سوره ذاریات در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره ذاریات است. "سوره ذاریات" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره ذاریات در علوم قرآنی

مقدمه

پنجاه و یکمین سوره قرآن و شصت و هفتمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوعات قیامت و حتمی بودن آن، انکار‌کنندگان رستاخیز، عذاب قوم لوط، قوم فرعون و قوم عاد.

این سوره با کلمه ﴿وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا﴾ و با سوگند و اشاره به بادهای پراکنده‌گر و فرشتگان و نیز پدیده‌های شگرف آفرینش آغاز می‌شود. ذاریات جمع «ذاریه» به معنای بادها است. این کلمه فقط یک بار و آن هم در این سوره به کار رفته است. هفتمین سوره از سوره‌های سوگنددار است و با چهار سوگند پیاپی ﴿وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا فَالْحَامِلاتِ وِقْرًا فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا ﴾ آغاز می‌گردد. دانشنامه خرمشاهی نوشته پنج سوگند پی در پی در حالی که سوگند پنجم در آیه ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ﴾ است. دارای ۶۰ آیه و ۳۶۰ کلمه است. از نظر حجم از سوره‌های «طوال مفصلات» و در حدود نیم حزب است.

در آغاز این سوره خداوند به پنج پدیده و آفریده خود سوگند می‌خورد که وعده الهی راست و درست است و جزای اخروی قطعی و واقعی است. با توصیف نیکوکاران، شمه‌ای از علائم و نشانه‌های آنان ذکر می‌شود. به نشانه‌های توحید و گوشه‌ای از داستان انبیای الهی اشاره می‌کند. معاد و نقش تربیتی و سازنده آن در اعمال این دنیا، توحید و نشانه‌های خدا در نظام آفرینش، زوجیت عمومی در جهان خلقت و هدف آفرینش جن و انس که عبادت است ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾، هشدارهایی به ستمگران و کافران، نهضت انبیا، داستان فرشتگانی که میهمان ابراهیم(ع) شدند و مأمور درهم کوبیدن شهرهای قوم لوط بودند، داستان موسی(ع) و فرعون، قوم عاد، قوم ثمود و قوم نوح؛ مبارزه اقوام طغیان‌گر با نهضت پیامبران پیشین، دلداری پیامبر(ص) در برابر مخالفان سرسخت و دعوت به استقامت، ذکر، عبادت و روزی‌بخشی در انحصار خدا، همه اینها از دیگر مطالبی است که در این سوره آمده است.

ساختار

1. آیات: ﴿وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا فَالْحَامِلاتِ وِقْرًا فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ وَإِنَّ الدِّينَ لَوَاقِعٌ ﴾ سوگندهای چهارگانه. سوگند به همه اسباب مؤثر در تدبیر سراسر جهان است، وعده جزای الهی در قیامت راست و حتمی است.
2. آیات: ﴿ وَالسَّمَاء ذَاتِ الْحُبُكِ إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُّخْتَلِفٍ يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ سَاهُونَ ﴾ سوگند به آسمان دارای راه‌های گوناگون که منکران قیامت مشرکند و در رای‌شان فاقد دلیل‌اند.
3. آیات: ﴿يَسْأَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ كَانُوا قَلِيلا مِّنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ وَبِالأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ ﴾ توصیف جزای کافران و متقین و صفات متقین.
4. آیات: ﴿وَفِي الأَرْضِ آيَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ وَفِي السَّمَاء رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ فَوَرَبِّ السَّمَاء وَالأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ ﴾ نشانه‌های خدا در زمین و انفس برای موقنین. رزق‌رسانی خدا.
5. به عنوان یک بلوک شش فصلی شامل: آیات:
   1. آیات: ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلامًا قَالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ فَرَاغَ إِلَى أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِينٍ فَقَرَّبَهُ إِلَيْهِمْ قَالَ أَلا تَأْكُلُونَ فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِيمٍ فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ قَالُوا كَذَلِكَ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ ﴾ تحقق وعده خدا به ابراهیم.
   2. آیات: ﴿قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمٍ مُّجْرِمِينَ لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِّن طِينٍ مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً لِّلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الأَلِيمَ ﴾ عذاب قوم لوط.
   3. آیات: ﴿وَفِي مُوسَى إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ ﴾ هلاک لشکر فرعون.
   4. آیات: ﴿وَفِي عَادٍ إِذْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الرِّيحَ الْعَقِيمَ مَا تَذَرُ مِن شَيْءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ إِلاَّ جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ﴾ عذاب عاد.
   5. آیات: ﴿ وَفِي ثَمُودَ إِذْ قِيلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّى حِينٍ فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَهُمْ يَنظُرُونَ فَمَا اسْتَطَاعُوا مِن قِيَامٍ وَمَا كَانُوا مُنتَصِرِينَ ﴾ عذاب ثمود.
   6. آیه: ﴿وَقَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ﴾ عذاب قوم فاسق نوح.
6. آیات: ﴿وَالسَّمَاء بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ وَالأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴾ نشانه‌های تدبیر الهی در جهان.
7. آیات: ﴿فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ وَلا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ إِنِّي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ﴾ پس برای خدا شریکی قرار ندهید.
8. آیات: ﴿كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّن رَّسُولٍ إِلاَّ قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنفَعُ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ مخالفت مشرکین با جنبش انبیا و وظیفه آگاهی بخشی رسول.
9. آیات: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ مَا أُرِيدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَمَا أُرِيدُ أَن يُطْعِمُونِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ﴾ معرفت و عبادت خدا هدف آفرینش است، رزاقیت الهی.
10. آیات: ﴿ فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِّثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ فَلا يَسْتَعْجِلُونِ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ ﴾ هشدار عذاب ظالمین و کافرین.

سوگندهای چهارگانه در آیات:

1. ﴿وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا﴾ سوگند به همه اسباب مؤثر در تدبیر سراسر جهان است. و این که در این آیات پشت سر هم سوگند خورده، برای این بوده که مطلبی را که بر سر آن سوگند می‌خورد تأکید کند و آن مطلب عبارت است از آمدن روزی که در آن روز جزای اعمال داده می‌شود. در جمله ﴿وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا﴾ سوگند می‌خورد به بادهایی که خاک را بلند می‌کند و به هوا می‌برد
2. جمله ﴿فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا﴾ با فایی که در آغازش دارد و تأخیر و ترتیب را می‌فهماند، جمله‌ای است که عطف بر جمله ﴿الذَّارِيَاتِ﴾ شده و سوگندی است به ابرهای باردار و گرانبار از باران.
3. جمله ﴿فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا﴾ که باز عطف به جمله قبلی است، سوگندی است به کشتی‌هایی که به سهولت در دریا روانند.
4. جمله ﴿فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا﴾ که عطف بر جمله قبلی است سوگندی است به ملائکه‌ای که کارشان این است که به امر پروردگار عمل می‌کنند و اوامر خدا را در بین خود به اختلاف مقام‌هایی که دارند تقسیم می‌کنند.

امر پروردگار صاحب عرش، در خلقت و تدبیر، امری است واحد، ولی وقتی این امر واحد را، ملائکه‌ای حمل می‌کنند که پست‌های مختلف و مأموریت‌های گوناگون دارند، قهراً همان امر واحد بر طبق اختلاف مقامات ایشان تقسیم و تکه تکه می‌شود و همچنین این تقسیم ادامه دارد تا به دست فرشتگانی برسد که مأمور پدید آوردن حوادث جزئی عالمند، در آنجا دیگر بیشتر تکثیر می‌پذیرد.

این آیات چهارگانه، تمامی تدابیر عالم را در زیر پوشش خود می‌گیرد و به همه آنها اشاره دارد، چون هم نمونه‌ای از تدیبر امور خشکی‌ها را که همان ﴿وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا﴾ باشد آورده و هم نمونه‌ای از تدابیر امور دریاها را در جمله ﴿فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا﴾ ذکر کرده و هم نمونه‌ای از تدابیر مربوط به فضا را در عبارت ﴿فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا﴾ خاطرنشان ساخته و هم تدابیر مربوط به تمامی موجودات اطراف جهان و بالاخره مجموع عالم را در عبارت ﴿فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا﴾ اشاره کرده که گفتیم منظور از آن ملائکه است که واسطه‌های تدبیر هستند و اوامر خدای تعالی را تقسیم می‌کنند.

پس این آیات چهارگانه، به این معنا است که: سوگند می‌خورم به تمامی اسبابی که در تدبیر سراسر جهان مؤثرند که مطلب چنین و چنان است. در روایاتی از طرق شیعه و سنی از علی(ع) آیات مزبور به همان معنایی که گذشت تفسیر شده است. جمله ﴿إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ﴾ جواب قسم است، یعنی همان مطلبی است که برای اثبات و تأکید ثبوت آن سوگندها خورد. و جمله ﴿وَإِنَّ الدِّينَ لَوَاقِعٌ﴾ عطف بر آن و به منزله تفسیر آن است. و معنای مجموع کلام این است که: به چه و چه سوگند می‌خورم که آنچه وعده داده شده‌اید (یعنی آن وعده‌هایی که در قرآن هست و یا رسول خدا(ص) به وسیله وحی به شما وعده می‌دهد که روز جزایی هست و به زودی در آن روز به پاداش و جزای اعمال‌تان می‌رسید) صادق است و روز جزاء آمدنی است .

افتتاح (بخش ۱) و اختتام سوره (بخش۱۰) دارای تقارن مبتدا و خبرند. بدین معنی که در افتتاح، سوگند به صدق و قطعی بودن قیامت می‌خورد و در اختتام، خبر قطعی می‌دهد که با وجود بینه‌های عقلی و تجربی، اگر کسی انکار قیامت کند، با عذاب اخروی روبه‌رو می‌شود. در عین حال هر دو بخش، مفهوم اصلی مندرج در آیات سوره را مشترکاً دارا می‌باشند.

در بخش دوم، سوگند یاد می‌کند به آسمان که منکرین معاد به خاطر نادانی، در گفتار خود متشتت هستند. ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ﴾. سوگند با جوابش مناسب است، چون جواب قسم عبارت است از اختلاف مردم و تشتت آنان در طریقه‌هایی که دارند ﴿إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ﴾. هم چنان که ظهور قسم‌های سه گانه قبل، یعنی ذاریات و حاملات و جاریات، در معنای جری و سیر با جوابش که جمله ﴿إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ﴾ می‌باشد، در معنای جری مشترک است زیرا جواب قسم نیز متضمن معنای رجوع و سیر به سوی خدا می‌باشد. بخش دوم با بخش ۹ در تقارن متعارضند. در این بخش برخلاف بخش دوم، هدف آفرینش معرفت از طریق عبادت بیان شده است. ﴿ذُوقُوا﴾ در بخش ۲ و ﴿الرَّزَّاقُ﴾ در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ﴾ متقارنند.

بخش ۳ با بخش ۸ در تقارن هستند. در بخش ۳، جزای کافران و متقین بیان شده است. در بخش ۸ بیان می‌شود که مخالفت کافرین با جنبش انبیا یک امر مستمر تاریخی است، اما پیامبران الهی و متقین، علی‌رغم مخالفت آنها دارای منش و وظیفه مشترکی هستند.

در بخش ۴، به نشانه‌های خدا در زمین و انفس اشاره شده است که راهنمای اهل یقین به توحید است. در بخش ۷ استدلال می‌کند که پس با این نشانه‌ها برای خدا شریکی قرار ندهید. که در تقارن استدلالی با بخش ۴ است. بخش ۵ از یک بلوک شش فصلی تشکیل می‌شود که تجلی نشانه‌های خدا در انفس و نهضت انبیا و منازعه آنها با مخالفین را تبیین می‌کند. بخش ۶ نشانه‌های خدا را در آفاق تبیین می‌کند. بخش ۵ و ۶ مشترکاً استدلال در بخش‌های ۴ و ۷ را با مستندسازی حمایت می‌کنند.

علامه طباطبائی در المیزان نوشته است: نوزده آیه اول سوره در حقیقت آغاز گفتار است و در آن خاطرنشان می‌سازد این وعده‌ای که داده شده‌اند و عده‌ای است حق و صدق و انکارشان نسبت به آن و لجبازی‌شان در انکار آن، به جز تخمین و احتمال دلیلی ندارد، آنگاه به توصیف روز جزاء می‌پردازد که متقین در آن روز چه وصفی دارند و منکرین چه حالی وی آیات ۲۰ تا ۵۱ را که به تعدادی از نشانه‌های دلالت کننده بر وحدانیت خدای تعالی در ربوبیت و نیز برگشت امر تدبیر در آسمان و زمین و مردم و ارزاق آنان به خدای سبحان، اشاره می‌کند که لازمه آن این است که چنین خدایی می‌تواند از طریق رسالت، دینی را بفرستد و نه تنها می‌تواند بلکه واجب است که بفرستد. لازمه این وجوب ارسال پیامبران، آن است که مردم هم، دعوت نبوی را در آنچه که دین او متضمن آن است از وعده بعث و جزا تصدیق کنند و بپذیرند که آنچه پیامبران وعده می‌دهند درست است. و دین که همان روز جزا است واقع شدنی است و نیز آیات ۵۲ تا ۶۰ را که خاتمه سوره است، با هم تفسیر فرموده است. در این آیات پایانی به همان مطالبی که سوره با آن آغاز شده بود برگشت شده که همان انکار معاد مشرکین و معارضه با مقام رسالت با سخنانی مختلف بود و سپس ایشان را به روز موعود تهدید می‌کرد. این در حالی است که خامه‌گر سوره را به سه گفتمان تقسیم کرده است که هرکدام زیرمجموعه‌های دارند. آیات ۱-۱۹؛ ۲۰ - ۵۱: ۵۲- ۶۰.

دعوت پیامبر اسلام در این سوره به توحید در ربوبیت است، خدای تعالی تنها رب انسان و رب تمامی عالم است. این دعوت از دو طریق بشارت و هشدار است. انذارش به دو چیز است: یکی عذاب دنیا که اقوام و ملل گذشته را به جرم تکذیب منقرض ساخت. و یکی هم عذاب آخرت که عذابی است جاودانه.

این سوره متعرض مسئله معاد و انکار مشرکین نسبت به آن است. و با این مسئله ختم می‌شود، اما نه از این جهت که خود معاد را اثبات کند (همچنان که در مواردی از کلام مجیدش، معاد بدان جهت که معاد است مورد توجه قرار گرفته)، بلکه از این جهت متعرض آن شده که روز جزاء است و کسی که وعده آن را داده خدای تعالی است و خدای تعالی هم یگانه رب ایشان است و وعده او صادق است و در آن شکی نیست. و به همین منظور، هنگامی که رشته کلام به احتجاج بر مسئله معاد می‌کشد، بر مسئله توحید احتجاج می‌کند و آیات بیرونی [آفاقی] - از زمینی و آسمانی - و آیات درونی [انفسی] را به رخ می‌کشد. و عذاب‌هایی که با آن عذاب‌ها امت‌های گذشته را به دنبال دعوت به توحید عقوبت کرد - وقتی دعوت انبیا را نپذیرفتند و نبوت‌شان را تکذیب کردند - ذکر می‌کند و این نیست مگر برای همین منظور که با اثبات توحید، روز جزاء را که خدای واحد وعده داده اثبات کند، خدایی که هرگز خلف وعده نمی‌کند. از سوی دیگر، روز جزاء را اثبات کند که دعوت نبویه از آن خبر داده، (دعوتی که هرگز دروغ و فریب در آن وجود ندارد)، تا در نتیجه راهی برای انکار معاد برای‌شان باقی نماند و نتوانند از راه انکار معاد، مسئله توحید و نبوت را هم لغو جلوه دهند.

نکات: از نکات بارز این سوره، اشاره به عذاب دسته جمعی جامعه‌های سرکش و گنه‌کار است. در حالی که در بسیاری آیات دیگر به عذاب فردی یا برخی گروه‌های اجتماعی اشاره دارد. متقین بر خلاف تصور عام، فقط به صفت تهجد توصیف نشده‌اند بلکه صفت مشارکت در تعاون اجتماعی و انفاق و ایثار اقتصادی نیز از ویژگی‌های آنان است. سیر آفاقی و انفسی برای معرفت، توصیه و هدف آفرینش معرفت ربانی معرفی شده است. غرض نهایی از خلقت همان حقیقت عبادت است، یعنی این است که بنده از خود و از هر چیز دیگر بریده، به یاد پروردگار خود باشد و او را ذکر گوید. همچنین دستور ذکر و رزاق علی الاطلاق بودن خدا بیان شده است.

آیات نامدار

1. ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ﴾،
2. ﴿آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ﴾
3. ﴿كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ﴾
4. ﴿وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾
5. ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾
6. ﴿وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ﴾
7. ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره ذاریات»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس