جنگ صفین

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جنگ صفین در حدیث | جنگ صفین در نهج البلاغه | جنگ صفین در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جنگ صفین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

جنگ صفین جنگی است که میان علی بن ابی طالب(ع) پس از به خلافت رسیدن و مخالفان او در جبهۀ شام در منطقۀ صفّین درگرفت.

مقدمه

• با پیروزی و حاکمیت اسلام، امویان که دشمن دیرین اسلام و خاندان رسالت بودند، به فکر تسلّط بر قدرت و حکومت افتادند تا از اسلام انتقام بگیرند. در دوران خلافت عثمان، افرادی از بنی‌امیه در جاهای مختلف به حکومت گماشته شدند. معاویه از زمان عمر به ولایت شام گماشته شده بود و در زمان عثمان هم ادامه یافت و ۲۰ سال تسلّط بر آن مناطق داشت. وقتی علی(ع) به خلافت رسید، اصلاحات را شروع کرد و نااهلان را از کار کنار گذاشت. معاویه هم یکی از آنان بود که در شام برای خود بساطی به هم زده بود. معاویه سر به طغیان گذاشت و فرمان امام را نپذیرفت و دشمنی دیرینه‌اش او را به مخالفت با امام و کارشکنی در کارها و ایجاد آشوب در مناطق مختلف و شبیخون به قلمرو حکومت امام واداشت. او که خود طمع در خلافت داشت، زیر بار خلافت امام نرفت، دیگران را نیز تحریک کرد و خونخواهی عثمان را بهانه قرار داد و مکاتبات متعددی بین او و امیر المؤمنین انجام گرفت. امام پیوسته او را نصیحت می‌کرد و هشدار می‌داد، او گستاخی نشان می‌داد و تهمت می‌زد و تهدید به جنگ می‌کرد. امام پس از اتمام حجت‌های بسیار، وقتی از به راه آمدن او ناامید شد برای فرونشاندن فتنۀ او و دفع تجاوزها و یکسره ساختن کارش مصمّم شد. امام که پس از جنگ جمل در کوفه مستقرّ شده بود، از همان‌جا نیرو بسیج کرد. عمروعاص هم با معاویه همدست شد. راهی جز جنگ با فتنه‌جویان یاغی و باغی برای امام علی(ع) باقی نمانده بود. امام با سپاه خویش به سوی شام حرکت کرد. مبدأ حرکتش "نخیله" بود که نزدیکی کوفه قرار داشت. در مسیر خود از "شاطئ نرس"، قبۀ قبین، بابل، دیرکعب، ساباط، کربلا، مداین، انبار، الجزیره و رقّه گذشت. رقّه آخرین شهر مرزی بین عراق و شام بود. پس از آن از فرات گذشتند، و وارد منطقۀ شام شدند و در سرزمین صفّین که در غرب فرات بود مستقر گشتند. درگیری بر سر تصرّف راه آب در همین موقعیت پیش‌آمد و در نهایت، یاران امام بر آب مسلّط شدند ولی آن را به روی سپاه معاویه نیز باز گذاشتند. هزاران نفر از دو سوی، آمادۀ کارزار شده، آرایش نظامی یافته بودند. باز هم پیام‌رسانی نهایی برای اتمام حجت انجام گرفت، ولی سودی نبخشید. یاران امیر المؤمنین با آمار مختلفی که نقل شده، حدودا به ۱۰۰ هزار نفر می‌رسید. سپاه معاویه را هم از ۶۰ هزار تا ۱۳۰ هزار نوشته‌اند. روزهای نخست ماه صفر، جنگ و درگیری شدّت یافت و هرروز نبردها ادامه داشت و یکی از شب‌های سخت نبرد به نام "لیلة الهریر" معروف است. در آن شب شگفت ۳۶ هزار نفر از دو طرف کشته شدند. برخی از یاران حضرت نیز مانند عمّار یاسر، اویس قرنی، خزیمة بن ثابت، هاشم مرقال، عبد اللّه بن بدیل، ابو هیثم تیهان از شهدای آن مقطع از درگیری‌ها بودند. از آن پس که سپاه معاویه در آستانۀ شکست قرار گرفته بود، نیرنگ "قرآن بر نیزه‌کردن" از سوی عمرو عاص مطرح و به کار بسته شد و عده‌ای ساده لوح در سپاه امام، فریب خوردند و دست از جنگ کشیدند. تعدادشان به ۲۰ هزار نفر می‌رسید و در رأس آنان اشعث بن قیس بود که فتنه‌انگیزی می‌کرد. میان سپاه امام دودستگی افتاد و کار به حکمیّت و مصالحه کشیده شد، حکمیّتی که بر آن حضرت تحمیل شد. عدّه‌ای از سپاه امام، با عقیده بر اشتباه بودن حکمیّت، از امام خواستند که توبه کند. آنان همان خوارج شدند که سر از اطاعت امام برتافتند و اینگونه نطفۀ جنگ نهروان بسته شد. جنگ صفین، تلفات بسیار داشت و ۲۵ هزار از سربازان امام و ۴۵ هزار از شامیان کشته شدند. آمار دیگری هم نقل شده است. معروف است که ۱۸ ماه این نبرد از آغاز تا پایانش طول کشید. غیر از تلفات جانی، پیدایش گروه خوارج پس از ماجرای حکمیّت، که به نام "مارقین" شناخته می‌شوند و آشفته‌تر شدن قلمرو حکومت علی(ع) به خاطر تجاوزات مکرّر نیروهای وابسته به معاویه به حریم آن و ایجاد رعب و ناامنی و غارت و نقض پیمان صلح از سوی او، از پیامدهای دیگر این جنگ بود. امام در آن اواخر، پیوسته یاران را تشویق بر جهاد با متجاوزان می‌کرد، ولی بی‌حالی و سستی یارانش او را خون به دل کرد و به ستوه آورد، حتی نفرینشان کرد. این، اجمالی گذرا از واقعۀ صفین بود. تفصیل آن را در منابع تاریخی و حدیثی باید خواند..

زمان نبرد

• پس از گذشت چهار ماه از خاموش شدن فتنه ناکثین (به رهبری عایشه، طلحه و زبیر)، اسلام علوی با فتنه قاسطین (به رهبری معاویه) رو به رو گردید. امام علی(ع) در پنجم شوال سال ۳۶ هجری برای خاموش کردن این فتنه از کوفه حرکت کرد و در اواخر ماه ذی‌قعده و به هنگام بار افکندن سپاهیان در صفین، درگیری غافلگیر کننده‌ای برای مسلط شدن بر شریعه فرات، رخ داد؛

در ماه ذیحجه نیز درگیری‌های شدیدی میان دو سپاه، صورت گرفت تا این که در محرم سال ۳۷، میان دو گروه، آتش‌بس اعلام گردید؛ ولی جنگ، پایان نیافت تا این که پیکار حقیقی در آغاز ماه صفر سال ۳۷، میان دو سپاه، رُخ داد و در هشتم صفر، تنور جنگ، داغ گردید و در دهم صفر، هنگامی که سپاه امام علی(ع) در آستانه پیروزی قطعی قرار گرفته بود، با حیله عمرو بن عاص، فرصت پیروزی از دست رفت و امام علی(ع) به کوفه بازگشت.

محل نبرد

• صِفین، مکانی است نزدیک شهر رَقه‌ و در کناره غربی فرات، میان رَقه و بالس‌.
• فاصله میان دمشق و رقه- که صفین از توابع آن‌است- ۵۵۰ کیلومتراست.

تعداد شرکت کنندگان در نبرد

• رقم‌های متفاوتی درباره سپاه امام علی(ع) و معاویه ذکره شده است. متون تاریخی اشاره دارند که سپاه امام علی(ع) به یکصد وبیست هزار یا یکصد و پنجاه هزار یا ۹۵ هزار یا بیش از یکصد هزار یا بیش از پنجاه هزار نفر می‌رسید (با اختلافی که میان آنها وجود دارد)؛ لیکن رأی مشهورْ آن است که تعداد سپاه امام(ع) نود هزار نفر بود. همچنین گزارش‌های تاریخی درباره تعداد لشکریان معاویه، میان شصت هزار، هفتاد هزار، ۸۳ هزار، نود هزار، یکصد هزار، یکصد و بیست هزار و یکصد و سی هزار نفر متفاوت است؛ لیکن گزارش‌هایی که تصریح می‌کند تعداد آنان ۸۵ هزار تن بود، مشهورتر است.

یاران برجسته امام علی(ع)‌

• در نبرد صفین، به همراه امیرمؤمنان، بسیاری از صحابیان بزرگ پیامبر(ص) و برجستگانی دیگر شرکت داشتند؛ برخی گزارش‌ها اشاره دارند که تعداد آنان، هفتاد تا هشتاد نفر از صحابیان بَدْری و هشتصد نفر از صحابیان حاضر در بیعت رضوان و چهارصد نفر از دیگر صحابیان بوده است. در مقابل، تعداد صحابیان شرکت کننده در لشکر معاویه از انگشتان دست، تجاوز نمی‌کرده و آنان، کسانی بوده‌اند که پس از فتح مکه، مسلمان شده بودند.

یاران سرشناس معاویه‌

• هیچ‌یک از یاران معاویه از پیش گامان در اسلام نبودند؛ بلکه برخی از آنان از کسانی بودند که با پیامبر(ص) سال‌های دراز، پیکار کرده بودند یا از کسانی بودند که پیامبر(ص) آنان را بیرون رانده یا نفرین نموده بود.

تعداد کشته‌ها

• مشهورْ آن است که کشته‌های عراقیان، ۲۵ هزار نفر بود و کشته‌های شامیان، ۴۵ هزار.

جنگ صفین در فرهنگ‌نامه دینی

• نبردی که میان امیرمؤمنان و پیروان او از سویی و ### 313### و عمروعاص و سپاه شام از سوی دیگر در محلّی به نام "صفّین" رخ داد. وقتی امیرالمؤمنین به حکومت و خلافت رسید، معاویه که در شام از سوی خلفای قبلی فرمانروایی میکرد، به مخالفت برخاست و به بهانه خونخواهی عثمان پیوسته فتنه‌انگیزی کرد و حاضر نشد حکومت علی(ع) را بپذیرد. نامه‌های پیاپی میان آن دو ردّ و بدل شد. آنان اهل بغی و تجاوز بودند و امام طبق آیه قرآن﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ مأمور بود با آنان بجنگد. در کوفه سپاهی فراهم آورد و به سوی شام حرکت کرد و در منطقه صفّین با سپاه متجاوز شام به سرکردگی معاویه جهاد کرد.
• جنگ صفین حدود ۱۸ ماه طول کشید و ده‌ها هزار نفر از دو طرف کشته شدند و سرانجام با مذاکراتی که به حضرت علی(ع) تحمیل کردند و به ماجرای "حکمیّت" ### 313### است، نبرد پایان یافت. به سپاه شام "قاسطین" هم می‌گویند، به معنای ظالمین. پیامبر هم به امام علی(ع) خبر داده بود که پس از من با قاسطین نبرد خواهی کرد.

جستارهای وابسته

جستارهای وابسته

• سران قاسطین
• سیاست‌های امام علی در برابر معاویه
• آماده شدن معاویه برای جنگ صفین
• حرکت امام علی به سوی صفین
• حکمیت
• حوادث جنگ صفین
• رویارویی دو سپاه در صفین
• سخت‌ترین روزهای جنگ صفین
• توقف جنگ صفین
• بازگشت از صفین

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: