جنگ صفین
جنگ صفین نبرد امیرالمؤمنین(ع) با معاویة بن ابی سفیان است در محلی به نام صفین، بعد از آنکه معاویه از بیعت با امام امتناع کرده و راه سرکشی در پیش گرفت. این جنگ کشته‌ها و پیامدهای ناگوار زیادی داشت و در پایان هم با حیله قرآن بر نیزه کار به حکمیت کشید.
علل جنگ
با پیروزی و حاکمیت اسلام، امویان که دشمن دیرین اسلام و خاندان رسالت بودند، به فکر تسلّط بر قدرت و حکومت افتادند تا از اسلام انتقام بگیرند. در دوران خلافت عثمان، افرادی از بنی‌امیه در جاهای مختلف به حکومت گماشته شدند. معاویه از زمان عمر به ولایت شام گماشته شده بود و در زمان عثمان هم ادامه یافت و ۲۰ سال تسلّط بر آن مناطق داشت. وقتی علی(ع) به خلافت رسید، اصلاحات را شروع کرد و نااهلان را از کار کنار گذاشت. معاویه هم یکی از آنان بود که در شام برای خود بساطی به هم زده بود. معاویه سر به طغیان گذاشت و فرمان امام را نپذیرفت و دشمنی دیرینه‌اش او را به مخالفت با امام و کارشکنی در کارها و ایجاد آشوب در مناطق مختلف و شبیخون به قلمرو حکومت امام واداشت. او که خود طمع در خلافت داشت، زیر بار خلافت امام نرفت، دیگران را نیز تحریک کرد و خونخواهی عثمان را بهانه قرار داد و مکاتبات متعددی بین او و امیر المؤمنین انجام گرفت. امام پیوسته او را نصیحت می‌کرد و هشدار می‌داد، او گستاخی نشان می‌داد و تهمت می‌زد و تهدید به جنگ می‌کرد. امام پس از اتمام حجت‌های بسیار، وقتی از به راه آمدن او ناامید شد برای فرونشاندن فتنۀ او و دفع تجاوزها و یکسره ساختن کارش مصمّم شد. امام که پس از جنگ جمل در کوفه مستقرّ شده بود، از همان‌جا نیرو بسیج کرد. عمروعاص هم با معاویه همدست شد. راهی جز جنگ با فتنه‌جویان یاغی و باغی برای امام علی(ع) باقی نمانده بود[۱].
آمادگی برای جنگ
امام کارگزاران خود را به کوفه فراخوانده و در نخیله اردو زد و پس از متمرکز شدن سپاه، روز چهارشنبه پنجم شوال سال ۳۶ ق به سوی شام حرکت کردند و اوائل ذیحجه در سرزمین صفّین که در غرب فرات بود مستقر گشتند[۲].
تصرف آب فرات
سپاه معاویه خود را در صفین به فرات رسانده و راه آب را بر سپاه امام(ع) بستند. امام با ارسال نیرو آب را از تصرف شامیان درآورد، اما آنها را از آب منع نکرد[۳].
آغاز جنگ
ماه ذیحجه با درگیری‌های مختلف به پایان رسید و در محرم جنگ متوقف شد. اما در پایان محرم، جنگ به‌طور رسمی اعلام شد و هزاران نفر از دو سوی، آمادۀ کارزار شده و آرایش نظامی گرفتند. در این حال نیز پیام‌رسانی نهایی امام(ع) برای اتمام حجت انجام گرفت، ولی سودی نبخشید و اول صفر سال ۳۷، نبرد بین دو طرف شروع شد و هر روز جمعی از کوفیان با گروهی از شامیان می‌‌جنگیدند[۴].
نبردهای امام در صفین
امام(ع) درگیری‌های زیادی در صفین داشت و تعداد زیادی از سپاهیان دشمن را کشت و معاویه را به نبرد طلبید، اما او ترسید و مبارزه نکرد. عمرو عاص روزی در برابر امام(ع) قرار گرفت. اما از ترس مرگ، عورت خود را هویدا ساخت و امام(ع) از کشتن وی صرف‌نظر کرد[۵].
لَیلة الهَریر
یکی از شب‌های سخت نبرد به نام "لیلة الهریر" معروف است. در آن شب شگفت ۳۶ هزار نفر از دو طرف کشته شدند. برخی از یاران حضرت نیز مانند عمّار یاسر، اویس قرنی، خزیمة بن ثابت، هاشم مرقال، عبد اللّه بن بدیل، ابو هیثم تیهان از شهدای آن مقطع از درگیری‌ها بودند. درگیری در آن روز بسیار شدید بود، به‌گونه‌ای که نماز مغرب را در هنگامه نبرد، با اشاره خواندند. عده زیادی از دو طرف کشته شدند و نبرد در شب ادامه داشت. شب جمعه، امام(ع) مردم را به نبرد و صبر تشویق کرد. خود ایشان(ع) در قلب سپاه قرار داشت و مالک اشتر در سمت راست و عبدالله بن عباس در سمت چپ سپاه. یورشی سهمگین بر سپاه شام آوردند که سپاه شام، شکست را حس کرد. آنچنان سهمگین بود که سپاه امام نماز صبح را نیز با اشاره خواندند. حملات سپاه امام شدت بیشتری گرفت. مالک اشتر یورشی سخت را آغاز کرد و به نزدیک اردوگاه معاویه رسید.
قرآن بر سر نیزه
معاویه که احساس خطر کرد به پیشنهاد عمرو عاص، نیرنگ "قرآن بر نیزه‌کردن" را به کار بست و عده‌ای ساده لوح در سپاه امام، فریب خوردند و دست از جنگ کشیدند. تعدادشان به ۲۰ هزار نفر می‌رسید و در رأس آنان اشعث بن قیس بود که فتنه‌انگیزی می‌کرد. میان سپاه امام اختلاف ایجاد شد و قُرّاء گفتند: "او ما را به قرآن می‌خواند و باید بپذیریم." امام(ع) فرمود: "این حیله است"، اما آنان نپذیرفتند. امام(ع) به مالک اشتر پیام داد که برگردد. او نزدیک خیمة معاویه بود با تأسف فراوان برگشت و کار به حکمیّت و مصالحه کشیده شد، حکمیّتی که بر آن حضرت تحمیل شد[۶].[۷]
تعداد شرکت کنندگان در جنگ
درباره تعداد سپاه امام علی(ع) و معاویه، رقم‌های متفاوتی ذکره شده، اما مشهور این است که تعداد سپاه امام(ع) ۹۰ هزار نفر بودند که ۹۰۰ تن از انصار و ۸۰۰ تن از مهاجران در میان آنان حضور داشتند. سپاه معاویه ۸۵ هزار نفر بودند و تنها دو نفر از انصار همراه آنان بودند[۸].
تعداد کشته ها
جنگ صفین، تلفات بسیار داشت و ۲۵ هزار نفر از سربازان امام و ۴۵ هزار نفر از شامیان کشته شدند[۹].
پیامدهای جنگ صفین
جنگ صفین از آغاز تا پایانش ۱۸ ماه طول کشید و غیر از تلفات جانی، پیدایش گروه خوارج پس از ماجرای حکمیّت، که به نام "مارقین" شناخته می‌شوند و آشفته‌تر شدن قلمرو حکومت علی(ع) به خاطر تجاوزات مکرّر نیروهای وابسته به معاویه به حریم آن و ایجاد رعب و ناامنی و غارت و نقض پیمان صلح از سوی او، از پیامدهای این جنگ بود[۱۰].
جستارهای وابسته
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۶ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۷۷؛ دانشنامۀ امام علی، ج ۹، ص ۱۹۵؛ دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۵۶-۲۵۷.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۶ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۷۷؛ دانشنامۀ امام علی، ج ۹، ص ۱۹۵؛ دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۵۶-۲۵۷.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۵۸؛ دانشنامۀ امام علی، ج ۹، ص ۲۰۳.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۵۸-۲۵۹؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۶؛ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۸۲.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۵۹.
- ↑ ر. ک: موسوعة الإمام علی بن ابی طالب، ج ۵؛ دانشنامۀ امام علی، ج ۹؛ بحار الأنوار، ج ۳۲ ص ۳۶۵ و ۴۴۷؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۸، امام علی بن ابی طالب عقّاد، ج ۴؛ مروج الذهب، ج ۲ ص ۳۷۴، تاریخ طبری و کامل ابن اثیر، حوادث سال ۳۷.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۶۰؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۶.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۲۵۷؛ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۸۲.
- ↑ ر.ک: مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۹۴؛ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۸۲.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۶ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۷۷.