آتش در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آتش است. آتش از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آتش در قرآن - آتش در حدیث - آتش در کلام اسلامی - آتش در تاریخ اسلامی - آتش در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

آتش، عنصری همراه با گرمی، روشنایی و شعله و نیز سَبُک و بالارونده است که از موادّ سوختنی پدید می‌آید. برابر عربی آتش، "نار" و ۱۴۵ بار در قرآن آمده است. راغب، "نار" را شعله‌ای قابل رؤیت معنا کرده و آن را با نور از یک ریشه دانسته که به طور معمول ملازمند و افزوده است که نور، توشه آخرتی، و نار، توشه دنیایی است. واژه‌های دیگری همانند "حریق" به معنای سوزاننده ﴿لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾ "سعیر" به معنای شعله‌ور ﴿وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِهِ وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى وُجُوهِهِمْ عُمْيًا وَبُكْمًا وَصُمًّا مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِيرًا﴾ "جحیم" یعنی خرمن آتش ﴿وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ﴾ "شهاب" ﴿إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُبِينٌ﴾ "صلی" به معنای سوزاندن ﴿وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ﴾ "سجر" ﴿وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ﴾ و "ایقاد" ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾؛ ﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ﴾ که دو واژه اخیر به معنای برافروختن آتش است، به نوعی، القاکننده معنای یاد شده‌اند. نویسندگان وجوه القرآن، برای "نار" وجوه متعدّدی مانند آتش جهنّم ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾، آتش معروف ﴿النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ﴾، آتشِ آتش‌زنه ﴿أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ﴾، آتش درخت ﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ﴾، مال حرام ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾، نور ﴿إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى﴾، دشمنی ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾، آتشی که قربانی را می‌سوزاند ﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾، کفر ﴿وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ و اختلاف ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ ذکر کرده‌اند.

بر اساس آیات قرآن، عامل اصلی پیدایش آتش، خداوند است: ﴿ أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ أَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِؤُونَ ﴾ در آیه دیگری نیز به تبیین آفرینش آتش از درخت سبز برای آدمیان پرداخته است: ﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ﴾ درباره درخت آتش مذکور در آیه، نظریّات گوناگونی وجود دارد. برخی آن را هیزم معنا کرده‌اند و بسیاری از مفسّران برآنند که درخت مزبور، آتش‌زنه است و آورده‌اند که دو نوع درخت به نام "مَرْخ" و "عَفار" بوده که دو شاخه از آنها را می‌بریدند و در حالی ‌که هر دو سبز بود و از آنها آب می‌چکید، آنها را به هم می‌ساییدند، و از آنها جرقه تولید می‌شد. بعضی گفته‌اند: منشأ همه آتش‌ها، انرژی خورشیدی است و سوختن هیزم هم به سبب ذخیره شدن انرژی خورشیدی در دوران سبزی آن است. برخی نیز با یادآوری اینکه ذکر دو درخت مرخ و عفار در تفاسیر به جهت استعداد بیش‌تر آنها برای آتش‌زا بودن است، نوشته‌اند: همه درختان، این ویژگی را دارند و شاهد آن، آتش سوزی در جنگل‌ها است که بدون دخالت عوامل بیرونی صورت می‌گیرد و حاکی از وجود جریان الکتریسته در درختان است که بر اثر مالش، جرقه می‌زند و آتش می‌گیرد. در جای دیگری از قرآن که در آن از اسبان مجاهدان سخن به میان آمده، اذعان شده که با مالش پای اسبان بر سنگ و یا زمین از آنها جرقه تولید می‌شود: ﴿وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا ﴾ کوبیده شدن پای اسبان به کوه و تولید آتش، اصابت سم اسب‌ها به سنگ و جهیدن جرقه از آن و پدید آمدن جرقّه از سنگ‌هایی که با فشارِ پای اسبان به هم می‌خورند، وجوهی است که مفسّران درباره ﴿الْمُورِيَاتِ﴾ ذکر کرده‌اند.

آتش، برحسب نوع و عوالم و ماهیّت، اقسامی دارد. صاحب التحقیق آن را دو قسم مادّی و معنوی معرّفی کرده و آیاتی را که در آنها از آتشی غیرقابل رؤیت سخن به میان آمده، مثل ﴿إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾ معنوی به شمار آورده است. کسانی هم آتش را با توجّه به کارکرد آن، چند گونه معرّفی کرده‌اند. از سوی دیگر، به تناسب عوالم هستی نیز آتش قابل تقسیم به آتش دنیا، برزخ و قیامت است و هر یک از اینها ویژگی‌های عوالم خود را دارند.

از آیات قرآن استفاده می‌شود که آتش، از پدیده‌های پیش از آفرینش انسان است. آیاتی که در آنها از خلقت آدم(ع) و دستور خدا به فرشتگان برای سجده بر وی، سخن گفته شده، نشان می‌دهد که ابلیس، پیش از آفرینش آدم(ع) از آتش آفریده شده است: ﴿قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾. در آیه‌ای، ابلیس از جنس جـن معرّفی شده ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا﴾ و در آیه‌ای دیگر، به ‌صراحت آمده که جن، پیش از آدم(ع)، از آتش آفریده شده است: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ ﴾.

در تورات، از آتش مقدّسی یاد شده که همواره فروزان بوده‌است و مردم، قربانی‌های خود را برای جلب رضایت خدا در آن می‌سوزانده‌اند. نزول چنین آتشی از آسمان بر قربانی، نشانه قبول قربانی و دلیل حقّانیّت آورنده آن نیز تلقّی می‌شده است. قرآن نیز خواست تعدادی از یهودیان را از پیامبر اسلام(ص) گزارش کرده که نزد پیامبر آمده، اظهار داشتند که عهد کرده‌اند به هیچ پیامبری ایمان نیاورند، مگر قربانی‌یی بیاورد که آتش آن را بسوزاند:﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ برای آتش مطرح شده در آیه، اوصافی چون سپید بی‌دود، صدای مهیب، و آسمانی را ذکر کرده‌اند.

در آیات قرآن، به قداست آتش اشاره‌ای نشده و فقط در آیاتی، به نقل از ابلیس (به دلیل خلق شدنش از آتش) خود را برتر از آدمی که از گِل آفریده شده به شمار آورده است: ﴿قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾ گویا برتری آتش بر گِل و امثال آن نزد ابلیس، چنان بدیهی بوده که وی بدون اقامه دلیل به ادّعای برتری خود بسنده کرده است؛ در عین حال، مفسّران کوشیده‌اند وجوهی را که نشانه یا دلیل برتری آتش باشد، در تفاسیر بیاورند. برخی، احتمال‌هایی را ذکر کرده و درباره آنها نظری نداده‌اند و برخی دیگر، آنها را نقل و نقد کرده‌اند و در مقابل، ادلّه‌ای را مبنی بر برتری چیزهایی بر آتش برشمرده‌اند. مفسّران، احتمال‌های یاد شده را چنین بر شمرده‌اند: آتش، قوّت بیش‌تری بر موجودات دیگر دارد. از عالم عِلوی، لطیف، گرما بخش، خشک، در کنار اجرام آسمانی و تأثیرگذار است و با حرارت غریزی که مادّه حیات دارد، متناسب است. اجرام فلکی، برتر از اجرام عنصری‌اند و آتش، نزدیک‌ترین عنصر به فلک است. آتش در پرتوافکنی جانشین خورشید و ماه است؛ وقتی که آنها نیستند. آتش نور دارد و شبیه روح (نفس بخاری) است. سبک و بالا رونده است. نخستین بُرج فلک، برج حَمَل است که بر طبیعت آتش قرار دارد. هر جِرم زمینی که نورانیت داشته باشد، اشرف است. چشم که شریف‌ترین عضو بدن است، رؤیتش به شعاع است. اشرف اجسام، خورشید است که به آتش می‌ماند، و آتش، جوهر نوردهنده است

فواید معنوی آتش

از مجموع آیات مربوط به آتش استفاده می‌شود که دو نوع فایده و کارکرد دارد: کارکردی معنوی، و نقشی مادّی. فایده معنوی آن، آیه خدا بودن و یادآوری حقایقی مانند معاد و جهنّم است. آیات ﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ﴾ و ﴿أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ﴾ که درباره درخت آتش‌زنه است، در شمار آیاتی‌اند که نشانه‌های خداوند را بیان می‌کنند. تعبیر ﴿أَوَلَمْ يَرَ الْإِنْسَانُ﴾ و سیاق آیات در سوره یس و نیز تعبیر ﴿أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ﴾، ﴿أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ﴾ و ذکر صفت ﴿تَذْكِرَةً﴾ برای آتش در سوره واقعه، الهام‌بخش این حقیقت‌اند که پدید آمدن آتش از درخت سبز، آیه الهی است.

مفسّران، در هر دو مورد، آتش را مایه پند و اندرز، نشانه توان خداوند بر بازآفرینی انسان‌ها در قیامت، و یادآور شعله‌های آتش جهنّم دانسته‌اند. برخی آیه ۸۰ یس را که در سیاق آیات معاد است: ﴿أَوَلَمْ يَرَ الإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ وَضَرَبَ لَنَا مَثَلا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ الَّذِي جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ﴾ قرینه گرفته‌اند که متعلّق ﴿تَذْكِرَةً﴾ در آیه ﴿نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْكِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِينَ﴾ معاد یا جهنّم است. فخررازی، آن را یادآور امکان معاد دانسته و توضیح داده است: کسی که بر ایجاد آتش از درخت سبز توانا است، بر ایجاد حرارت جان‌دار در مرده، ناتوان نیست. مفسّران، بر همین نظر، تصریح و آن را حجّتی در پاسخ منکران معاد تلقّی کرده‌اند؛ زیرا کافران مدّعی بوده‌اند که نطفه، حار و مرطوب و با طبع حیات سازگار است؛ در حالی که استخوان، سرد و خشک و با طبع مرگ سازگاری دارد؛ بنابراین، ایجاد حیات در استخوان ممکن نیست و خداوند با تبیین چگونگی پیدایش آتش از درخت سبز، اشکال مزبور را پاسخ می‌دهد. ملاّصدرا، آتش مزبور را افزون بر یادآور معاد بودن، تذکّری برای وجود آتش نفس که شعله‌ای ملکوتی است و یادآور مادّه آفرینش شیطان دانسته که باید با آن به یاد کید شیطان بود

نقش مادی آتش

کشف آتش به وسیله انسان، اهمّیّت شایان توجّهی دارد و از عظیم‌ترین حوادث زندگی بشر است و تمدّن بشری با آن آغاز شده. این پدیده، از جمله وسایلی است که تداوم حیات بشر و رشد و تحوّل صنعت در گرو آن بوده و هست. انسان برای ادامه حیاتش به غذا نیاز دارد که تهیّه آن با حرارت و آتش ممکن است. به ساخت‌وساز ابزارهای فلزی محتاج است که با آتش انجام می‌شود. ﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ﴾ نقشی که آتش در زندگی بشر ایفا می‌کند، به قدری حائز اهمّیّت است که خداوند از آن به متاع (کالای زندگی) تعبیر کرده ﴿نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْكِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِينَ﴾ و نیز از آتش با صفت ﴿تَذْكِرَةً﴾ یاد شده که یادآور نعمت خدای متعال است؛ هم‌چنین در همین سوره، از آتش به ﴿مَتَاعً﴾ (کالا) تعبیر شده که نشان‌دهنده استفاده همه انسان‌ها از آن است: ﴿نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْكِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِينَ﴾ ﴿مُقْوِي﴾از ریشه "قواء" به معنای بیابان و ملازم با ناداری است. قُطرب آن را از واژه‌های اَضداد و به معنای فقیر و غنی شمرده و مفسّران، مقصود از "مقوین" را همه کسانی دانسته‌اند که از نور و گرمای آتش استفاده می‌کنند و برای پختن نان و غذا از آن بهره می‌گیرند؛ با این حال، در برخی آیات، مواردی از استفاده خاص از آن، مورد اشاره قرار گرفته است. آتش، وسیله گرمازا و وسیله روشنایی‌بخش است که می‌توان از آن برای یافتن راه در تاریکی استفاده کرد؛ چنان‌که موسی(ع) پس از مشاهده آتش در بیابان، برای گرفتن شعله‌ای از آن برای گرم شدن یا یافتن راه در تاریکی شب به طرف آن رفت: ﴿إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى﴾ نیز ﴿إِذْ قَالَ مُوسَى لِأَهْلِهِ إِنِّي آنَسْتُ نَارًا سَآتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِيكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ﴾ و ﴿فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ﴾.

آتش مزبور که موسی(ع) آن را مشاهده کرد، بر نور حمل شده است؛ هرچند مفسّران در اینکه آن‌چه موسی دیده، آتش حقیقی بوده یا نوری بوده که در نظر او آتش آمده، اختلاف نظر دارند. در مَثَلی که خداوند در سوره بقره آورده و حال منافقان را به آن تشبیه کرده، به روشنایی بخش بودن آتش اشاره شده است: ﴿مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ﴾ در سه جای قرآن، به تصریح یا اشاره، از آتش، به صورت ابزاری برای ساخت زیورآلات، سـدّ و پختن خشت یاد شده است. قرآن، به دست آوردن زینت آلات یا وسایلی دیگر چون آهن، مس و روی به کمک حرارت آتش را نعمت الهی دانسته است: ﴿ وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ ﴾ چنان‌که ذوالقرنین برای جلوگیری از ستم قوم یأجوج و مأجوج، با کمک قطعات ذوب شده آهن (مس) بین دو کوه، سدّی بنا کرد: ﴿آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتَّى إِذَا سَاوَى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا﴾ از اینکه فرعون از وزیرش هامان می‌خواهد که با آتش، آجر بسازد و با آن مناره‌ای بنا کند تا وی بتواند به خدای موسی(ع) دست یابد: ﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يَا هَامَانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَلْ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ می‌توان به‌دست آورد که کاربرد آتش در ساختن آجر در آن دوران امری شناخته شده بوده است؛ هم‌چنین آتش، به صورت وسیله کیفر و تعذیب پیامبران و دین‌داران از سوی کافران به کار رفته است؛ چنان‌که قوم نمرود، ابراهیم را به جرم شکستن بت‌هایشان، با آتش کیفر کرده‌اند: ﴿قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾ و اصحاب اخدود، مؤمنانی را در گودالی از آتش انداختند و در حالی‌که خود نظاره می‌کردند، آنان را در آتش سوزاندند: ﴿قُتِلَ أَصْحَابُ الأُخْدُودِ النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ وَهُمْ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ﴾ در مقابل، از آتش به گونه‌ای برضدّ کافران و کژروان استفاده شده است؛ چنان‌که در تمثیلی، با تشبیهِ عمل صالح آمیخته با ریا به باغ سوخته، به مؤمنان هشدار داده تا اعمال صالح خود را با ریا و نفاق نیامیزند ﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾. چنان‌که صاحبان باغ سوخته وقتی تصمیم گرفتند از عواید باغشان به فقیران کمک نکنند، آتشی آسمانی بر باغ آنان اصابت و آن را به تلّی از خاکستر تبدیل کرد: ﴿فَطَافَ عَلَيْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّكَ وَهُمْ نَائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ﴾ هم‌چنین ماجرای سوزاندن گوساله سامری با آتش و ریشه‌کن کردن آن، از جمله موارد استفاده از آتش است. موسی(ع) برای ریشه‌کن کردن بت‌پرستی، گوساله سامری را در مقابل چشم بنی‌اسرائیل سوزاند و به دریا افکند.

قرآن، از آتش به صورت مادّه خلقت جنّیان یاد کرده است: ﴿وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ﴾ و از آنجا که ابلیس نیز به نصّ آیه ﴿مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ﴾ از جنّیان بوده، مادّه خلقت او هم آتش است. ﴿مَارِجٍ﴾، مُخ، خالص آتش و شعله آتش ناب است. آن را مخلوطی از آتش سرخ و زرد و سبز نیز دانسته‌اند. برخی، آن را شعله زرد و سبزی دانسته‌اند که با برافروختن آتش، بالا می‌رود.

در آیه دیگری، مادّه آفرینش جن، آتش با وصف ﴿السَّمُومِ﴾ معرّفی شده است: ﴿وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ السَّمُومِ﴾ ﴿السَّمُومِ﴾ را آتشی دانسته‌اند که دود ندارد و صاعقه از جنس آن است، و برخی آن را شدّت حرارت و از باب اضافه موصوف به صفت تلقّی کرده‌اند.

صاحب المیزان در وجه جمع بین ﴿مَارِجٍ﴾ (آتش خالص) و ﴿السَّمُومِ﴾ (آتش مخلوط)، گفته است: مادّه اصلیِ آفرینش جنّیان، ﴿السَّمُومِ﴾ و حار و حادّ بوده؛ سپس شعله کشیده و ﴿مَارِجٍ﴾ شده است.

برخی مفسّران در ذیل آیات ﴿وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاء بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ وَحَفِظْنَاهَا مِن كُلِّ شَيْطَانٍ رَّجِيمٍ إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُّبِينٌ ﴾، گفته‌اند که ﴿شِهَابٌ﴾ شعله آتش است و از آن به آتش لطیف تعبیر کرده‌اند

سرد شدن آتش

طبیعت آتش، سوزانندگی آن است؛ امّا در آیه ﴿قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾ از سرد شدن آن سخن به میان آمده. بعضی مقصود از سرد شدن آتش را تبدیل حرارت آن به سردی از سوی خداوند دانسته‌اند و بعضی گفته‌اند: خداوند، طبیعت آتش (حرارت و سوزانندگی) را از آن گرفت. سیدقطب، بدون ذکر وجوه و احتمالات، آن را کار خدا دانسته و گفته است: کسی که به آتش دستور سوزاندن داد، فرمان سرد شدن را نیز داد و چنین عملی، با موازین بشری قابل تحلیل نیست.

آتش گرفتن دریاها

از رُخ‌دادهای آستانه قیامت، تبدیل شدن دریا‌ها به آتش است: ﴿وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ﴾ ﴿سُجِّرَتْ﴾ به معنای برافروختن آتش است. مفسّران در تبیین برافروخته شدن دریاها اختلاف نظر دارند. برخی، آن را چونان شعله‌ور شدن تنور و برخی، به معنای داغ شدن و درهم شدن دانسته‌اند. پاره‌ای از مفسّران با این ادّعا که دریاها در قیامت به شدّت به حرکت درآمده، آب به بخار تبدیل می‌شود و در اثر خروج کره آتشین از دل زمین، آتش می‌گیرد، به توجیه علمی آن پرداخته‌اند.

آتش آخرت

براساس آیات قرآن، هم در آخرت آتش وجود دارد: ﴿لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَقَالَ الْمَسِيحُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾ و هم در برزخ ﴿فَوَقَاهُ اللَّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ﴾، ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ﴾ زیرا طبق این آیه، آل فرعون پیش از فرا رسیدن قیامت، هر صبح‌گاه و شام‌گاه بر آتش عرضه می‌شوند.

تفاوت آتش آخرت و آتش برزخ در شدّت و ضعف آن دو است. آتش آخرت، به مراتب قوی‌تر و سوزاننده‌تر از آتش دنیا است. در حدیثی آمده: بخشی از آتش آخرت، هفتاد بار با آب خاموش، سپس شعله‌ور شده تا به صورت آتش دنیا در آمده است. با توجّه به اینکه اعمال انسان‌ها دارای دو چهره ظاهری و باطنی است و در قیامت، همان چهره باطنی اعمال برای صاحبانشان تجسّم می‌یابد، چهره باطنی بعضی از اعمال، مانند خوردن مال یتیم: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾ یا مالی که از راه کتمان وحی به دست می‌آید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ همان خوردن آتش است که در آخرت ظهور پیدا می‌کند. گفته شده: کلمه ﴿النَّارَ﴾ در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ به صورت استعاره تمثیلی به کار رفته و مشبّه به (آتش) در مشبّه (رشوه خواری اهل کتاب) استعمال شده است. در آخرت، آتش هر انسانی از درون وی شعله‌ور شده، مخصوص خود او است و فقط به مبدأ فاعلی (ملکات انسان) وابسته است و نیازی به مبدأ قابلی و سبب اعدادی ندارد. این آتش که تجلّی غضب و انتقام الهی است با گناهان تولید و تقویت و با توبه خاموش می‌شود؛ بنابراین، آتش آخرت، ابتدا باطن شخص را می‌سوزاند و از آنجا به ظاهر سرایت می‌کند؛ چنان‌که از آیه ﴿وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِهِ وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى وُجُوهِهِمْ عُمْيًا وَبُكْمًا وَصُمًّا مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِيرًا﴾، که در آن تعبیر "زدنهم به کار رفته نه "زدنها به دست می‌آید که هرگاه آتش سوزاننده بدن گمراهان فروکش کند، خداوند آتش درون آنان را شعله‌ور می‌سازد. آتش آخرتی، افزون بر سوزاندن اجسام گرم و سرد ﴿وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ﴾ نفوس را نیز می‌سوزاند: ﴿نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الأَفْئِدَةِ﴾ ولی هیچ‌گاه مؤمن را نمی‌سوزاند: ﴿أُولَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ﴾ بلکه با وارد شدن مؤمن درآن ﴿وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا﴾ خاموش می‌شود؛ چنان که بر اساس روایتی، آتش جهنم می‌گوید: ای مؤمن! عبور کن که نورت شعله مرا خاموش کرد. آتش آخرتی با حواس ظاهری قابل مشاهده نیست و فقط با حواسآخرتی می‌توان آن را ادراک کرد. آتش جهنّم، برای کیفر کافران و مجرمان آفریده شده و بیش‌ترین کاربرد آتش در قرآن، به همین‌ آتش مربوط است. اوصافی چون جوشان بودن ﴿إِذَا أُلْقُوا فِيهَا سَمِعُوا لَهَا شَهِيقًا وَهِيَ تَفُورُ﴾، شعله داشتن ﴿سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ﴾، نفوذ بر جان‌ها ﴿نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الأَفْئِدَةِ ﴾، گداختن چهره ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا﴾، سایه انداختن ﴿لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَمِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ﴾ و...، برخی اوصاف آتش جهنّم است. از نگرش به مجموع آیات عذاب و آتش جهنّم به دست می‌آید که شایع‌ترین و سخت‌ترین عذاب جهنّمیان، آتش است.

استعاره‌های قرآنی آتش

واژه ﴿النَّارِ﴾ در آیه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ که به وضعیّت عرب، پیش از ظهور اسلام اشاره دارد، به جنگ، فتنه، کفر، کینه، عصبیّت و دشمنی معنا شده است. در آیه دیگری، درباره یهود آمده که در صدد برپا کردن جنگ بر ضدّ پیامبر بوده‌اند که از آن به ﴿النَّارِ﴾ تعبیر شده است: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾ قرطبی، آن را برپا کردن فتنه و جمع نیرو و تجهیزات برای جنگ دانسته که در این صورت، «نار» معنای استعاری دارد. او قولی را هم به معنای غضب نقل کرده است. المیزان، آن را جنگ دانسته. و برخی گفته‌اند: عرب وقتی تصمیم به جنگ می‌گرفت، آتش بر می‌افروخت که در این صورت، ﴿النَّارِ﴾ معنای حقیقی دارد. در ذیل آیه ﴿فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا﴾ نیز مفسّران وجوه متعدّدی برای آتش و ﴿قَدْحً﴾ ذکر کرده‌اند. جنگ‌آوران، هنگام شب، برای رفع حاجت خود، آتش برپا می‌کنند. آتشِ فتنه‌ای که با زبان پدید می‌آید. اندیشه‌هایی که آتش نیرنگ برمی‌افروزند و برپا کردن آتش برای فریب دشمن و زیاد قلمداد کردن جمعیّت، هیجان شدید جنگ، برپایی آتش پس از جنگ برای پختن غذا و جرقه پای اسبان، معانی گوناگونی است که در تفاسیر ذکر شده است.

آتش در دانشنامه امام رضا

کلمه "نار" ۱۴۵ بار در قرآن کریم ذکر شده که در بیشتر موارد، مقصود از آن آتش جهنم است. بر اساس آیات قرآن کریم، عامل اصلی پیدایش آتش خداوند است: ﴿أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ * أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ﴾.

از آیات قرآن استفاده می‌شود که آتش، وسیله گرمازا و وسیله روشنایی‌بخش است که می‌توان از آن برای یافتن راه در تاریکی استفاده کرد. موسی(ع) پس از مشاهده آتش در بیابان، به طرف آن رفت تا شعله‌ای از آن برای گرم شدن یا یافتن راه در تاریکی شب برگیرد: ﴿إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى﴾. آتش مزبور که موسی(ع) آن را دید، بر نور حمل شده است. البته مفسران درباره آنچه موسی دیده است اختلاف نظر دارند. برخی اعتقاد دارند آتش واقعی بوده یا نوری بوده که در نظر او آتش آمده است.

خداوند مثلی را در سوره بقره آورده و حال منافقان را به آن تشبیه کرده است. در آن مثل به روشنایی بخش بودن آتش اشاره شده است: ﴿مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ﴾.

قرآن در سه جا، به تصریح یا اشاره، آتش را ابزاری برای ساخت زیورها، سد و پختن خشت می‌داند. قرآن به دست آوردن زینت‌ها یا وسایلی دیگر همچون آهن، مس و روی به کمک حرارت آتش را نعمتی الهی دانسته است. چنان که ذوالقرنین، برای جلوگیری از ستم یأجوج و مأجوج، با کمک قطعات ذوب شده آهن (مس)، بین دو کوه سدی بنا کرد. فرعون از وزیر خود هامان خواست که با آتش، آجر بسازد و با آن مناره‌ای بنا کند تا وی بتواند به خدای موسی(ع) دست یابد. از این نکته می‌توان دریافت که در آن دوران، کاربرد آتش در ساختن آجر امری معمول بوده است.

چندین آیه در قرآن از نقش آتش در برخی از حوادث مهم تاریخ بشر سخن می‌گویند. از آیات قرآن می‌توان دریافت که آتش از پدیده‌های پیش از آفرینش انسان است. در این آیات از آفرینش آدم(ع) و دستور خدا به فرشتگان برای سجده بر وی، سخن به میان آمده است که نشان می‌دهد ابلیس، پیش از آفرینش آدم(ع) از آتش آفریده شده است. آیه ﴿قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾ نیز به این نکته اشاره دارد و در آیه‌ای دیگر، به صراحت آمده که جن، پیش از آدم(ع)، از آتش آفریده شده است.

کافران در حوادث مهمی که شرح آن در تاریخ آمده، از آتش برای شکنجه پیامبران و دینداران استفاده کرده‌اند. چنان که در آیه‌ای آمده است که قوم نمرود خواستند تا ابراهیم را به جرم شکستن بت‌ها با آتش کیفر دهند و اصحاب اُخدود، مؤمنان را در گودالی از آتش می‌انداختند و در حالی که خود نظاره‌گر بودند، آنان را در آتش سوزاندند. در مقابل، از آتش ضد کافران، کژاندیشان و خطاکاران استفاده شده است، چنان که در آیه ﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾ در تمثیلی، عمل صالح آمیخته با ریا، به باغ سوخته تشبیه شده و به مؤمنان هشدار داده است تا اعمال صالح خود را با ریا و نفاق نیامیزند. صاحبان باغ سوخته وقتی تصمیم گرفتند، از عواید باغشان به فقرا کمک نکنند، آتشی آسمانی باغ آنان را به تلی از خاکستر تبدیل کرد.

از موارد دیگر استفاده از آتش ضد کافران، ماجرای سوزاندن گوساله سامری و از بین بردن آن است. طبق آیه ﴿قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيَاةِ أَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ وَإِنَّ لَكَ مَوْعِدًا لَنْ تُخْلَفَهُ وَانْظُرْ إِلَى إِلَهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفًا﴾ موسی(ع) برای از بین بردن بت‌پرستی، گوساله سامری را در مقابل چشم بنی‌اسرائیل سوزاند و به دریا افکند. در آیه‌ای دیگر از سرد شدن آتش سخن به میان آمده است: ﴿قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾. بعضی مقصود از سردشدن آتش را تبدیل حرارت آن به سردی، از سوی خداوند دانسته‌اند و بر این باورند که خداوند، طبیعت آتش (حرارت و سوزانندگی) را از آن گرفت. سید قطب، بدون ذکر وجوه و احتمالات، آن را کار خدا دانسته و گفته است: "کسی که به آتش دستور سوزاندن داد، فرمان سرد شدن را نیز داد و چنین عملی با موازین بشری قابل تحلیل نیست". در قرآن آمده است: گروهی از یهودیان نزد پیامبر خدا(ص) آمدند و گفتند که عهد کرده‌اند به هیچ پیامبری ایمان نیاورند؛ مگر آنکه قربانی‌ای بیاورد که آتش آن را بسوزاند

جستارهای وابسته

• آتش جهنم
• آتش (نشانه ظهور)

منابع

1. میرمحمدی، سید کمال‌الدین، مقاله «آتش»، دانشنامه امام رضا
2. مرادی، محمد، مقاله «آتش»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱