جنگ خیبر در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ خیبر است. جنگ خیبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جنگ خیبر در قرآن - جنگ خیبر در تاریخ اسلامی - جنگ خیبر در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

خیبر منطقه‌ای در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه قرار دارد که دارای هفت قلعه، مزارع و نخلستان‌های بسیار است. رسول خدا (ص) در سال هفتم هجری پس از بازگشت از حدیبیه، برای خاموش کردن کانون توطئه یهودیان و جنگ با یهودیان خیبر که به کارشکنی و تحریک دشمنان اسلام مشغول بودند رهسپار شد. این جنگ با تدبیر پیامبر اکرم (ص)، رشادت امیرالمؤمنین (ع) و فداکاری مسلمانان با پیروزی تمام شد.

مقدمه

در غزوه خیبر با عملی شدن قرارداد صلح حدیبیه، پیامبر اکرم (ص) از ناحیه قریش و سایر گروه‌های مشرک جزیرة العرب نسبت به سرنوشت رسالت اسلامی اطمینان حاصل کرد زیرا مواد آن پیمان‌نامه به سود مسلمانان تمام شده بود افزون بر این که قدرت و توان مسلمانان از حیث ساز و برگ نظامی و نیروی انسانی رو به رشد بود و تعداد زیادی از مردم به اسلام پیوستند و عرب‌ها دریافتند که قدرت قریش با همه سرکشی و طغیان و توانش، در هم شکسته و نقشه‌های آن برای از میان برداشتن اسلام از طریق زور، به شکست انجامیده است. از این‌رو، به نظر می‌رسید امضای قرارداد صلح به نوعی تسلیم شدن قریش بود.

یهودیان خارج مدینه تنها قدرت باقیمانده‌ای بودند که به فتنه‌انگیزی و نفاق و خیانت مشغول بودند و پیامبر اکرم (ص) از بیم اینکه مبادا اینان با همکاری قوای دیگری از خارج، دست به کاری خصمانه بزنند، آنها را زیر نظر داشت به ویژه که تاریخ یهود سرشار از خیانت و پیمان‌شکنی بود، به همین دلیل رسول خدا (ص) تصمیم گرفت به «خیبر» آشیانه و دژ استوار یهود حمله‌ور شود، وی به سپاهیانش دستور داد خود را به سرعت مهیای جنگ سازند، با عملی شدن این کار حضرت از مدینه خارج گردید و پرچم را به علی (ع) سپرد و به سرعت راهی خیبر شد و یهودیان شکست خوردند.

عِده و عُده یهودیان خیبر

با بیرون راندن بنی‌نظیر از مدینه، آنها به اهالی خیبر ملحق شدند و بدین ترتیب برای یهودیان خیبر توانایی بیشتری برای مقابله با اسلام به وجود می‌آمد.

بعضی از سیره‌نویسان مردان جنگی یهودی را تا ده هزار نفر گفته‌اند که البته این تعداد سرباز و جنگ‌جوی یهودی در آن روزگار و در آن شرایط کاملاً نامعقول است: اولاً آنها با این مقدار مرد جنگی و با همه کینه و دشمنی که با اسلام داشتند، چرا برای حمله به مدینه درنگ می‌کردند؟ و یا درصدد پیدا کردن هم‌پیمان برای مقابله با اسلام بودند؟ ثانیاً: حرکات جنگی یهود در جریان جنگ خیبر دو کار بود: یکی اینکه از بالای برج و باروها به سوی سربازان اسلام تیراندازی می‌کردند که این کار چندین شهید به جای گذارد. دوم اینکه هر روز مرحب مرد جنگی و پهلوان و قهرمان یهود با سربازانی چند از قلعه بیرون می‌آمد، با سربازان مسلمان می‌جنگید و بعد از مقداری نبرد، دوباره به قلعه پناه می‌برد. ثالثاً: پیامبر با هزار و چهار صد سرباز مسلمان به محاصره خیبر آمده بود. به طور طبیعی این مقدار سرباز نمی‌تواند ده هزار مرد جنگی را محاصره و به این راحتی مغلوب کند.

نقش جانشین پیامبر در سرکوبی متحدان یهود

در همان روزها قبیله بنی‌سعد تصمیم می‌گیرد یهودیان خیبر را برای جنگ با مسلمانان یاری کند. مسلمانان از این توطئه باخبر می‌شوند و به دستور پیامبر، علی (ع) و مجموعه‌ای از سربازان اسلام به سوی سرزمین بنی سعد به راه افتادند. آنان شب‌ها حرکت کرده و روزها در کمین به سر می‌بردند تا آنکه به «همج» رسیدند. تا خبر نزدیک شدن سپاه اسلام به بنی سعد رسید همگی پا به فرار گذاشتند.

"ابیر بن علاء" گفته است: من نزدیک رفتم و از بزرگ آنان "وبر بن علیم" پرسیدم: به چه دلیل این چنین فرار می‌کنید؟! وبر بن علیم گفت: سپاهیان محمد به سراغ ما آمده‌اند، ما توان مقابله با آنان را نداریم، قبل از آنکه ما بتوانیم به جنگ آنها برویم آنها به ما حمله کرده‌اند. فرستاده ما را دستگیر کرده‌اند که ما او را به خیبر فرستاده بودیم. او تمام خصوصیات و وضع ما را به مسلمانان خبر داده است و این گرفتاری را فراهم کرده است. از او پرسیدم: فرستاده شما که بود؟ گفت: برادرزاده‌ام! و ما در میان تمام عرب، جوانی به این زیرکی نمی‌شناختیم. من گفتم: کار محمد استوار گردیده و بالا گرفته است. او با قریش در افتاده است! او به دژهای یهودیان مدینه حمله کرده، بنی‌قینقاع و بنی‌نضیر و بنی‌قریظه را خوار و زبون کرده است! پس از آن علی (ع) سه روز در آن منطقه اقامت کرد و سپس به مدینه بازگشت. بدین ترتیب مشکل و خطر قبیله بنی سعد، به دست امیرالمؤمنین (ع) حل شده و پایان یافت.

موقعیت و خصوصیات قلعه‌ها

خیبر سرزمینی آباد بود. از مزارع سرسبز و درختان و نخل‌های فراوان و چشمه‌های پر آب برخوردار بود. در این سرزمین چندین مجموعه قلعه‌های مستحکم ساخته شده بود که یهودیان در آن زندگی می‌کردند. این قلعه‌ها بر سر بلندی‌ها قرار داشتند. مستحکم‌ترین قلعه از این مجموعه، «نُطاة» بود که از سه دژ متشکل می‌شد و مهم‌ترین آنها «ناعم» نام داشت. در کنار هر دژ، برجی برای مراقبت ساخته شده بود تا نگهبانانی که در آنها جای دارند بتوانند جریان حوادث خارج قلعه را به داخل گزارش دهند. به گفته مورخینی که از فتح خیبر سخن گفته‌اند: در داخل هر دژ یا چاه‌های آب وجود داشت که بخشی از آب لازم را برای اهل دژ فراهم می‌ساختند یا از طریق راه‌های مخفی که به قنات یا چاه‌ها و چشمه‌های بیرون متصل بودند، آب به داخل قلعه وارد می‌شد و از حیث آب هیچ مضیقه‌ای وجود نداشت. آذوقه موجود در درون قلعه‌ها هم به اندازه کافی بود و برای خوراک اهالی قلعه‌ها در مدت طولانی نیز جوابگو بود.

حمله سپاه اسلام به خیبر

محاصره قلاع و فتح آنها توسط جانشین پیامبر

یهودیان خیبر به خاطر دشمنی‌های فراوان و توطئه‌های بسیار خطرناک، انتظار حمله سپاهیان اسلام را داشتند؛ اما چنان مسلمانان ناگهانی و پنهانی خود را به خیبر رساندند که آنها کاملاً غافل‌گیر شدند، صبح‌گاه مردان یهودی از قلعه‌ها بیرون آمده و به سوی زمین‌های زراعتی خود می‌رفتند که ناگهان سپاه اسلام را در اطراف قلعه خویش مشاهده کردند و همه ترسان به داخل قلعه‌ها گریختند. محاصره قلعه‌های خیبر در حدود یک ماه طول کشید، این قلعه‌ها در بلندی قرار داشتند و مستحکم ساخته شده بودند؛ البته برخوردهای جنگی متعددی بین دو طرف اتفاق می‌افتاد.

اولین حمله به سوی قلعه «ناعم» از مجموعه قلعه‌های موسوم به «نُطاة» بود که به وسیله امیرالمؤمنین (ع) فتح شد، این نخستین فتح بزرگ امیرالمؤمنین (ع) در خیبر بود. قلعه «نزار» قلعه دیگری بود که به دست امیرالمؤمنین (ع) فتح شد. یهودیان در این قلعه زنان و فرزندان خویش را پنهان ساخته بودند. صفیه یکی از زوجات پیامبر از زنانی است که در این قلعه حضور داشتند که مسلمان شده و به ازدواج پیامبر در آمد.

آخرین مجموعه قلعه‌هایی که به دست مسلمانان فتح شد، «کتیبه» بود که عبارت بودند از: سُلالم، وطیح و قُموص. در قموص که بزرگ‌ترین و محکم‌ترین دژهای خیبر بود، مردان جنگی یهود اجتماع کرده بودند که تعداد آنها را تا هزار و پانصد مرد جنگی گفته‌اند. «مرحب» شجاع‌ترین و قوی‌ترین مرد جنگی یهود بود، فرماندهی آنها را به عهده داشت. محاصره قموص به خاطر استحکام و مردان جنگی آن چهارده روز طول کشید. البته تا نزدیک بیست روز نیز گفته‌اند.

کارزاری سخت با فرار مکرر مسلمین

هر روز مردان جنگی این قلعه به ریاست مرحب از قلعه بیرون می‌آمدند و مسلمانان که هر روز به فرماندهی یکی از صحابه نام و نشان‌دار به جنگ می‌رفتند، در برابر آنها کاری از پیش نمی‌بردند. تا اینکه رسول خدا پرچم جنگ را به دست ابوبکر بن ابی قحافه سپرد و او با لشکری به مقابله سربازان یهودی رفتند؛ اما شکست خورده و بازگشتند. سربازان فرمانده خودشان را به ترس متهم می‌کردند و او آنها را!

فردا پرچم جنگ به دست عمر بن خطاب سپرده شد. او هم شکست خورده و بازگشت. سربازان او را متهم به ترس می‌کردند و او سربازان را. بار سوم پیامبر پرچم را به دست سعد بن عباده رییس خزرج داد. در این روز هم همان حوادث گذشته اتفاق افتاد.

پرچم اسلام در دست جانشین پیامبر (ص)

شب هنگام پیامبر فرمود: ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ فردا پرچم را به دست کسی خواهم سپرد که خدا و رسول را دوست می‌دارد و خدا و رسول هم او را دوست می‌دارند. او فقط حمله می‌کند، هرگز فرار نمی‌کند و فتح به دست او انجام می‌گیرد. عموم اصحاب آن شب را تا به صبح به آرزوی به دست گرفتن پرچم در فردای جنگ به سر بردند. عمر می‌گوید: من هیچ‌گاه به مانند آن روز، آرزوی ریاست نداشته‌ام.

فردا صبح پیامبر، به مقابله صفوف مردان جنگی آمده و آنها را بررسی می‌کرد. بعضی بر سر پنجه‌های پا می‌ایستادند تا شاید به چشم پیامبر بیایند و انتخاب شوند؛ اما پیامبر بعد از ملاحظه تمام صفوف، فرمود: علی کجاست؟ گفتند: او به چشم‌درد سختی مبتلا شده است و در خیمه استراحت می‌کند. حضرت فرمود: او را بیاورید. سلمة بن اکوع نزد حضرت رفت و دست او را گرفت و خدمت رسول خدا (ص) آورد.

امام چشمانش را با دستمالی بسته بود، پیامبر اکرم (ص) سر علی را به دامان گرفت و اندکی از آب دهان خویش را به چشمان آن حضرت کشید، چشمان‌ وی بهبودی یافت به نحوی که گویی ناراحتی نداشته است و سپس در حق علی (ع) دعا فرمود و عرضه داشت: خدایا! او را از سرما و گرما (کلیه گزندها) محافظت فرما.

آن‌گاه زره خویش «حدید» و «ذو الفقار» شمشیر خود را بر او حمایل و پرچم را به او سپرد و به سمت دژ اعزام نمود و فرمود: به آرامی پیش رو تا بر آنها وارد شوی، سپس آنان را به اسلام دعوت کن و از حقوق الهی که در صورت پذیرش اسلام باید از آن برخوردار باشند، آگاهشان ساز، سوگند به کسی که جانم در دست اوست اگر خداوند با رهنمودهایت یک تن را هدایت نماید، ارزش آن از شتران سرخ مو برایت افزون‌تر است. سلمه می‌گوید: به خدا سوگند! علی (ع) هروله‌کنان حمله خود را آغاز کرد و ما در پی او به حرکت در آمدیم. حضرت پیش رفت و پرچم خود را در لابلای یکی از صخرهای سمت پایین دژ نصب کرد، یکی از یهودیان با مشاهده حضرت از فراز دژ پرسید: کیستی؟ امام (ع) فرمود: من علی بن ابی طالبم.

راوی می‌گوید: مرد یهودی به هم‌کیشان خود گفت: سوگند به توراتی که بر موسی نازل شده شکست‌تان قطعی است. آن‌گاه ساکنان دژ، با حضرت رویارو شدند، نخست حارث برادر «مرحب» که به شجاعت معروف بود به جنگ حضرت آمد. مسلمانان از بیم، اندکی عقب نشستند و علی (ع) از جا برجست و با یکدیگر درگیر شدند.

حضرت او را به هلاکت رساند، یهودیان با پذیرش شکست به دژ پناه بردند، سپس برادرش مرحب که دو زره پوشیده و دو شمشیر حمایل داشت و دو عمامه بر سر نهاده و نیزه‌ای سه شاخه در دست داشت، از دژ خارج و با علی (ع) درآویخت، دو ضربت میان آنان رد و بدل شد. امام (ع) با شمشیر چنان ضربتی بر او نواخت که کلاهخود سنگی او را با زره زیرین شکافت و سرش را دو نیمه ساخت و شمشیر به دندان‌هایش رسید. وقتی یهودیان سرنوشت مرحب، قهرمان خود را مشاهده کردند به داخل دژ گریخته و در آن را بستند.

علی (ع) خود را به در قلعه رساند و آن را گشود، بیشتر سپاهیانی که آن سوی خندق اطراف دژ قرار داشتند، نتوانسته بودند همراه با حضرت از خندق عبور کنند. ازاین‌رو، امام (ع) در قلعه را از جا برکند و روی خندق پل قرار داد تا سپاهیان از خندق عبور کردند و دژ را فتح نموده و به غنایم دست یافتند. روایت شده چندین تن برای حرکت دادن آن در، گرد آمدند ولی از عهده آن برنیآمدند.

از ابن عمرو نقل شده گفت: ما از اینکه خداوند خیبر را به دست توانای علی (ع) گشود، در شگفت نیستیم، از این شگفت‌زده‌ایم که حضرت پس از آنکه در را از جا برکند، آن را ۴۰ ذراع (۲۰) متر پشت سر خود پرتاب کرد و چهل مرد قادر بر جابه‌جا کردن آن نبودند و رسول اکرم (ص) در این خصوص فرمود: «سوگند به آن‌که جانم در دست اوست! چهل فرشته علی را در کندن در قلعه خیبر یاری کردند».

روایت شده: امیر المؤمنین (ع) در نامه خود به سهل بن حنیف فرمود: به خدا سوگند! من با قدرت بدنی و نیرویی برخاسته از انرژی غذا، در قلعه خیبر را از جا بر نکندم و آن را چهل ذراع پشت سرم پرتاب ننمودم، بلکه از قدرتی آسمانی و روحی که با نور خدایی پرتو افشان بود این عمل را انجام دادم، نسبت من به رسول خدا (ص) همانند نسبت روشنایی، به روشنایی است.

نقش جانشین پیامبر در کشتن دشمنان و کندن در قلعه

امیرالمؤمنین به میدان رفت. حارث برادر مرحب با سربازان جنگی یهودی به مقابل آمد و مسلمانان هیچ کدام بر جای نماندند و همه از ترس فرار کردند. تنها امیرالمؤمنین (ع) باقی ماند و به مقابله با دشمن رفت. حارث به دست ایشان کشته شد و یهودیان همراه او فرار کردند.

این بار درب قلعه باز شد و مرحب بیرون آمد. گفته‌اند مرحب دو زره بر تن و کلاه‌خودی بر سر داشت که در میان سنگ آسیابی قرار گرفته بود. دو شمشیر نیز به کمر داشت. قد و قامت بلند و بدن نیرومند و سر بزرگ او نشانه‌اش بود.

در روزهای گذشته هر بار که مرحب به میدان می‌آمد، با این شکل و هیبت هیچ‌کس در برابر او نمی‌توانست مقاومت کنند و همه ترسان فرار می‌کردند. این بار امیرالمؤمنین (ع) ایستاد. مرحب به خاطر کشته شدن برادرش با غضب زیادی به میدان آمد و همچون شتری خشمگین فریاد بر می‌آورد و چنین رجز می‌خواند: خیبر می‌داند که من مرحب هستم! سراپا غرق در سلاح و پهلوانی کار آزموده ام.... امیرالمؤمنین (ع) در جواب او فرمودند: من آن کسی هستم که مادرم مرا حیدر نامیده است! من شیر بیشه شجاعت و شیر نری تیراندازم....

دو ضربه رد و بدل شد؛ اما ضربت امیرالمؤمنین (ع) زودتر از مرحب به مقصد رسید. کلاه‌خود و سنگی که مرحب بر سر داشت، پاره شد و سرش تا دندان‌ها شکافت. کار مرحب تمام شد و به زمین افتاد.

با هلاکت مرحب، یهودیان به داخل قلعه فرار کرده و در دژها را بستند. مسلمانان با درهای بسته دژها روبه‌رو گردیدند. ضربت مرحب، سپر امیرالمؤمنین (ع) را به دو نیم کرده و از کار انداخته بود؛ لذا ایشان آن را به دور انداخت، با گذر از خندقی که به دور قلعه کنده بودند به کنار درب قلعه رفت و در قلعه را کند. حضرت آن در را به عنوان سپر خویش گرفت و سپس از آن پلی بر روی خندق ترتیب داد تا سربازان اسلام از روی آن عبور کنند. سپس ایشان و سربازان اسلام به فتح قلعه قموص مشغول شدند، این قلعه به سرعت گشوده شد. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمود: «مَا قَلَعْتُ بَابَ خَيْبَرَ بِقُوَّةٍ جِسْمَانِيَّةٍ بَلْ بِقُوَّةٍ رَبَّانِيَّةٍ»: من، در خیبر را نه با قدرت جسمانی، که با قدرت الهی از جا کندم.

ابورافع، برده آزاد شده رسول خدا، نقل می‌کند: ما با علی بودیم که رسول خدا او را به سوی قلعه خیبر روانه کرد. همین که آن جناب به قلعه نزدیک شد، اهل قلعه بیرون آمدند تا با آن حضرت قتال کردند. امیرالمؤمنین (ع) درب قلعه را از جای کند، آن را سپر خود قرار داد و این درب همچنان در دست آن حضرت بود و جنگ می‌کرد تا آنکه قلعه به دست او فتح شد. آن‌گاه در را از دست خود انداخت. به خوبی به یاد دارم که من با هفت نفر دیگر که مجموعاً هشت نفر می‌شدیم، هرچه کوشش کردیم که آن در را تکان داده و جابه جا کنیم نتوانستیم.

خوشحالی و خرسندی پیامبر (ص)

بزرگ‌ترین، شدیدترین و استوراترین قلعه خیبر، «قموص» بود و پیامبر پرچم فتح آن را نیز به دست علی (ع) داده بود. امیرالمؤمنین (ع) با قتل مرحب که این قلعه به نام او نیز خوانده می‌شد، آن را نیز فتح کرد. یکی از جانب علی (ع) به محضر پیامبر رسید و آن حضرت را از پیروزی بر یهودیان باخبر گردانید. پیامبر با خوشحالی تمام به سوی دژهای گشوده شده حرکت کرد. همین که به علی (ع) رسید، به وی فرمود: ای علی، خبر ستایش‌آور و کارآمدی قابل تقدیرت به من رسید: «قَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنْكَ وَ رَضِيتُ أَنَا عَنْكَ‌»: خدا از تو خرسند است و من نیز از تو خرسندم! در این هنگام، اشک از دیدگان امیرالمؤمنین (ع) جاری شد، رسول خدا (ص) پرسید: ای علی، چرا گریه می‌کنی؟ علی (ع) عرض کرد: از این جهت می‌گریم که خدا و رسولش از من خشنود و خرسندند.

این پایان جنگ خیبر بود، جنگ خیبر به دست امیرالمؤمنین (ع) به پیروزی نهایی رسید و خطر یهودیان برای همیشه از میان رفت.

اتفاقات پس از فتح خیبر

مذاکره با یهودیان شکست خورده

با پیروزی سپاه اسلام ابن ابی الحقیق شخصی را نزد رسول خدا (ص) فرستاد تا در یک جا جمع شویم که با شما صحبتی دارم. حضرت پذیرفت. ابن ابی الحقیق تقاضای صلح کرد، بر این اساس که خون هرکس که در قلعه‌ها مانده‌اند محفوظ باشد، متعرض ذریه و اطفال ایشان نیز نشوند، جمعیت با اطفال خود از خیبر و اراضی آن بیرون بروند، اموال منقول و غیرمنقول خود را برای مسلمانان بگذارند. رسول خدا هم این پیشنهاد را پذیرفت به شرطی که از اموالشان چیزی از ایشان پنهان نکرده باشند، وگرنه ذمه خدا و رسولش از ایشان بری خواهد بود. ابن ابی الحقیق پذیرفت و بر این مواد قرارداد صلح امضا شد.

بعد از آنکه یهودیان این صلح‌نامه را پذیرفتند، یک پیشنهاد تازه کردند که اموال خیبر را به ما واگذار که ما به اداره آن از شما واردتر هستیم، عوائد آن بین ما و شما به نصف تقسیم شود. رسول خدا باز هم پذیرفت به این شرط که هر وقت خواستیم شما را از این کار عزل کنیم، این حق را داشته باشیم.

بازگشت مهاجرین به حبشه

فتح خیبر مصادف شد با بازگشت مسلمانانی که سالیان متوالی به حبشه هجرت کرده، در پناه نجاشی زندگی می‌کردند و دیگر تصمیم به بازگشت از حبشه به مدینه را گرفته بودند. مورخان در تعداد مهاجران اختلاف کردند. ابن هشام تعداد آنها را هشتاد و سه نفر می‌داند. زمانی که پیامبر مشغول تقسیم غنائم خیبر بودند، به پیامبر خبر دادند که جعفر بن ابی طالب (جعفرطیار) از حبشه بازگشته است. جعفر به مدینه نرفت و به شوق دیدار پیامبر یک سره به خیبر آمد.

پیامبر از خبر بازگشت جعفر چنان خوشحال شد که به پیشواز وی رفت و وقتی جعفر را دید فرمود: «لَا أَدْرِي بِأَيِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ سُرُوراً بِقُدُومِكَ يَا جَعْفَرُ أَمْ بِفَتْحِ اللَّهِ عَلَى أَخِيكَ خَيْبَرَ»؛ ای جعفر نمی‌دانم به کدام از این دو بیشتر شاد باشم؟ به بازگشت تو و یا به پیروزی در خیبر که خداوند به دست‌های برادرت علی نصیبمان فرمود؟ سپس او را در آغوش گرفته میان دو ابروی او را بوسید.

منابع

1. حکیم، سید منذر، ‌پیشوایان هدایت ج۲
2. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر