آب در معارف و سیره رضوی
- این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون آب است. "آب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
امام رضا(ع) درباره نعمت بودن آب و وابسته بودن زندگی همه موجودات زنده به آب، سخن گفته است که همه اینها از جایگاه مهم آب و نقش حیاتی آن در زندگی خبر می‌دهد. همچنین درباره انواع آب‌ها و تأثیر آنها در بهداشت و درمان و بعضی از احکام فقهی آب‌ها و آداب نوشیدن آب، مطالبی در سخنان امام رضا(ع) وجود دارد.
نقش آب در آفرینش و تداوم زندگی
هنگامی که از امام رضا(ع) درباره طعم آب سؤال شد فرمود: «الْمَاء طَعْمُ الْحَيَاةِ»[۱]؛ “طعم آب، طعم زندگی است”. این تعبیر از امام صادق(ع) نیز نقل شده است[۲]. آن حضرت در ادامه فرمود: “در آغاز همه چیز، آب بود و عرش خدا نیز بر آب قرار داشت”[۳]. این سخن حضرت به آیه ۷ سوره هود اشاره دارد در آن آیه آمده است خدا آسمان و زمین را در شش روز آفرید، و عرش خدا بر آب قرار داشته است: ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ﴾[۴]. آن حضرت(ع) در حدیث دیگری در تفسیر این آیه فرمود: “خدا عرش، آب و ملائکه را پیش از آفرینش آسمان و زمین آفرید و فرشتگان برای اثبات وجود خدا به وجود خود و عرش و آب استدلال می‌کردند. سپس خدای متعال عرش خود را بر آب نهاد تا قدرت خود را به ملائکه نشان دهد و بدانند که خدا بر هر کاری تواناست”[۵]. تعدادی از مفسران در تفسیر آیه، عرش را کنایه از سیطره، حکومت و تدبیر الهی دانسته، چنین دریافته‌اند که پیش از آفرینش آسمان و زمین، هستی به آب منحصر بود و خدا بر آب‌ها سیطره و حکومت داشت[۶] و آنگاه آسمان، زمین و به طور کلی موجودات مادی را از آب خلق کرد[۷]. این تفسیر با روایت امام رضا(ع) و روایت‌هایی از امامان معصوم(ع) تأیید می‌شود[۸]. برخی مراد از عرش را همه موجودات عالم و مقصود از آب را که عرش از آن برآمده و با آن هستی یافته، نَفَس رحمانی دانسته‌اند که گاه از آن به حیات ساریه در موجودات تعبیر می‌شود[۹]. گروهی دیگر هم آب را کنایه از علم و دانش با زندگی دانسته‌اند[۱۰].[۱۱]
آب نعمت الهی
امام رضا(ع) به نقل از پدرانش از امام علی(ع) آب را مصداق نعمت در این آیه برشمرده است: ﴿ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾[۱۲] فرمود: منظور از نعمتی که در روز قیامت سؤال می‌شود، خرما و آب خنک است: «الرُّطَبُ وَ الْمَاءُ الْبَارِدُ»[۱۳].[۱۴]
انواع آب‌ها و آثار بهداشتی و درمانی آنها
امام رضا(ع) درباره انواع آب‌های مصرفی و آثار بهداشتی و درمانی آنها، مقدار و موارد مصرف آنها توصیه‌هایی دارد. آن حضرت(ع) به نقل از پدرانش از پیامبر(ص)، بهترین نوشیدنی دنیا و آخرت را آب معرفی کرده است: «سَيِّدُ شَرَابِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ الْمَاءُ»[۱۵] درباره تأثیر آب سالم بر سلامت انسان‌ها، به نقل از پدر بزرگوارش از امام سجاد(ع) انار و آب نیم‌گرم را مایه سلامت معرفی کرده است[۱۶]. در الرسالة الذهبیة منسوب به آن حضرت انواع آب‌ها و آثار بهداشتی هر یک چنین آمده است: آب چشمه‌ای که سبک، شفاف و زلال باشد، بهترین آب مصرفی است و برتر از آن چشمه‌ای است که سرچشمه آن به سمت شرق، یا غرب باشد. برترین، گواراترین و سالم‌ترین آب‌ها، آبی است که علاوه بر ویژگی‌های فوق از دل کوه‌های خاکی و ماسه‌ای بگذرد[۱۷]. شاید به این دلیل باشد که خاک یکی از بهترین تصفیه کننده‌های آب است. حضرت در ادامه می‌فرماید: نوشیدن این نوع آب‌ها موجب لینت شکم و برای مزاج‌های گرم نیز سودمند است، اما آب‌های شور و سنگین موجب یبوست شکم می‌شود و نیز آب‌هایی که از برف یا یخ یا تگرگ به دست می‌آید با بدن ناسازگار است و مصرف مداوم آن ضررهای زیادی به بدن انسان وارد می‌سازد. در ادامه آن حضرت آب‌های چاه را سبک، گوارا، صاف و زلال توصیف کرده و آن را در صورتی که زیاد در چاه نمانده باشد برای بدن سودمند معرفی کرده است. اما آب مرداب‌ها و آب‌هایی که در دره‌ها جمع شده باشد، به علت رکود و نیز تابش طولانی اشعه خورشید گرم و غلیظ‌اند و مصرف طولانی آنها موجب تشدید صفرا و بزرگی طحال می‌شود[۱۸]. این سخنان از اهمیت مصرف آب بهداشتی و سالم و تأثیر آن بر سلامت انسان حکایت دارد.
آن حضرت به تعادل در خوردن غذا و نوشیدن آب توصیه کرده است[۱۹] و در حدیثی دستور می‌دهد که کم آب بنوشید: «وَ أَقِلَ مِنْ شُرْبِ الْمَاءِ...»[۲۰] شاید مراد حضرت همان تعادل در نوشیدن آب باشد و یا در شرایط زمانی و مکانی خاصی این دستور را فرموده است. امام رضا(ع) درباره موارد مصرف آب نیز توصیه‌هایی دارد. به فرموده آن حضرت نوشیدن آب سرد بعد از خوردن ماهی تازه باعث بروز فلج و سستی اندام است[۲۱]. نیز نوشیدن آب سرد پس از غذای گرم و بعد از خوردن شیرینی را موجب فاسدشدن دندان‌ها دانسته است[۲۲]. حضرت در توصیه دیگری فرمود: کسی که می‌خواهد به آزار شکم مبتلا نشود در بین طعام آب نیاشامد، زیرا آشامیدن آب میان غذا بدن را مرطوب و معده را ضعیف می‌گرداند، در نتیجه عروق خاصیت غذا را نمی‌گیرد؛ ریختن آب روی طعام، معده را دچار اختلال می‌کند[۲۳]. ایشان دستور دیگری درباره مصرف آب در مسافرت دارد و برای حفظ سلامت در سفر سفارش کرده است پیش از آنکه از آب منزلگاهی بیاشامند آن را با آب منزل سابق مخلوط کنند بایسته است که مسافر مقداری از خاک شهر خود و سرزمینی را که در آن تربیت یافته بردارد و به هر شهری که وارد می‌شود خاک را در ظرف آب آشامیدنی خود بریزد و خوب آن را به هم آمیخته، به کناری بگذارد تا گل آن کاملاً رسوب کند و آب صاف را بیاشامد. این کار باعث می‌شود آب همانند آبی گردد که بدنش به آن عادت دارد[۲۴]. حضرت برای دفع بادهای سرد، ماساژ با آب گرم را سفارش کرده است[۲۵]. و نیز برای کم کردن درد فصد سفارش کرده که محل فصد با آب گرم ماساژ داده شود[۲۶].[۲۷]
آب حیات
از دیرباز افرادی به آبِ حیات باور داشته‌اند و معتقد بوده‌اند در هستی آبی وجود دارد که اگر کسی از آن بنوشد جاودانه می‌شود. شاید این یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین باورهایی است که در بین بسیاری از مردم دنیا وجود داشته و دارد. دست‌کم در منابع اسلامی از سه فرد نام برده شده است که در پی آب حیات بودند: خضر(ع)، الیاس(ع) و ذوالقرنین که دو نفر نخست به آب حیات دست یافتند ولی ذوالقرنین به آن نرسید. طبق نقلی منسوب به امام رضا(ع) حضرت خضر به آب حیات دست یافته و تا زمان ظهور امام زمان(ع) زنده خواهد ماند[۲۸]. در منابع اسلامی در احادیث و تفسیر‌های مربوط به جریان ملاقات موسی(ع) با خضر(ع) که در آیات ۶۰-۶۶ سوره کهف[۲۹] گزارش شده است، مفسران به موضوع آب حیات پرداخته و با تفصیل از آن یاد کرده‌اند.[۳۰]
احکام فقهی آب‌ها
از امام رضا(ع) چند حدیث مهم و کلیدی در باب احکام فقهی آب‌ها نقل شده است. حدیث اول را محمد بن اسماعیل بن بزیع نقل کرده است: «كَتَبْتُ إِلَى رَجُلٍ أَسْأَلُهُ أَنْ يَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) فَقَالَ مَاءُ الْبِئْرِ وَاسِعٌ لَا يُفْسِدُهُ شَيْءٌ إِلَّا أَنْ يَتَغَيَّرَ رِيحُهُ أَوْ طَعْمُهُ فَيُنْزَحُ مِنْهُ حَتَّى يَذْهَبَ الرِّيحُ وَ يَطِيبَ طَعْمُهُ لِأَنَّ لَهُ مَادَّةً»[۳۱]؛ “به مردی نوشتم که از امام رضا(ع) درباره آب چاه سؤال کند؛ امام در پاسخ فرمود: آب چاه وسیع است؛ چیزی آن را فاسد نمی‌کند مگر بو یا طعمش تغییر کند که در این صورت از آب چاه به مقداری بیرون کشیده می‌شود تا آن بو برود و طعمش گوارا شود؛ زیرا آب چاه، منبعی جوشان دارد”.
این حدیث را کلینی در الکافی[۳۲] و شیخ طوسی در التهذیب و الاستبصار[۳۳] نقل کرده‌اند و فقیهان نیز از آغاز اجتهاد درباره سند و دلالت آن بحث کرده‌اند و برخی آن را “صحیح” دانسته‌اند که نشان از اعتماد به صحت روایت است[۳۴]. مشهور میان فقیهان متقدم آن است که آب چاه حکم آب قلیل را دارد[۳۵] و به محض محض تماس با نجاسات، متنجس می‌شود و راه پاک شدنش نَزْح است، یعنی تعداد دلوهای معینی از آب چاه را کشیده، بیرون بریزند، مقدار نزح به تفاوت نجاسات متفاوت می‌شود. در کتاب‌های فقهی یک باب با عنوان “مَنزوحات بئر” به توضیح و تفصیل آن اختصاص یافته است. بعضی از این فقیهان، مکاتبه بودن حدیث[۳۶] و بعضی دیگر معارض داشتن آن[۳۷] را دلیل عمل نکردن به حدیث ذکر کرده‌اند و بعضی نیز حدیث را توجیه کرده و در دلالت آن بر مدعا خدشه وارد ساخته‌اند[۳۸].
اما فقیهان از علامه حلی تاکنون به حدیث امام رضا(ع) عمل کرده‌اند و بر این نظرند که حدیث دلالت دارد که آب چاه همانند آب کر است و با تماس با نجاسات، متنجس نمی‌شود، مگر رنگ، بو یا طعم آن عوض شود. محقق حلی[۳۹] و نیز علامه حلی در کتاب‌های[۴۰] مختلفش و همچنین فخرالمحققین[۴۱]، شهید ثانی[۴۲]، محقق اردبیلی[۴۳]، صاحب جواهر[۴۴]، شیخ انصاری[۴۵]، امام خمینی[۴۶] و خویی[۴۷]، با استناد به این روایت آب چاه را همانند آب جاری و کر تلقی کرده‌اند. شهید ثانی این حدیث را قوی‌ترین دلیل این نظریه شمرده است و گفته است که در حدیث علت نجس نشدن آب چاه، جوشش آب ذکر شده و در اصول ثابت شده است که علت منصوصه به موارد مشابه سرایت می‌کند. لذا می‌توان نتیجه گرفت هر آبی که جوشش دارد همین حکم را دارد و به محض ملاقات با نجس، نجس نمی‌شود. به عقیده ایشان، این حدیث می‌تواند دلیل قول مشهور فقیهان بر نجس نشدن آب جاری کمتر از کر باشد[۴۸]. صاحب جواهر معتقد است که با توجه به تأکیدهای متعددی که در حدیث وجود دارد، هیچ مناقشه‌ای در دلالت حدیث نمی‌توان کرد[۴۹]. شیخ انصاری در تعلیل ذیل حدیث دو احتمال آورده است: یکی آنکه جمله «لِأَنَّ لَهُ مَادَّةً» دلیل عدم تنجس آب چاه است و اثبات می‌کند که نجس نشدنش به صرف ملاقات نجس به سبب داشتن جوشش است. دیگر اینکه این جمله دلیل پاک شدن، بعد از برطرف شدن تغییر است و اثبات می‌کند که پاک شدن آب به دلیل همان جوشش است.
مسأله دیگری که در احکام فقهی آب‌ها مطرح است، مسأله آب حمام است. در این مسأله دو حدیث از امام رضا(ع) نقل شده است. حدیث اول را عوالی اللئالی از امام رضا(ع) نقل کرده است که فرمود: «مَاءُ الْحَمَّامِ لَا يَنْخَبِثُ»[۵۰]. حدیث دیگر از فقه الرضا(ع) منسوب به آن حضرت نقل شده است: «مَاءُ الْحَمَّامِ سَبِيلُهُ سَبِيلُ الْمَاءِ الْجَارِي إِذَا كَانَتْ لَهُ مَادَّةٌ»[۵۱]؛ “آب حمام اگر منبعی دارد در حکم آب روان است”. اگرچه فتوای مشهور فقیهان مطابق با دو حدیث فوق است[۵۲]، لیکن هیچ کدام از فقیهان به صراحت به حدیث اول استناد نکرده‌اند، اما برخی از فقیهان به حدیث فقه الرضا(ع) به عنوان مؤید توجه کرده‌اند[۵۳]. در فقه الرضا(ع) چند حکم فقهی دیگر در مورد آب‌ها ذکر شده است. از جمله آنکه آب جاری با تماس با نجس، متنجس نمی‌شود، آب باران و آب راکد در صورتی که به مقدار کر باشند، پاک و پاک کننده هستند و با تماس با نجس، متنجس نمی‌شوند، مگر آنکه او صاف سه‌گانه آنها تغییر پیدا کند و آب قلیل با تماس با نجس متنجس می‌شود[۵۴]. فتوای مشهور میان فقیهان درباره آب جاری و آب راکد کر و کمتر از کر، مطابق با احکامی است که در فقه الرضا(ع) آمده است[۵۵].[۵۶].[۵۷]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۵۳.
- ↑ الکافی، ج۶ ص۳۸۱.
- ↑ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۵۳.
- ↑ «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.
- ↑ التوحید، ص۳۲۰، ۳۲۱.
- ↑ المیزان، ج۱۰، ص۱۵۱؛ التحریر و التنویر، ج۱۱، ص۲۰۹.
- ↑ التمهید، ج۶، ص۳۲.
- ↑ الکافی، ج۸، ص۹۴.
- ↑ شرح فصوص الحکم، قیصری، ص۲۴۵.
- ↑ جامع الأسرار، ص۵۲۲.
- ↑ برجی، یعقوب علی، مقاله «آب»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۲.
- ↑ «آنگاه در آن روز از نعمت (ناسپاسی شده) بازخواست خواهید شد» سوره تکاثر، آیه ۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۳۸.
- ↑ برجی، یعقوب علی، مقاله «آب»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۲.
- ↑ صحیفة الإمام الرضا(ع)، ص۵۲.
- ↑ بحار الأنوار، ج۶۳، ص۱۵۶.
- ↑ بحار الأنوار، ج۵۹، ص۳۵۳.
- ↑ بحار الأنوار، ج۵۹، ص۳۵۳.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۳۵۷.
- ↑ مکارم الأخلاق، ص۱۸۱.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۲۶- ۲۷.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۲۶- ۲۷.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۲۶- ۲۷.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۶۷.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۶۷.
- ↑ طب الإمام الرضا(ع)، ص۶۷.
- ↑ برجی، یعقوب علی، مقاله «آب»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۳.
- ↑ بحار الأنوار، ج۱۳، ص۲۹۹.
- ↑ ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا * فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا * فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا * قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِيهُ إِلاَّ الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا * قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا * فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا * قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾ “و (یاد کن) آنگاه را که موسی به شاگرد خود گفت: پا از رفتن باز نکشم تا به جای به هم پیوستن دو دریا برسم یا آنکه روزگاری دراز راه بپیمایم * و چون به جایگاه به هم پیوستن آن دو (دریا) رسیدند ماهی خود را فراموش کردند و (ماهی) راه خود را در دریا سرازیر در پیش گرفت (و رفت) * و چون (از آنجا) گذشتند، (موسی) به شاگرد خود گفت: چاشتمان را بیاور که به راستی از این سفر خویش خستگی دیده‌ایم * گفت: آیا دیدی (چه بر سرمان آمد) آنگاه که بر آن تخته سنگ جای گرفتیم؟ من آن ماهی را از یاد بردم و جز شیطان کسی یادکرد آن را از یاد من نبرد و شگفتا راه خود را در دریا در پیش گرفت و رفت * (موسی) گفت: این همان است که ما باز می‌جستیم از این‌روی با پیگیری جای پای خود بازگشتند * و بنده‌ای از بندگان ما (خضر) را یافتند که به او از نزد خود بخشایشی داده و او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم * موسی به او گفت: آیا از تو پیروی کنم به شرط آنکه از آن راهدانی که تو را آموخته‌اند به من بیاموزی؟» سوره کهف، آیه ۶۰-۶۶.
- ↑ برجی، یعقوب علی، مقاله «آب»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۴.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۵.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲۳۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۳۳.
- ↑ مختلف الشیعة، ج۱، ص۱۸۸؛ کنز الفوائد، اعرج، ج۱، ص۳۱؛ جواهر الکلام، ج۱، ص۷۴، ۱۹۴.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۲۵؛ مختلف الشیعة، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ کشف الرموز، ج۱، ص۵۰.
- ↑ المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۵۶.
- ↑ ذکری الشیعة، ج۱، ص۸۸.
- ↑ الرسائل التسع، ص۲۲۴.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۲۵؛ مختلف الشیعة، ج۱، ص۱۸۸؛ منتهی المطلب، ج۱، ص۵۹؛ نهایة الإحکام، ج۱، ص۲۳۵.
- ↑ إیضاح الفوائد، ج۱، ص۱۸.
- ↑ رسائل الشهید الثانی، ج۱، ص۸۵؛ روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، ص۱۴۴.
- ↑ مجمع الفائدة و البرهان، ج۱، ص۲۶۷.
- ↑ جواهر الکلام، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ کتاب الطهارة، انصاری، ج۱، ص۷۴.
- ↑ کتاب الطهارة، خمینی، ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ج۲، ص۱۴.
- ↑ روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، ص۳۸۷.
- ↑ جواهر الکلام، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ عوالی اللئالی، ج۳، ص۱۲.
- ↑ بحار الأنوار، ج۲۳، ص۷۵.
- ↑ شرائع الإسلام، ج۱، ص۸.
- ↑ مستند الشیعة، ج۱، ص۳۲؛ مصباح الفقیه، ج۱، ص۶۱.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۹۵.
- ↑ مختلف الشیعة، ج۱، ص۲۱؛ العروة الوثقی، ج۱، ص۳۴.
- ↑ منابع: قرآن کریم؛الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۳۹۰ق؛ إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، محمد بن حسن حلی معروف به فخرالمحققین (۷۷۱ق)، تحقیق: سید حسین موسوی کرمانی - علی پناه اشتهاردی - عبدالرحیم بروجردی، قم، اسماعیلیان، اول، ۱۳۸۷ق؛ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ التحریر والتنویر، محمد طاهر بن محمد معروف به ابن عاشور، تونس، الدار التونسیة، ۱۳۶۳ق؛ تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علب لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۴ق، التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی بن علی معرفت (۱۴۲۷ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۱ق، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، تقریر: علی غروی تبریزی، قم، مؤسسة احیاء آثار امام خویی، ۱۴۳۰ق، التوحید، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۳۹۸ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الأسرار، محمدتقی بن محمدباقر معروف به آقانجفی اصفهانی (۱۳۳۲ق)، چاپ سنگی؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محمدحسن بن باقر نجفی معروف به صاحب جواهر (۱۲۶۶ق)، تحقیق: جمعی از محققان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، هفتم، ۱۴۰۴ق؛ ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت قال لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق؛ الرسائل التسع، جعفر بن حسن معروف به محقق حلی (۶۷۶ق)، تحقیق: رضا استادی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۳ق؛ رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۲۲ق؛ روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، قم، مؤسسة آل البیت علی لإحیاء التراث، بی تا، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن معروف به محقق حلی (۶۷۶ق)، تحقیق: عبدالحسین محمد علی بقال، قم، اسماعیلیان، دوم، ۱۴۰۸ق؛ شرح فصوص الحکم، داود بن محمود قیصری (۷۵۱ق)، تهران، دار الفنون، ۱۲۶۹ق، صحیفة الإمام الرضاع، تحقیق و تصحیح: محمدمهدی نجف، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا علی، اول، ۱۴۰۶ق؛ طب الإمام الرضا، منسوب به امام رضا (۲۰۳ق)، تحقیق: محسن عقیل، قم، ذوی القربی، دوم، ۱۴۲۶ق، العروة الوثقی، سید محمد کاظم بن عبدالعزیز طباطبایی یزدی (۱۳۳۷ق)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۲۳ق؛ عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، محمد بن علی معروف به ابن ابی جمهور احسانی (۸۸۰ق)، تحقیق:آقامجتبی عراقی، قم، مؤسسة سید الشهداء، اول، ۱۴۰۴ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ الفقه، منسوب به امام رضا (۲۰۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، کتاب الطهارة، سیدروح الله بن مصطفی مصطفوی خمینی (۱۴۰۹ق)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش؛ کتاب الطهارة، مرتضی بن محمد امین معروف به شیخ انصاری (۱۲۸۱ق)، قم، کنگره بزرگداشت شیخ انصاری، اول، ۱۴۱۵ق؛ کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، حسن بن ابی طالب یوسفی معروف به فاضل آبی (۶۹۰ق)، تحقیق: علی پناه اشتهاردی - حسین یزدی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، سوم، ۱۴۱۷ق؛ کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، سیدعبدالمطلب بن محمد اعرج (۷۵۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ مجمع الفائدة و البرهان، احمد بن محمد معروف به مقدس اردبیلی (۹۹۳ق)، تصحیح و تعلیق: مجتبی عراقی - علی پناه اشتهاردی - حسین یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۳ق؛ مختلف الشیعة، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، احمد بن محمد مهدی نراقی (۱۲۴۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت له لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷ق؛ مصباح الفقیه، رضا بن محمدهادی همدانی (۱۳۲۲ق)، قم، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث، اول، ۱۴۱۶ق، المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن معروف به محقق حلی (۶۷۶ق)، تحقیق زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، قم، مؤسسة سید الشهداء، اول، ۱۴۰۷ق؛ مکارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسی (قرن ۶ق)، قم، منشورات الرضی، چهارم، ۱۴۱۲ق؛ منابع و مسائل آب در ایران، پرویز کردوانی، تهران، دانشگاه تهران، نهم، ۱۳۸۷ش؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن شهر آشوب (۵۸۸ق)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۱۲ق؛ المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین بن محمد طباطبایی (۱۴۰۲ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۷ق؛ نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، اسماعیلیان، دوم، ۱۴۱۰ق.
- ↑ برجی، یعقوب علی، مقاله «آب»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۴.