، ولایت و خلافت علی(ع) بوده است. رسم بیعت پس از پیامبر(ص) همچنان بر جای ماند و به صورت سنتی سیاسی درآمد. چون کسی با هر وسیله‌ای به خلافت می‌رسید، گروهی خاص یا عام با او بیعت می‌کردند. آغاز بیعت‌های اینچنین را می‌توان ماجرای سقیفه دانست.

بیعت با امامان شیعه(ع)

• هر چند مسلمانان در ماجرای غدیر خم با علی(ع) بیعت کرده بودند، اما آنچه در سقیفه روی داد، نگذاشت آنان بر بیعت خویش پایدار و وفادار بمانند. پس از مرگ عثمان، باری دیگر در مدینه با پای‌فشاری بسیار، دست علی(ع) را به عنوان خلیفه فشردند و پس از شهادت آن حضرت با فرزندش امام حسن(ع) بیعت کردند.
• ده سال بعد از شهادت امام حسن(ع) مردم کوفه نیز با مسلم بن عقیل، به نیابت از امام حسین(ع) بیعت کردند. از بیعت‌های دیگری که در تاریخ آمده است، بیعت مردم خراسان با امام رضا(ع) به عنوان ولی‌عهد مأمون است.

ماهیت بیعت

• در منابع فقهی شیعه نظریه‌های گوناگونی درباره ماهیت حقوقی بیعت به چشم می‌آید. بسیاری از فقهای شیعه با توجه به معنای لغوی بیعت و شباهتش به عقد بیع، آن را عقد معوض می‌دانند؛ یعنی متضمن تعهد دوجانبه. از دیدگاه اینان، تعهد بیعت‌کننده عبارت است از پیروی و اطاعت از بیعت‌شونده و وفاداری به او. در برابر، بیعت‌شونده نیز باید بر اساس کتاب خدا و سنت حکم براند و از بیعت‌کننده حمایت کند. با این حال، دقت در بیعت‌های پیامبر(ص) نشان می‌دهد که عقد بیع، تنها تعهداتی را بر عهده بیعت‌کنندگان می‌گذارد- مانند لزوم پایبندی به اسلام، یاری رسول خدا، اطاعت از او و جهاد با کفار- و هیچ تعهدی بر عهده پیامبر نمی‌نهد. البته در حدیثی سخن از حقوق متقابل به میان آمده است؛ ولی با دقت در همین حدیث و نیز آیات قرآنی می‌توان دریافت که مراد از حقوق بیعت‌کنندگان، نصرت و ثواب الهی است. این نیز نتیجه وفاداری و پایداری بیعت‌کنندگان است نه عوض قرار داد عقد بیعت. در نهج البلاغه‌ نیز وفا به بیعت از حقوق حاکم بر مردم شمرده شده است. به ظاهر، از همین رو است که بسیاری از پژوهشگران، مفهوم بیعت را "عهد بر طاعت" یا "بذل طاعت" دانسته‌اند و برخی دیگر بر آن باورند که بیعت عقدی است غیر معوض و شبیهِ عقد هبه و برخی دیگر آن را از مقوله ایقاع به شمار آورده‌اند. البته امام علی(ع) بارها از حقوق مردم بر حاکم سخن گفته است؛ ولی نمی‌توان این حقوق را ناشی از بیعت دانست.

جایگاه بیعت

• بیعت از موضوعات اختلافی شیعه و سنی است. پس از ماجرای سقیفه، اهل سنت معتقد شدند که می‌توان از گذر انتخاب و بیعت مردم، کسی را بر منصب امامت نشاند. بعدها نویسندگان فقه سیاسی اهل سنت، امامت را یکی از فروع دین دانستند و کوشیدند آثار حقوقی آن را بررسی و بیان کنند.

نظریه شیعه

• در نظرگاه شیعه حتی اگر بیعت را نوعی عقد بدانیم، تنها هنگامی الزام‌آور و مؤثر است که موضوع آن مجاز و شرعی باشد. خلافت و امامت از گذر بیعت گروهی از مردم یا همه مردم تحقق نمی‌پذیرد؛ بلکه امام را خداوند بر منصب امامت می‌نشاند.
• فقهای شیعه نیز معتقدند هر چند برای اثبات لزوم وفا به بیعت می‌توان از ادله لزوم وفا به عقد و شرط، مانند آیه ﴿أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ ﴾ بهره جست، این ادله موضوع عقد را مشروع نمی‌سازند؛ بلکه تنها گواهی می‌دهند که وفا به شرط و عقدِ مشروع، لازم است.
• از این رو، بیعت با پیامبر، انشائی نیست و تنها جنبه تأکیدی دارد؛ اما اصل مشروعیت مقام ولایت و لزوم پیروی از پیامبر(ص) هیچ تکیه‌ای بر بیعت ندارد. این جنبه تأکیدی را می‌توان در بیعت‌های خلفای نخستین- در مواردی که خلافت به توصیه و تعیین خلیفه پیشین به دیگری رسیده است- بازیافت. به هر سان، اینکه امامت به هیچ روی بر بیعت تکیه ندارد، از ضروریات کلامی شیعه است و امامان معصوم(ع) نیز بر آن تصریح کرده‌اند.

منابع

• فرهنگ شیعه

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: