آیا آیه تبلیغ درباره عیب‌جویی یهود است؟ (پرسش)

آیا آیه تبلیغ درباره عیب‌جویی یهود است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ امامت
مدخل بالاتر	اثبات امامت امام علی در قرآن
مدخل اصلی	آیه تبلیغ
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

آیا آیه تبلیغ درباره عیب‌جویی یهود است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

پاسخ نخست

فتح‌الله نجارزادگان

حجت الاسلام و المسلمین دکتر فتح‌الله نجارزادگان در کتاب «بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت» در این‌باره گفته‌ است:

«احتمال دیگری که در مورد نزول آیه مورد بحث مطرح شده، آن است که رسول خدا (ص) تا پیش از نزول این آیه از یهود عیب‌جویی نمی‌کرد و خیانت‌ها و لغزش‌های آنان را بر ملا نمی‌ساخت، هر چند یهودیان از عیب‌جویی نسبت به مسلمانان و استهزای اسلام کوتاهی نمی‌کردند، اما پس از نزول این آیه پیامبر خدا (ص) سکوت را شکست و فضایح یهود و نصارا را برملا کرد.

مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ق) نخستین کسی است که این قول را طرح کرده و آن را مدلل ساخته است. وی می‌گوید: «پیامبر خدا (ص) یهود را بارها به اسلام فراخواند، اما آنان مسخره می‌کردند و می‌گفتند: أتريد يا محمد أن نتخذك حنانا، كما اتخذت النصارى عيسى ابن مريم حنانا؛ آیا تو می‌خواهی، تو را محبوب و مورد علاقه خود قرار دهیم؛ همان‌گونه که نصارا عیسی بن مریم را محبوب و معشوق خود قرار دادند؟!» پس چون پیامبر چنین دیدند، ساکت شدند؛ آنگاه خداوند پیامبر را واداشت تا باز هم آنان را به سوی خدا فراخواند و تکذیب و استهزای آنان، مانع از ادامه کار نشود و چنین نازل کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ یعنی خداوند تو را از یهود حفظ می‌کند تا تو را نکشند؛ پس چون این آیه نازل شد، پیامبر از قتل و ترس ایمنی یافت و فرمود: باکی بر من نیست که چه کسی من را خوار کند و چه کسی من را یاری کند؛ زیرا حضرت پیش از این می‌ترسید یهودیان، ایشان را فریب دهند و به قتل رسانند».

پس از وی، طبری (م. ۳۰۳ق)، بغوی (م. ۵۱۶ق) و محمد بن ابی بکر رازی (م. ۶۶۰ق) نیز همین قول را اختیار کرده‌اند، و فخر رازی نیز پس از ارایه احتمال‌های گوناگون در مورد نزول آیه مورد بحث، همین قول را برگزیده است، و تنها دلیل این افراد سیاق یا تناسب آیات قبل و بعد از این آیه می‌باشد که همه درباره یهودیان است؛ برای نمونه فخر رازی می‌نویسد: «سزاوارتر است که بگوییم خداوند تعالی پیامبر را از مکر یهود و نصارا، ایمنی و به ایشان دستور داد بدون هراس از ایشان تبلیغ خود را آشکار سازد؛ زیرا آیات زیادی پیش از این آیه و پس از آن درباره یهود و نصاراست و ممکن نیست این آیه بدون ارتباط با آنها در بینشان قرار گیرد...؛ از این‌رو، خداوند به پیامبرش دستور داد این سخن را که برای اهل کتاب به شدت گران تمام می‌شود، ابلاغ کند و بگوید: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا...﴾

فخر رازی روایتی را از حسن بصری بدین صورت نقل می‌کند تا تأییدی بر این قول به شمار آید: إن الله بعثني برسالته فضقت بها ذرعا و عرفت أن الناس يكذبوني و اليهود و النصارى و قريش يخوفوني فلما أنزل الله هذه الآية زال الخوف بالكلية؛ «خداوند من را برای رسالت خود برانگیخت. من از این مأموریت دلتنگ بودم و می‌دانستم مردم مرا تکذیب و یهود و نصارا و قریش من را تهدید می‌کنند؛ پس چون این آیه نازل شد، تمام ترس‌ها و دل نگرانی‌ها از میان رفت». سخن فخر رازی و به پیروی از وی محمد رشید رضا برخلاف ادعای‌های او با ضعف‌های جدی روبه‌رو است و تنها نقطه قوت کلام او وحدت سیاق و تناسب آیه مورد بحث با آیات قبل و بعد آن می‌باشد که موجب دلالت سیاق می‌شود و به آیه ظهوری خاص می‌بخشد، لکن:

اولاً: سیاق در صورتی قرینه قرار می‌گیرد که پیوستگی در نزول این با آیات قبل و بعد احراز شده باشد؛ اما هیچ دلیلی بر این نیست. افزون بر آن، سیاق در صورتی اعتبار دارد که قرینه‌ای روشن‌تر برخلاف آن نباشد، اما روایات و قراین دیگر برخلاف این سیاق وجود دارد.

ثانیاً: فخر رازی اذعان دارد آیه مورد بحث در غایت تهدید و وعید است؛ از این‌رو جای این پرسش از رازی هست که بپرسیم: چگونه ممکن است در زمان نزول سوره مائده که پس از در هم شکستن شوکت یهود در جنگ‌های خیبر و... است و یهودیان که پس از آن، تن به ترک وطن یا جزیه داده‌اند و تحت سیطره اسلام سرجایشان نشسته‌اند، با این اوصاف، پیامبر باز هم از ایشان هراس داشته باشد و از اظهار حکم خدا بترسد و خداوند هم پیامبرش را در این باره تهدید کند؟! آیا پیش از این، یهودیان پیامبر خدا (ص) را تکذیب نکرده بودند تا هم‌اکنون حضرت از این تکذیب بهراسند؟!

ثالثاً: بنا به گفته فخر رازی حکمی که خداوند درباره یهود نازل کرد و به قدری بر آنان گران تمام می‌شد که موجب تأخیر در ابلاغ آن از سوی رسول خدا (ص) گردید، این بود: «ای اهل کتاب، شما بر هیچ چیز نیستید تا آنکه.».. در حالی که قرآن پیش از این آیه در آیه ۶۴ همین سوره خطاب به یهود می‌فرماید: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾.

فخر رازی اذعان می‌کند بخشی از آیه‌ای که تبلیغش بر یهود گران می‌آمد (آیه ۶۸) در این آیه (آیه ۶۴) وجود دارد؛ یعنی بخشی که می‌فرماید: ﴿...وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا﴾ و در آن آیه (آیه ۶۸) تنها تکرار صورت گرفته که برای تأکید می‌باشد؛ بنابراین از نظر فخر رازی اصل ابلاغ این آیه موجب دلهره و نگرانی برای رسول خدا (ص) نبود، لکن در تکرار تبلیغ آن دلهره و ترس داشته‌اند، آیا این سخن معقول است؟! جز آنکه فخر رازی به صدر آیه استناد کند و بگوید تنها ابلاغ این بخش از آیه که می‌فرماید: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ﴾ موجب دل‌نگرانی و هراس رسول خدا (ص) بوده است؛ یعنی در برابر ده‌ها آیه که پیش از آیات این سوره خطاب به اهل کتاب است؛ مانند آیات ذیل از سوره آل عمران: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ * قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا...﴾.

و یا در همین سوره مائده فرمود: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَأَنَّ أَكْثَرَكُمْ فَاسِقُونَ﴾. و مانند این آیات که کم نیستند. در برابر اینها تنها مسئله‌ای که درباره اهل کتاب می‌توانست دل‌نگرانی برای پیامبر (ص) ایجاد کند، همین بود که حضرت به آنان از جانب خدا بگوید: «شما بر چیزی نیستید جز آنکه تورات و انجیل و آنچه را از ناحیه پروردگارتان بر شما نازل شده است، را برپا کنید». آیا می‌توان پذیرفت این مسئله آن قدر برای اهل کتاب گران بوده که موجب پرهیز رسول خدا (ص) از گفتن آن می‌شده است؟! به نظر می‌رسد اگر فخر رازی متوجه سخن خود بود و به لوازم آن می‌اندیشید، چنین سخنی نمی‌گفت.

رابعاً: روایتی که فخر رازی از حسن بصری نقل می‌کند، در هیچ یک از منابع فریقین بدین صورت که او نقل کرده، نیامده است. تمام کسانی که این حدیث را نقل کرده‌اند، بدین صورت آورده‌اند: إن رسول الله قال إن الله بعثني بالرسالة - أو برسالته - فضقت بها ذرعا و عرفت أن الناس مكذبي فأوعدني فيها لابلغها أو ليعذبني؛ خداوند من را برای رسالت خود برانگیخت، من از این مأموریت دلتنگ بودم و می‌دانستم مردم مرا تکذیب می‌کنند، پس خداوند من را تهدید کرد آن را تبلیغ کنم یا من را عذاب خواهد کرد». در متن این روایت – همان‌گونه که ملاحظه می‌کنید- برخلاف ادعای فخر رازی سخن از یهود و نصارا نیست، و اساساً در تمام احادیثی که اهل سنت درباره نزول این آیه ذکر کرده‌اند (چه درست و چه نادرست) سخنی از یهود و نصارا در میان نیست.

در پایان، این نکته قابل ذکر است که فخر رازی، محمد رشید رضا و دیگران که به سیاق این آیات تمسک کرده‌اند، ناگزیر از تمام روایاتی که درباره مورد نزول این آیه نقل شده (مانند مورد نزول آیه درباره امام علی، ماجرای جنگ بنی أنمار، حراست نبی مکرم اسلام (ص) و...) چشم پوشیده‌اند و سیاق را بر روایات ترجیح داده‌اند؛ زیرا می‌دانند هیچ کدام از این موارد نقل شده در روایات، با اعلان فضایح یهود و نصارا (که از سیاق آیه به دست می‌آید) تناسبی ندارد. اما یکی از از وهابیان به دلیل آنکه تنها وجهه همتشان بر نقد دیدگاه شیعه است، می‌نویسد: «سبب نزول آیه که درباره حراست پیامبر خدا (ص) و نیز سبب دیگری که به طور صریح زمان نزول آیه را درباره ماجرای جنگ بنی‌انمار در سال سوم هجرت می‌داند، قول شیعه را (درباره سبب نزول آیه پیرامون امام علی (ع)) به کلی تکذیب و ابطال می‌کند».

سپس به سیاق آیات تمسک می‌جوید و چنین ادامه می‌دهد: «سیاق این آیات نیز که در درباره اهل کتاب است، قول شیعه را ابطال می‌نماید...؛ بنابراین مفاد آیه هیچ ارتباطی با امام علی (ع) ندارد تا حداقل آن را از مناقب وی به حساب آوریم، چه رسد به اینکه آن را از دلایل امامت او بدانیم». جمع بین موارد نزول با سیاق آیه چیزی جز جهل و یا تجاهل آشکار نیست».

پرسش‌های وابسته

1. فلسفه تکرار واژه اطیعوا در آیه اولی الامر چیست؟ (پرسش)
2. معنای واژه امر در قرآن کریم چیست؟ (پرسش)
3. مراد از امر در آیه اولی الامر چیست؟ (پرسش)
4. دیدگاه مفسران اهل سنت درباره مصداق اولی الامر در آیه اولی الامر چیست؟ (پرسش)
5. چگونه اطاعت از اولی الامر پیش از معرفت به آنان واجب است؟ (پرسش)
6. آیا از جمع بودن واژه اولی الامر می‌توان نتیجه گرفت افراد متعددی متولی امر جامعه اسلامی هستند؟ (پرسش)
7. اگر مراد از اولی الامر در آیه اولی الامر امام است چرا ذکر نشده است؟ (پرسش)
8. آیا لازمه تعدد اولی الامر اختلاف و نزاع در امت است؟ (پرسش)
9. مراد از اولوالامر در آیه اولوالامر چه کسانی هستند؟ (پرسش)
10. آیه اولوالامر چگونه عصمت پیامبر خاتم را اثبات می‌کند؟ (پرسش)
11. آیه اولوالامر چگونه عصمت امامان دوازده‌گانه را اثبات می‌کند؟ (پرسش)
12. آیا مراد از اولوالامر در آیه اطاعت جماعت اهل حل و عقد است؟ (پرسش)
13. آیه اولوالامر چگونه نصب الهی امام را اثبات می‌کند؟ (پرسش)