تفسیر معانی القرآن - اخفش

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اخفش مجاشعی است.

مقدمه

ابن ندیم در بیان اخبار اخفش مجاشعی (ابو الحسن سعید بن مسعده)، در شمار کتاب‌های وی این تفسیر را با همین عنوان نام برده است^[۱]. داوودی نیز در معرفی اخفش این تفسیر را با همین عنوان از تألیفات وی به شمار آورده و از وی نقل کرده است: «کسایی از من خواست کتابی را در معانی قرآن تألیف کنم و من کتابی را در معانی قرآن تألیف کردم»^[۲]. حاج خلیفه نیز با ذکر اخفش در شمار کسانی که «معانی القرآن» تألیف کرده‌اند، از این تفسیر خبر داده است^[۳]. اسماعیل پاشا نیز این کتاب را با عنوان معانی القرآن از تألیفات اخفش اوسط‍ سعید بن مسعدۀ مجاشعی به شمار آورده است^[۴].

انتشارات «عالم الکتب» در بیروت در سال ۱۴۲۴ ه‍‌. ق کتابی را با عنوان معانی القرآن تألیف اخفش (سعید بن مسعده بلخی مجاشعی) و تحقیق دکتر عبدالأمیر محمد امین الورد چاپ و منتشر کرده است که ظاهراً همین تفسیر معانی القرآن می‌باشد که کتاب‌شناسان از آن خبر داده‌اند. این کتابی که چاپ شده، یک جلد و ۷۰۴ صفحه و دو بخش دارد: بخش اول با حجم ۱۲۰ صفحه در بیوگرافی مؤلف و معرفی کتاب و مقایسه بین آن و سه کتاب دیگر (معانی القرآن فرّاء، مجاز القرآن ابو عبیده و الکتاب سیبویه) و اشاره به مطالب مشابه این کتاب با هریک از آن سه کتاب است ^[۵].

در بخش دوم، متن کامل معانی القرآن اخفش در ۵۱۹ صفحه (۱۲۱-۶۳۹) آمده و در پایان آن در ص۶۳۸ اشاره شده که این، آخر کتاب اخفش در معانی القرآن است و در ۶۰ صفحۀ آخر کتاب نیز خلاصه‌ای از مطالب بخش اول و فهرست‌هایی برای کتاب بیان شده است. عبد الامیر - محقق این کتاب - در بخش اول گزارش داده است که نسخه خطی این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد و کپی آن در کتابخانۀ امیر المؤمنین (ع) در نجف موجود^[۶] و متن معانی القرآن در این کتاب با تحقیق از نسخۀ خطی آن به‌دست آمده است^[۷].

محتوای این کتاب بحث‌هایی ادبی در مورد کلمات قرآن است که به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن بیان شده است^[۸] و بسیاری از مطالب آن با مطالب معانی القرآن فرّاء مشابهت دارد.

عبدالامیر مطالب مشابه این دو کتاب را بیش از ۳۸۰ مورد ذکر کرده و تألیف این کتاب را پیش از تألیف معانی القرآن فرّاء و فرّاء را استفاده‌ کنندۀ از این کتاب دانسته است^[۹]، ولی باتوجه به اینکه فرّاء و اخفش معاصر بوده‌اند و طبق برخی نقل‌ها فرّاء زودتر از اخفش از دنیا رفته است، مدعای عبدالامیر نیاز به بررسی و شاهد روشن دارد و بدون بررسی نمی‌توان آن را پذیرفت. در کتاب‌شناسی جهانی قرآن کریم، چاپ معانی القرآن اخفش با تصحیح هدی محمود قراعه در دو جلد در قاهره و با تحقیق فائز فارس در دو جلد در کویت نیز گزارش شده است^[۱۰].^[۱۱]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.
↑ ر. ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.
↑ ر. ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.
↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.
↑ برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.
↑ ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.
↑ ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.
↑ برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).
↑ ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.
↑ پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۴۳-۳۴۴.

جستارهای وابسته

[1] ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸.

[2] ر. ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، رقم ۱۸۵.

[3] ر. ک: حاج خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۷۳۰.

[4] بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸.

[5] برای آگاهی از برخی مطالب مشابه این کتاب با مطالب سه کتاب دیگر ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۹-۹۴.

[6] ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۵.

[7] ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۱۹.

[8] برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از صله زائده بودن اسم و حذف الف آن و از الف و لام‌های ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و - حذف آنها و اعراب‌الحمد، ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ و سایر کلمات این سوره سخن گفته است (ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۱۲۵-۱۴۲).

[9] ر. ک: اخفش، معانی القرآن، ص۷۵.

[10] پارسا و مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، کتابشناسی جهانی قرآن کریم، ج۱، ص۳۸۲، رقم‌های ۲۶۰۲ و ۲۶۰۴.

[11] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۴۳-۳۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]