ویژگی‌های خلیفة الله در حدیث

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ویژگی‌های خلیفة الله است. "ویژگی‌های خلیفة الله" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ویژگی‌های خلیفة الله در قرآن | ویژگی‌های خلیفة الله در حدیث | ویژگی‌های خلیفة الله در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ویژگی‌های خلیفة الله (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ویژگی‌های خلیفة الله

پیامبران و امامان جانشینان خداوند متعال روی زمین‌اند. همان‌طور که در تبیین معنا شناختی این واژه به هنگام بررسی آیه خلافت حضرت آدم(ع) گذشت، جانشینی آدم(ع) از خداوند مطلق بوده و مقید به قیدی نشده است. در روایات، همچون روایت محمد بن اسحاق بن عمار از امام کاظم(ع)، نیز به این مفهوم اشاره شده است؛ با تأکید بر اینکه خلافت الهی امامان همچون خلافت حضرت آدم(ع) است. امام رضا(ع) نیز در روایتی که با سندهای متفاوتی نقل شده است، فرمودند: «إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ». از این‌رو، امامان به طور مطلق جانشینان خداوند روی زمین‌اند؛ بدین معنا که خلیفه خدا، جانشین او در تمام کارهایی است که او انجام می‌دهد، مگر آن‌که خود حوزه خلافت جانشین را مقید کرد باشد. بر اساس آنچه که بیان شد، می‌توان ویژگی‌هایی چند برای خلیفة الله برشمرد:

هدایتگری

چنان‌که در تبیین قرآنی این مفهوم نیز گذشت، از آنجا که خلیفة الله جانشین خداوند در کارهای اوست، مؤلفه‌های معنایی متعددی برای او می‌توان برشمرد که از ناحیه آنها، شئون متعددی نیز برای او متصور است؛ چنان‌که می‌توان مرجعیت اخلاقی، مرجعیت معنوی، رهبری اجتماعی و... را از آن جمله برشمرد. از جمله شئونی که می‌توان برای خلیفه خدا، تصور و تبیین کرد و از روایات نیز می‌توان به آن دست یافت، شأن هدایتگری اوست. بر اساس آنچه راجع به مفهوم "هادی" در مباحث قرآنی بیان شد و در ادامه نوشتار نیز خواهد آمد، اگرچه خداوند متعال هادی بالاصالة است، و این شأن را به برخی بندگان خود نیز داده است. با توجه به اطلاق مفهوم خلیفة الله، روشن می‌شود که خلیفه خدا کسی است که جانشین خدا در کارهای او، از جمله امر هدایت است. اگرچه ملازمه میان دو مفهوم خلیفة الله و هادی به وضوح در روایات دیده نمی‌شود، با انضمام روایات به یکدیگر، این حقیقت تبیین شدنی است. نعمان بن سعد از امیر المؤمنین(ع) نقل می‌کند که فرمودند: "من حجت خدا و خلیفه خدا و راه خدا و باب خدایم". به نظر می‌رسد، اینکه دو تعبیر «صِرَاطُ اللَّهِ» و «بَابُ اللَّهِ» پس از واژه خلیفة الله آمده‌اند، بیانگر ارتباط میان آن دو با این مفهوم است و به شأن هدایتگری امام اشاره دارد؛ با این تحلیل که هادی کسی است که راه رسیدن به خدا را به مردم نشان می‌دهد و باب وصول به اوست. از این‌رو، در روایتی صحیح از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: "همانا امیر المؤمنین(ع) باب الله است که جز به وسیله او نمی‌توان به خدا رسید و راه رسیدن به خداست که هر کس غیر آن را بپیماید، هلاک خواهد شد و این حکم درباره یکایک امامان هدایتگر جاری است". ایشان در روایتی دیگر، در این باره فرمودند: "همانا پیامبر اکرم(ص) باب الله است که جز به وسیله او نمی‌توان به خدا رسید و راه خداست که هر کس آن را بپیماید، به خدا خواهد رسید و امیر المؤمنین(ع) نیز پس از ایشان، چنین بود و این حکم در مورد یکایک ائمه جاری است". همچنین ایشان فرمودند: "اوصیا همان ابواب خدایند که از آنها به خدا رسیده خواهد شد و اگر آنها نبودند، خداوند شناخته نمی‌شد". با توجه به آنچه گذشت، می‌توان هدایتگری را یکی از مؤلفه‌های معنایی خلیفة الله به شمار آورد

ولایت تکوینی

بر اساس روایاتی که پیش‌تر نقل شد، خلافت الهی که از حضرت آدم(ع) آغاز شده، به امامان(ع) رسیده است؛ از این‌رو، می‌توان تمام آنچه برای خلفای الهی، در مباحث قرآنی، ثابت شد، برای ایشان نیز ثابت شده دانست. اگر به حضرت عیسی(ع) توانایی تصرف در کائنات، حتی زنده کردن مردگان، داده شد، از باب مقام خلیفة اللهی اوست. امام خلیفة الله است و بر اساس روایات معتبر، خداوند متعال حتی قدرت زنده کردن مردگان را نیز به او می‌دهد؛ چنان‌که به خلیفه خود، حضرت عیسی(ع) داده بود. از سوی دیگر، خلیفة الله علم به اسماء را از خداوند فرا می‌گیرد؛ همان اسمایی که برخورداری از آنها توانایی تصرف در کائنات را در اختیار می‌نهد. امامان پاک(ع) نیز در بیاناتشان از بهره‌مندی خود از اسم اعظم الهی سخن به میان آورده‌اند؛ چنان‌که امام باقر(ع) به جابر فرمود: "به راستی اسم اعظم خدا ۷۳ حرف است و همانا یک حرف از آن را آصف داشت و آن را به زبان آورد و زمین میان او و میان تخت بلقیس به هم درنوردید تا آن تخت به دستش رسید و سپس زمین به حال خود برگشت؛ این کار در کمتر از چشم بر هم زدن انجام شد؛ در حالی که ۷۲ حرف از اسم اعظم نزد ماست و یک حرف از آن مخصوص خداست که برای خویش درعلم غیب برگزیده است". با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان برخورداری از ولایت تکوینی را یکی دیگر از مؤلفه‌های معنایی خلیفة الله دانست

برخورداری از علم ویژه

از طریق تحلیل عقلی می‌توان گفت: خلیفه خدا باید عالم به علم الهی و خطاناپذیر نسبت به امور و مسائلی باشد که خداوند متعال بر عهده او نهاد است؛ بدین بیان که اگر خداوند متعال کسی را جانشین خود می‌سازد، لازم است به حسب حوزه مسئولیتی که به وی داده است، امکانات لازم را نیز به او داده باشد. از این‌رو، اگر کسی به طور مطلق جانشین و نماینده خدا روی زمین و میان آفریده‌های او باشد، بدین معناست که او محل مراجعه آفریدگان و پاسخ‌گوی نیازهای آنها‌ست؛ به گونه‌ای که مراجعه به وی همچون مراجعه به خود حضرت باری تعالی است؛ از این‌رو، سخن او سخن خدا و امر و نهی او نیز امر و نهی خداوند است. چنین تحلیلی از مفهوم خلیفه، لازمه‌اش آن است که خلیفه خدا علوم لازم برای پاسخ‌گویی به نیازهای آفریدگان را داشته باشد؛ از این‌رو، علم و دانش وی باید الهی و خطاناپذیر باشد، به گونه‌ای که مرجع علمی بندگان خداوند قرار گیرد. در این باره، ابان بن تغلب، به طریقی صحیح، نقل می‌کند که روزی خدمت امام صادق(ع) شرفیاب شد، در حالی که مردی از کوفه نیز در محضر ایشان بود. مرد کوفی موظف بود مالی را خدمت امام برساند، اما او وظیفه خود را انجام نداده و در حقیقت، آن مال را پنهان کرده بود. امام(ع) به وی یادآور شد که او مال را برده و مال گم نشده است؛ اما فرد کوفی به خداوند قسم یاد کرد که چنین نکرده است. امام(ع) به ابان بن تغلب و زیاد رو کرد و فرمود: «أَنْتَ يَا أَبَانُ وَ أَنْتَ يَا زِيَادُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتُمَا أُمَنَاءَ اللَّهِ وَ خَلِيفَتَهُ فِي الْأَرْضِ وَ حُجَّتَهُ عَلَى خَلْقِهِ مَا خَفِيَ عَلَيْكُمَا مَا صَنَعَ بِالْمَالِ فَقَالَ الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ فَعَلْتُ وَ أَخَذْتُ الْمَالَ». "تو ای ابان و تو ای زیاد! به خدا سوگند، اگر شما امینان خدا و خلیفه او روی زمین و حجت او بر خلقش بودید، بر شما مخفی نمی‌ماند که چه بر سر آن مال آمده است". پس از آن، مرد کوفی به خطای خود اذعان کرد. در حقیقت، این روایت بیانگر رابطه میان مقام خلیفة اللهی و علم الهی به امور بندگان خداوند است. در تأیید مضمون فوق، می‌توان به روایت دیگری از امام صادق(ع) نیز استناد کرد. ایشان به عبد العزیز صائغ فرمودند: "آیا چنین فکر می‌کنی که خداوند کسی را به عنوان جلودار بر بندگان قرار می‌دهد و خلیفه‌ای را بر آنها می‌گمارد که چیزی از امورشان را بر او مخفی می‌دارد؟" در این روایت نیز رابطه میان مقام خلیفة اللهی و لزوم داشتن علم ویژه و الهی، روشن شده است

عصمت

عصمت خلیفة الله بر اساس تحلیل عقلی و بیان نقلی تبیین‌پذیر است؛ ضمن آن‌که می‌توان این مسئله را در دو حوزه عصمت از اشتباه در تبیین دین و نیز عصمت از گناهان بررسی کرد.

• عصمت از اشتباه در تبیین دین: با تحلیل عقلی می‌توان گفت اگر خلیفة الله جانشین خدا روی زمین است، مسئولیت‌هایی دارد که یکی از آنها هدایت انسان‌هاست و اگر هدایت انسان‌ها از طریق عرضه معارفی است که دین نامیده می‌شود و به وسیله آنها انسان راه رسیدن به کمال را می‌آموزد، لازم است خلیفة الله در تبیین معارف دینی معصوم از اشتباه باشد و در غیر این صورت، نمی‌تواند مسئولیت خود را انجام دهد.
• عصمت از گناهان: بر اساس روایات، خلیفه خدا معصوم از گناهان و عیوب است. اگرچه شاید نتوان این حقیقت را لازمه مقام خلیفة اللهی به شمار آورد، در سنت رضوی این مدعا به خوبی تبیین شده است. امام رضا(ع) در روایتی که در بسیاری از متون روایی نخستین آمده است، فرموده‌اند: "امام امین خدا در زمین و حجت او بر بندگان و خلیفه او در شهرهاست... اما از گناهان پاک و از عیب‌ها مبراست"

افضلیت

چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، خلیفه باید برترین مردم باشد؛ چرا که قبیح است خداوند فرد مفضول را با وجود فرد افضل، نماینده و جانشین خود گرداند. در این باره، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إِنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ(ع) خَلِيفَةُ اللَّهِ وَ خَلِيفَتِي... وَ خَيْرُ أُمَّتِي أَجْمَعِينَ». "همانا علی بن ابی طالب(ع) خلیفه خدا و خلیفه من است... و او برترین فرد میان تمام امت من است". همچنین اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین(ع) نقل می‌کند که ایشان پس از اشاره به گفتار پیامبر اکرم(ص) که وی را برترینِ آفریده‌ها پس از خود معرفی کرده بودند، فرمودند: "برترینِ آفریده‌ها پس از من، فرزندم حسن(ع)، برادرش حسین(ع) است... و بعد از حسین(ع)، نُه تن از صلب او، خلفای خداوند در زمین‌اند..."

منصوب بودن به نصب الهی

با تحلیلی عقلی می‌توان گفت، از آنجا که خلیفة الله جانشین خداوند در کارهایش است، باری تعالی خود باید او را برگزیند؛ به دیگر بیان، خداوند متعال مسئولیتی بر عهده جانشین و خلیفه خود نهاده است، که آدمیان توان تشخیص کسی را ندارند که شایسته و بایسته این مسئولیت باشد. بر اساس آیه سی‌ام سوره بقره، نه تنها انسان‌ها، که فرشتگان الهی نیز نمی‌توانند برای خداوند متعال جانشین تعیین کنند؛ چرا که خلیفه خدا شرایطی دارد که تنها خداوند از وجود داشتن یا نداشتن آن، در موجودی آگاه است؛ از این‌رو، آن‌گاه که مفضل بن عمر از امام صادق(ع) راجع به آیه ﴿وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾ سؤال کرد، امام فرمودند: مقصود از آن "امامت" است که خداوند آن را در نسل امام حسین(ع) تا روز قیامت قرار داد؛ آن‌گاه فرمودند: «إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَقُولَ لِمَ جَعَلَهَا اللَّهُ فِي صُلْبِ الْحُسَيْنِ دُونَ صُلْبِ الْحَسَنِ لِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَكِيمُ فِي أَفْعَالِهِ»؛ "همانا امامت، خلافت خداوند (عزّ و جل) است و کسی حق ندارد بگوید: چرا خداوند آن را در صلب امام حسین(ع) و نه امام حسن(ع)، قرار داد؛ چرا که خداوند در کارهای خود حکیم است". در این روایت، امام صادق(ع) به مسئله نصب و جعل الهیِ منصب خلیفة اللهی تصریح کرده‌اند؛ بدین بیان که چون خلیفه خدا، در حقیقت، متصدی کارهای خداوند است و تنها خداست که از کارهای خود و چگونگی انجام آن و شرایط لازم برای تحقق آن آگاه است، خود او نیز جانشینش را تعیین می‌کند. اساساً اینکه مردم بخواهند برای خداوند متعال جانشین و نماینده انتخاب کنند، امری بی‌معنا خواهد بود. در حقیقت، بیان امام صادق((ع)) تأیید تحلیل عقلی‌ای است که در سطور پیشین بیان شد. رسول گرامی اسلام(ص) نیز در این باره، به امیر المؤمنین(ع) فرمودند: "همانا خداوند متعال... من و تو را برگزید و مرا برای نبوت و تو را برای امامت اختیار کرد... تو حجت خدا بر خلق او و امینش بر سرّ او و خلیفه او بر بندگانش هستی". همچنین امیر المؤمنین(ع) پس از شنیدن آیه ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ﴾، به پیامبر اکرم(ص) عرض کردند: ...اللَّهُ يَقُولُ إِنَّهُ يَجْعَلُنَا خُلَفَاءَ الْأَرْضِ؛ "... خداوند می‌گوید: اوست که ما را جانشینان زمین قرار داده است". در این روایت نیز از تعبیر "جعل" استفاده شده که بیانی صریح برای مسئله نصب الهی خلیفة الله است

نتیجه‌گیری

رسول گرامی اسلام(ص) و امامان پاک(ع) در بیانات متعددی، با استفاده از تعبیر خلیفة الله به تبیین چیستی و حقیقت مقام امامت پرداخته‌اند. این مفهوم به طور مطلق و بدون تقیید در روایات به کار رفته است؛ از این‌رو، بیانگر جانشینی امامان در همه کارهای خداوند، از جمله شأن هدایتگری، مرجعیت دینی و رهبری اجتماعی است. این مفهوم دارای مقتضیات و لوازمی است که بر اساس آنها صفاتی ویژه برای ائمه اثبات می‌شود که از جمله آنها ولایت تکوینی، عصمت، عالم بودن به علم الهی، افضلیت و منصوب بودن از جانب خداوند است

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان

پانویس