اجتهاد از دیدگاه اهل سنت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اجتهاد است. اجتهاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اجتهاد در لغت - اجتهاد در قرآن - اجتهاد در کلام اسلامی - اجتهاد در فقه اسلامی - اجتهاد در فقه سیاسی - اجتهاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - اجتهاد از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

اجتهاد در مکتب اهل سنت

واژه «اجتهاد» از زمان بعثت تا قرن پنجم به معنایی خاص به کار می‌رفته است که منشأ این کاربرد برخی خلفا و صحابه و تابعان و ائمه و فقهای اهل سنت بوده‌اند، اما این معنای خاص پس از قرن پنجم به مرور زمان توسعه پیدا کرده است. در اینکه آن معنای خاص چیست و محدوده آن کدام است و چگونه توسعه یافته و پس از توسعه به چه معنایی به کار رفته است، بین اهل سنت اختلاف است. ما در اینجا مهم‌ترین تعریف آنان را در این باره یادآور می‌شویم. شهید صدر می‌گوید که واژه اجتهاد نخستین بار در مکتب اهل سنت به معنای رأی شخصی فقیه به کار رفته است. او این مطلب را این‌گونه بیان می‌کند: لفظ «اجتهاد» به عنوان یک مطلب فقهی، اولین بار برای بیان قاعده‌ای در مکتب اهل سنت پایه‌گذاری شده است و آن قاعده این است که اگر فقیه در راه استنباط حکم شرعی نصی از قرآن و سنت پیدا نکرد، به اجتهاد که همان رأی شخصی است، مراجعه می‌کند؛ یعنی فقیه با رأی شخصی می‌بیند که کدام طرف در نظر او ترجیح دارد، همان طرف را گرفته، به عنوان حکم خدا فتوا می‌دهد.

ابن ادریس شافعی که از فقهای بزرگ و یکی از رهبران دینی اهل سنت است، اجتهاد را مساوی با قیاس قلمداد کند. وی در کتاب الرساله خود که اولین کتاب اصولی اهل سنت به شمار می‌آید، درباره چیستی قیاس و فرق آن با اجتهاد پرسشی را مطرح کرده، چنین پاسخ می‌دهد: «اجتهاد و قیاس دو اسم برای یک معناست». او در مورد موضوعی که حکم معین از طریق کتاب و سنت نداشته باشد، معتقد است که حکم آن باید از راه حق جست‌وجو شود و راه حق به وسیله اجتهاد به دست می‌آید و اجتهاد همان قیاس است. وی در جای دیگر حجیت اجتهاد را از این طریق که مأمور به امر پیامبر(ص) است، اثبات کرده و آن را مساوی با دلیل و دلیل را مساوی با قیاس قلمداد کرده است. ماوردی نیز تساوی اجتهاد و قیاس از نظر شافعی را به صراحت بیان می‌کند.

برخی دیگر نیز قیاس را مساوی با اجتهاد دانسته و آن را وسیله دست‌یابی به حق به شمار آورده‌اند. ابوبکر رازی که معروف به جصّاص است، در این‌باره می‌گوید: اجتهاد در عرف علما به مواردی اختصاص دارد که دلیلی از طرف خداوند برای اثبات حکم آن نداشته باشیم؛ زیرا در اینجاست که کوشش و تلاش لازم است. او سپس یادآور می‌شود که اجتهاد در شرع سه معنا دارد:

1. قیاس شرعی؛
2. ظن غالب که از غیر علت و قیاس به دست می‌آید، مانند اجتهاد در قبله یا در قیمت‌گذاری اشیایی که از بین رفته یا در تعیین مهرالمثل و نفقه زن؛
3. استدلال به اصول برای اثبات حکم شرعی.

برخی از اندیشمندان اهل سنت قیاس را اساس رأی و معیار اجتهاد به شمار آورده‌اند. عده‌ای اجتهاد بدون استناد به نص و هرگونه دلیل و اصل دیگر را ازمصادر تشریع قلمداد کرده‌اند. برخی دیگر جواز اجتهاد را در دو مورد یادآور شده‌اند: یکی در موردی که نصوص ظنی وجود دارد و دیگر در موردی که هیچ‌گونه نصی در میان نیست. در اینجا مجتهد از طریق قیاس، استحسان، مصالح مرسله و مانند آن، حکم مورد نظر را به دست می‌آورد.

برخی از فقها هنگامی که اجتهاد را از دیدگاه اهل لغت بررسی می‌کنند، می‌گویند: لفظ اجتهاد در زمان ائمه(ع) به معنای قیاس و استحسان عقلی ظنی به کار می‌رفته است. برخی دیگر اجتهاد به معنای خاص را مرادف با استحسان، رأی و قیاس دانسته و از برخی دانشمندان اهل سنت چنین نقل کرده‌اند: «رأیی که از آن سخن می‌گوییم، عبارت است از اعتماد بر فکر در استنباط حکم شرعی. منظور ما از اجتهاد و قیاس نیز همین است و این معنا با استحسان و استنباط مرادف می‌باشد». معانی یادشده برای واژه «اجتهاد»، همان‌گونه که در آغاز اشاره شد، از زمان بعثت تا قرن پنجم وجود داشته است؛ یعنی از زمان بعثت تا قرن پنجم، مقصود از اجتهاد قیاس، استحسان، مصالح مرسله، رأی شخصی و مانند آنها بوده است. یکی از شواهدی که مطلب یاد شده را تأیید می‌کند، سخنان شیخ طوسی در عده است. وی که در اواخر قرن چهارم و نیمه اول پنجم (۳۸۵ - ۴۶۰) می‌زیسته، واژه «اجتهاد» را به همان معنای خاص که قیاس، استحسان، مصالح مرسله و امثال آنها باشد، به کار برده و آن را امری باطل اعلام کرده است.

اما از نیمه دوم قرن پنجم کم‌کم و به مرور زمان، آن معنای خاص کنار رفته و این واژه به معنای عام، یعنی تلاش برای دریافت حکم شرعی از راه استدلال و حجت، به کار رفته است. دلیل این مطلب این است که غزالی، از فقها و دانشمندان بزرگ اهل سنت که در نیمه دوم قرن پنجم (۴۴۵ - ۵۰۵) می‌زیسته است، از واژه «اجتهاد» معنای عام را اراده کرده و در تعریف آن گفته است: «لفظ اجتهاد در عرف علما به معنای کوشش و تلاش مجتهد برای به دست آوردن حکم شرعی است و اجتهاد تام و کامل هنگامی محقق می‌گردد که تلاش و به‌کارگیری نیرو به نحوی باشد که مجتهد ناتوانی و ضعف خود را بر بیش از آن احساس کند». همچنین فقیه هم‌عصر غزالی، عبدالجبار شمعانی نیز تلاش برای دریافت حکم شرعی را از طریق شواهد و ادله، حقیقت اجتهاد قلمداد کرده است.

پس از این دو فقیه، دانشمندان دیگر اهل سنت مانند ابن قدامه، امام فخر رازی، علامه جمال الدین ابن حاجب، امام بدرالدین زرکشی، ابن مِبرَد، شوکانی و از دانشمندان معاصر، محمد ابوزهره، عبدالوهاب خلاف، محمد خضری و مانند آنان اجتهاد را به معنای یادشده تعریف کرده‌اند..

منابع

1. عارفی، محمد اسحاق، خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲