اطاعت امام

اطاعت از امام به معنای پیروی و عمل به فرمان‌های امام معصوم(ع) است. خدای متعال در قرآن کریم، در کنار امر به اطاعت از خود و پیامبر، به اطاعت از اولی الامر نیز امر کرده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. طبق قاعده، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست و به همین جهت اطاعت از امام در همه زمینه‌ها لازم است. اطاعت از امام پرتوی از اطاعت خدا و رسول است که موجب تحقق حاکمیت خداوند و مشروعیت جانشینی خدا و حفظ نظام اسلامی است.

معناشناسی اطاعت از امام

معنای اطاعت

اطاعت به‌معنای پذیرش فرمان دیگری و پیروی همراه با خضوع و فروتنی است، به همین جهت گفته شده اطاعت یعنی ترتیب اثر دادن و انجام کاری بدون اجبار و موافق اراده شخص دیگری که مقام بالاتری دارد.

معنای امام

امام در لغت به کسی گفته می‌شود که در رفتار و گفتار به او اقتدا می‌شود، کسی که در امور پیشقدم می‌شود، همچنین به الگو و نمونه هم امام گفته می‌شود.

در تعریف اصطلاحیِ امام، بین شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد، اهل سنت امامت را ریاست همگانی در امور دینی و دنیایی می‌دانند که همان خلافت ظاهری است، ولی در نظر شیعه امام علاوه بر ریاست عمومی، فردی خاص بر امور دین و دنیای مردم و جانشین پیامبر(ص) به طور مطلق است و امامت او دارای شؤونی همچون: رهبری سیاسی، زعامت اجتماعی، مرجعیت دینی، تبیین و تفسیر وحی و ولایت باطنی و معنوی است که از این جهت، امام حجت خدا، ولی الله و انسان کامل است. البته تعریف کامل‌تر امامت در مکتب اهل‌بیت(ع) طبق کتاب و سنت، این است که گفته شود: امامت، ولایت‌الامر است و اساساً تقابل دین و دنیا در این مکتب معنا و مفهوم ندارد. شیخ صدوق در تعریف امام به سه رکن اساسی امامت اشاره کرده است؛ یکی: "قدوه" بودن؛ دومی: "منصوب" بودن از طرف خدا و رکن سوم: "واجب الاطاعه" بودن امام است.

معنای اطاعت امام

بنابراین اطاعت از امام به معنای پیروی و عمل به دستورات امام معصوم است. البته همان گونه که اشاره شد امام هدایت‌گر باطنی و جانشین پیامبر است و همه شؤون پیامبر را دارد به غیر از شأن پیامبری و رسالت که به پیامبر اختصاص دارد.

ادله لزوم اطاعت از امام

امام شخصیتی است که اطاعت و پیروی از او بر اساس ادله عقلی و نقلی بر همگان واجب است. بر این اساس ادله لزوم اطاعت از امام به دو بخش تقسیم می گردد:

ادله نقلی

قرآن:

1. آیه اولی الأمر: قرآن کریم در کنار امر به اطاعت از خدا و پیامبر، به اطاعت از اولی الأمر (ائمه معصومین) فرمان می‌دهد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. البته درباره مصداق اولی الأمر میان اهل سنت و شیعه اختلاف وجود دارد. مفسّران اهل سنت آنرا بر مصادیق گوناگونی مانند اصحاب‌ پیامبر، خلفای راشدین، اهل علم و فقه، فرماندهان جنگی، والیان و حاکمان و اهل حل و عقد تطبیق کرده‌اند، امّا بیشتر مفسران شیعه، آنرا امامان دوازده‌گانه دانسته‌اند، زیرا وجوب اطاعت مطلق، مانند اطاعت از خدا و رسول، در صورتی پذیرفتنی است که فرد از خطا مصون باشد و هرگز به کار خطا و زشت فرمان ندهد و چنین ویژگی را در امیران یا عالمان یا دیگران نمی‌توان یافت، بنابراین، اولی‌الامر به امامان دوازده‌گانه اختصاص دارد. این مطلب در روایات فراوانی نیز مورد تأیید قرار گرفته است؛ امام باقر(ع) دربارۀ آیه اولی الامر می‌فرماید: «این آیه در شأن علی و ائمه معصومین نازل شده و خداوند آنها را در جایگاه پیامبران قرار داده است».
2. آیه ولایت: یکی از آیاتی که بر لزوم اطاعت از امام دلالت دارد آیه إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ است که بیانگر ولایت کسانی است که ولایتشان قرین ولایت خدا و رسول قرار گرفته، این افراد باید با خدا و رسول سنخیت داشته و همانند خدا و رسول از اشتباه و لغزش به دور باشند؛ یعنی دارای علمی باشند که اشتباه در آن نیست و عملاً نیز مرتکب خطا نشوند و خلاصه معصوم باشند. همه مفسران اجماع دارند که این آیه، در شأن علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است و دلالت آن بر امامت، واضح است و حصر موجود در آیه: "سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند..." هر احتمال دیگری را برای معنای ولایت، غیر از سلطه و حکومت از بین مى‌برد؛ زیرا هیچ یک از معانی دیگر ولایت نمى‌تواند فقط مخصوص خدا و رسول خدا(ص) و مؤمنان خاص که در رأس آنان امیرالمؤمنین علی(ع) است، باشد.
3. خداوند متعال در آیه مع الصادقین می‌‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ. در این آیه به همراهی با صادقین امر شده است. همراهی با صادقان مستلزم تبعیت و پیروی از آنان در همه کارهاست و از سوی دیگر چون مقید به گروه خاصی از مکلفان و زمان خاصی نشده، پس شامل همه مکلفان در تمام زمان‌ها می‌‌شود. بنابراین باید در هر زمان و دوره‌ای صادقانی وجود داشته باشند تا امر خداوند به همراهی و معیت با صابران قابلیت امتثال داشته باشد. مراد از راستگویانی که مؤمنان باتقوا باید با آنان معیت و همراهی داشته باشند نمی‌تواند غیر از هادیان الهی و امامان معصوم باشد، یعنی کسانی که در اعلا درجه صدق و راستگویی قرار دارند. در روایات تفسیری تصریح شده است که مراد از صادقین امامان معصوم هستند.

روایات:

در روایات بسیاری، از امام با عنوان «مفترض الطاعه» یاد شده، یعنی کسی که اطاعت از او واجب است، از جمله روایتی که در کافی نقل شده است: «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً إِمَامٌ فَرَضَ‏ اللَّهُ‏ طَاعَتَه وَ أَنَّ الْحَسَنَ إِمَامٌ فَرَضَ‏ اللَّهُ‏ طَاعَتَه‏...‏». امام رضا(ع) واجب الاطاعه بودن را یکی از ویژگی‌های امام می‌داند. طبق روایتی که ایشان از پدرانشان از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند، اطاعت از ائمه(ع)، اطاعت از خداوند بوده و نافرمانی از آنان، نافرمانی از خداوند است. از امام باقر(ع) پرسیده شد، حقّ امام بر مردم چیست؟ فرمودند: «حقّ امام بر مردم آن است که به سخنان او گوش فرا دهند و از او اطاعت کنند». امیرمؤمنان(ع) نیز می‌فرمایند: «یکی از حقوق من بر گردن شما اطاعت از من است». همچنین شخصی از امام صادق(ع) سؤال می‌کند: آیا اطاعت از شما واجب است؟ حضرت می‌فرماید: آری، راوی می‌پرسد: مثل اطاعت از علی بن ابی طالب؟ حضرت پاسخ می‌دهد: آری».

ادله عقلی

1. اطاعت از امام، اطاعت از خداست: حق تقنین و قانون گذاری عقلاً برای خداوند است: إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ، پیامبران و ائمه معصومین واسطه ابلاغ قوانین الهی به مردمند: بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ و از پیش خود دخل و تصرفی در این قوانین ندارند: وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى، بنابراین اطاعت ایشان در حقیقت اطاعت خداست: «من اطاع الرسول فقد اطاع الله» و از آنجا که امام جانشین پیامبر است، اطاعت از امام به منزله اطاعت از خدا و پیامبر است و اطاعت از خدا و پیامبرش عقلاً لازم است، پس اطاعت ایشان هم به لحاظ عقلی لازم خواهد بود.
2. حفظ نظام اسلامی، ملاک وجوب اطاعت مطلق از امام: فلسفه امامت حفظ نظام اسلامی است که پیامبر آنرا تأسیس کرده است و وجود امام همچون رشته‌ای است که پیوستگی امت، برای اجرای برنامه‌های انسان‌ساز اسلام و پیاده کردن قوانین الهی به او بستگی دارد؛ در واقع امامت، ضامن تکامل مادی و معنوی جامعه بشری است و این مهم با اطاعت از امام محقق می‌شود.
3. نصب امام از طرف خداوند مستلزم لزوم اطاعت: اطاعت از امام، در حقیقت اطاعت از اراده الهی است؛ زیرا نصب امامی که حدود الهی را اجرا و از دین خدا دفاع کند و با حکمت، موعظه و حجت کامل، مردم را به راه خدا دعوت کند و عالم به سیاست باشد، بر خداوند واجب است و در مقابل، پیروی از او نیز بر مردم واجب است، در غیر این صورت نقض غرض می‌شود. به بیان دیگر آفریدن امام و اعطای منصب امامت به او لطفی است از جانب خداوند که مکلفان در مقابل این لطف باید امامت او را بپذیرند و از او اطاعت کرده و او را یاری کنند.

گستره اطاعت از امام

بر اساس آیه شریفه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ همان گونه که فرمانبرداری مطلق و بدون قید و شرط از دستورات خدا و رسول لازم و ضروری است، اطاعت از همه دستورات اولی الامر هم به صورت مطلق لازم و ضروری است. بنابراین، اوامر امام در همه شئون دینی، دنیوی، سیاسی، اجتماعی و غیر آن لازم‌الاجراست.

از روایات نیز استفاده می‌شود اطاعت از امام به صورت مطلق واجب است؛ چنانچه مرحوم کلینی احادیث متعددی را تحت عنوان «وجوب اطاعت از ائمه» نقل کرده است که بر لزوم اطاعت از امام به صورت مطلق دلالت دارند؛ از جمله روایت امام صادق(ع) که فرمودند: «نَحْنُ قَوْمٌ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَنَا» ما گروهی هستیم که خداوند اطاعت از ما را واجب گردانیده است. در همه این روایات لزوم اطاعت از ائمه به صورت مطلق آمده و هیچ قید و شرطی ندارد.

بنابراین اطاعت از اولی الامر یعنی امامان(ع) براساس آیه، مطلق است؛ اما اطاعت از امیران و رهبران سیاسی جامعه، اطاعت مطلق نیست، بلکه تا زمانی است که فرمانروایی آنها بر اساس مصالح عمومی اجتماع بوده و عصیان و تخطّی از اوامر الهی نباشد. در روایات‌ نیز نقل شده که اطاعت در معروف است و در فرمان به‌ معصیت روا نیست.

رابطه اطاعت از امام با اطاعت از خدا و پیامبر

اطاعت از امام و پیامبر، شعاعی از اطاعت خداوند است. امامت، منصب الهی است و با توجه به اوصاف و شرایطی که برای امام بیان شده و اختیارات و مسئولیت‌هایی که خداوند به امام تنفیذ کرده، اطاعت از امام نیز واجب و لازم است. در حقیقت اطاعت از پیامبر و امام، در طول اطاعت از خداوند است و مبنای حق در حاکمیت سیاسی، فرمان الهی است؛ زیرا حق حاکمیت، مخصوص خداوند است و فقط او می‌تواند، کسی را در جامعه بشری حاکم گرداند. همچنین به جهت اینکه امامت، جانشینی پیامبر است، اطاعت از امام نیز مانند اطاعت از پیامبر واجب است.

اطاعت از امام درواقع، امتثال و فرمانبرداری اوامر و نواهی الهی است. امام با پشتوانه وحیانی، همان حکمی را که خداوند صلاح دیده به طور مستقیم بیان کند، صادر می‌کند و هیچ گاه در بیان حکم الله دچار خطا و اشتباه نمی‌شود، از این رو نظر امام، همواره موافق احکام الهی است. یکی از شواهد پشتوانه وحیانی ائمه، تأیید ایشان به روح القدس است که در روایات به آن اشاره شده است. شاهد دیگری که بیانگر تأیید الهی آموزه‌های امامان است، روایات باب تفویض است که خداوند پس از تأدیب پیامبر اموری را به ایشان تفویض کرده است. در این روایات بیان شده که این تفویض برای امتحان اطاعت پذیری مردم است. همچنین در روایات آمده است هر آنچه به پیامبر تفویض شده بود، به ائمه تفویض شده است.

امر به اطاعت از اولی الأمر (امامان)، در کنار امر به اطاعت از خدا و رسول، در آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ نشان می‌دهد اطاعت از امام، همانند اطاعت از خدا و رسول بوده و مطلقا واجب است و همان گونه که پیامبر برخلاف دین و فرامین الهی به گناه فرمان نمی‌دهد، امام نیز چنین فرمانی صادر نمی‌کند.

آثار و نتایج اطاعت از امام

از آنجا که اطاعت از امام اطاعت از خدا و رسول است لذا آثار و نتایجی که اطاعت خدا و رسول دارد، اطاعت از امام نیز آنها را داراست، از جمله اینکه اطاعت از امام موجب قرار گرفتن در کنار کسانی است که به آنها نعمت داده شده است: وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا. علاوه بر اینکه اطاعت از امام آثار دیگری هم به دنبال دارد که در دو حیطه فردی و اجتماعی ظهور و بروز پیدا می‌کنند، برخی از این آثار عبارت‌اند از:

1. سعادت اخروی: چنانچه در زیارت آل یاسین آمده است: «شقی من خالفکم و سعد من اطاعکم»؛ کسی که با شما مخالفت کند، نگون‌بخت گردد و کسی که از شما اطاعت کند، سعادتمند ‌شود.
2. تحقق حاکمیت خداوند و مشروعیت جانشینی خداوند: مظهر اتم و اکمل این جانشینی، انبیا هستند که مجریان حکومت اسلامیاند. پس از پیامبران انسان‌های کامل که از مرتبه برین علم به اسمای الهی بهره‌مند هستند، از برترین مرتبه خلافت الهی نیز برخوردارند، اجرای احکام الهی را برعهده دارند و اطاعت از آنها زمینه اجرای احکام را فراهم می‌سازد. اطاعت مردمی، پشتوانۀ قدرت اجتماعی و بسط ید امام در عمل به اسلام است.
3. حفظ نظام اسلامی: امامت، ضامن تکامل مادی و معنوی جامعه بشری است. امامت نزد شیعه منصب و مقام الهی است که وظیفه او پس از پیامبر، تداوم بخشیدن به وظایف رسالت است، به جز تلقی وحی و پی‌ریزی شریعت که ویژه پیامبر است. البته اطاعت از حاکم اختصاص به حکومت اسلامی ندارد و بقای هر حکومتی و اجرای قوانین مبتنی بر اطاعت مردم از حاکم جامعه است که در جامعه اسلامی، حکومت باید در دست امام باشد و اطاعت از او موجب بقاء حکومت است.

منابع

1. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت.
2. پرونده:34532.jpg مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
3. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
4. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
5. جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، اطاعت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
6. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر

پرسش‌های وابسته

• آیا واجب‌الاطاعة انگاری امام با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• آیه اولی الامر
• اتباع حق
• اتباع
• اراده اطاعت
• استثقال اطاعت
• استحقاق ثواب
• استحقاق مدح
• اطاعت از ابوین
• اطاعت از امام مهدی
• اطاعت از امام
• اطاعت از اوصیای انبیا
• اطاعت از اولی الامر
• اطاعت از حاکم جائر
• اطاعت از خدا
• اطاعت از رسول خدا
• اطاعت از زوج
• اطاعت از غیر معصوم
• اطاعت از نماینده ولی فقیه
• اطاعت از نواب امام
• اطاعت الهی
• اطاعت امام مهدی
• اطاعت امام
• اطاعت انبیا در افعال
• اطاعت انبیا در اقوال
• اطاعت انسان
• اطاعت اهل اجماع
• اطاعت اهل بیت
• اطاعت اولوالامر
• اطاعت اولی الامر
• اطاعت تکوینی
• اطاعت خدا
• اطاعت در عبادات
• اطاعت در غیر عبادات
• اطاعت درعبادات
• اطاعت درغیرعبادات
• اطاعت سلطان جایر
• اطاعت سلطان عادل
• اطاعت شیطان
• اطاعت طاغوت
• اطاعت غیر افضل
• اطاعت غیر خدا
• اطاعت متأخره
• اطاعت مخلوق در معصیت خالق
• اطاعت مرتد
• اطاعت ملائکه
• اطاعت مکلفین
• اطاعت ولی فقیه
• اطاعت پیامبر خاتم
• اطاعت پیامبر
• اطاعت
• امتثال
• انقیاد
• اوامر و نواهی
• اولو الامر
• بیعت اطاعت
• تأسی
• تجری
• تمکین
• تنافی کفر و اطاعت
• تنعم به اطاعت
• توحید در اطاعت
• ثواب اطاعت
• ثواب و عقاب
• حسن طاعات
• داعی به اطاعت
• طاعات عبد
• طاعات مطلقه
• طاعات مفترضه
• طاعات کافر
• عصیان
• علم به مناقب طاعات
• قصد قربت در عبادت
• مطیع
• مقام افتراض اطاعت
• مقام مطیعان
• وجوب اطاعت امام
• وقت اطاعت
• ولایت امر
• کتاب طاعات
• گناه
• تسلیم