ابراهیم بن محمد همدانی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابراهیم بن محمد همدانی است. ابراهیم بن محمد همدانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابراهیم بن محمد همدانی در تراجم و رجال - ابراهیم بن محمد همدانی در معارف و سیره رضوی - ابراهیم بن محمد همدانی در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابراهیم بن محمد همدانی در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از اصول کافی آمده: «و فی اصول الکافی: سَهْلٌ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرَّجُلِ (ع) أَنَّ مَنْ قِبَلَنَا مِنْ مَوَالِيكَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِي التَّوْحِيدِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ جِسْمٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ صُورَةٌ فَكَتَبَ (ع) بِخَطِّهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا يُحَدُّ وَ لَا يُوصَفُ ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾؛ ﴿وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ أَوْ قَالَ: ﴿وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾»

ابراهیم همدانی

ابراهیم همدانی در سند ۲ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب شریف کافی یاد گردیده: «و فی اصول الکافی: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْهَمْدَانِيِّ يَرْفَعُهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾ قَالَ الْمَوَازِينُ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَوْصِيَاءُ».

مقصود از راوی، به قرینه اتحاد راوی و مروی عنه، ابراهیم بن محمد همدانی است؛ زیرا احمد بن محمد از شاگردان ابراهیم بن محمد همدانی است و از او حدیث نقل کرده: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِيِّ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ (ع) أَصِفُ لَهُ صُنْعَ السَّمِيعِ...»

شرح حال راوی

ابراهیم بن محمد همدانی یا همذانی، مکنی به «ابوالحسن» از راویان و اصحاب معروف امامان رضا، جواد و هادی (ع) است. این ۳ امام را درک و از آنها روایت کرده و مکاتباتی با آن بزرگواران هم داشته که در جوامع روایی نقل شده و از روایات فهمیده می‌شود که وی دارای منصب وکالت از امام جواد (ع) نیز بوده و جایگاه والایی نزد آن حضرت داشته است.

نجاشی در ترجمه محمد بن علی بن ابراهیم بن محمد همذانی: روی عن أبیه عن جده عن الرضا (ع)... وکیل الناحیة، و أبوه وکیل الناحیة، و جده علی وکیل الناحیة، وجد أبیه إبراهیم بن محمد وکیل الناحیة.

علامه حلی: وکیل؛ کان حج أربعین حجة

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات ابراهیم بن محمد همذانی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ لکن برقی و شیخ طوسی وی را از اصحاب امامان امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) به شمار آورده‌اند و در اسناد روایات، از آن بزرگواران حدیث نیز نقل کرده است.

آیت الله بروجردی، در طبقات رجال الکافی، ابراهیم بن محمد همدانی را از طبقه هفتم شمرده؛ و در طبقات رجال التهذیب و طبقات رجال الفقیه احتمال می‌دهد که از طبقه ششم یا هفتم باشد

استادان و شاگردان راوی

بیشترین روایات ابراهیم بن محمد همدانی از معصومان (ع) بی‌واسطه است؛ لکن در بعضی موارد به وساطت افرادی مانند محمد بن عبیدة همدانی و السلمی بوده که می‌‌توان آنها را از مشایخ وی به شمار آورد، چنان که راویان فراوانی از ایشان روایت کردند که از شاگردان وی شمرده می‌شوند؛ مانند سهل بن زیاد، فرزندش (علی بن ابراهیم بن محمد همذانی)، ابراهیم بن هاشم، علی بن مهزیار، احمد بن ابی عبدالله، عمر بن علی بن عمر، ابوعبدالله حسین بن حسن حسینی، یعقوب بن یزید انباری، محمد بن عیسی عبیدی، احمد بن محمد بن عیسی، حمدان بن سلیمان نیسابوری و احمد بن علی تفلیسی

جایگاه حدیثی راوی

در کتب رجالی قدما، ابراهیم بن محمد همذانی توثیق نشده و رجالیان بزرگی مانند نجاشی و شیخ طوسی به وثاقت وی تصریح نکرده‌اند؛ لکن نجاشی وی را از وکلای ناحیه مقدسه معرفی کرده و علامه حلی ایشان را در قسم اول رجالش که به راویان ثقه اختصاص دارد، یاد کرده و می‌نویسد: وکیل؛ کان حج أربعین حجة و مرحوم کشی سه روایت درباره‌اش نقل کرده است.

بعضی با تمسک به امور ذکر شده (چهل سال به حج رفتن، وکیل معصوم (ع) بودن و روایات کشی) به وثاقت یا ممدوح بودن ابراهیم بن محمد همدانی حکم کرده‌اند؛ ولی بعضی از بزرگان دیگر امور مذکور را برای اثبات وثاقت کافی ندانسته، در نتیجه توثیق ابراهیم بن محمد را زیر سؤال برده‌اند.

تحقیق

حج چهل سال

بی‌تردید، تنها چهل سال به حج رفتن، برای اثبات وثاقت شخص بس نیست؛ لکن کنار قرائن دیگر، می‌شود از آن برای تأیید وثاقت استفاده کرد؛ زیرا چهل سال به حج رفتن، دلیل بر اعتقاد بالا و دین باوری شخص است که به طور طبیعی از محرمات و معاصی دوری می‌کند؛ به ویژه در نقل حدیث و نسبت دادن گفتار و رفتاری به معصوم (ع)، چون نسبت ناروا به امام معصوم (ع) از اعظم کبائر شمرده می‌شود و با عنایت به همین معنی بوده که علامه حلی عبارت کان حج أربعین حجة را درباره ابراهیم بن محمد به کار برده است.

وکالت از معصوم (ع)

وکالت از امام معصوم (ع) اولاً منحصر در امور مالی نیست، تا گفته شود امانت‌داری و عدم خیانت شخص بس است که این منصب به ایشان واگذار گردد، اگرچه ثقه هم نباشد، چنان که از روایت کشی فهمیده می‌شود که شعاع وکالت ابراهیم بن محمد همدانی منحصر در امور مالی نبوده است.

ثانیاً یکسان دیدن همه وکلاء، عاقلانه و درست نیست؛ اگر درباره فرد مجهول و گمنامی گفته شود «کان وکیلاً للإمام (ع)»، شاید نتوان آن را دلیل بر وثاقت او دانست، لکن در مورد ابراهیم بن محمد که به تصریح نجاشی پدرش و جدش وکیل ناحیه مقدسه بودند و کار خلافی از آنها گزارش نشده و ذمی از معصوم (ع) درباره‌شان نرسیده و این منصب را امام معصوم (ع) به ایشان نیز واگذار کرده، از اعتماد آن بزرگواران به این خانواده حکایت دارد.

روایات کشی

چنان که گذشت سه روایت در رجال کشی درباره راوی نقل شده و کسی در دلالت آنها بر وثاقت و جایگاه ابراهیم بن محمد همذانی مناقشه نکرده، بلکه در صدور آنها از معصوم (ع) شبهه کرده و سند آنها را ضعیف دانسته‌اند که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.

روایت یکم:

«مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الرَّازِيِّ، قَالَ:، كُنْتُ أَنَا وَ أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ بِالْعَسْكَرِ فَوَرَدَ عَلَيْنَا رَسُولٌ مِنَ الرَّجُلِ فَقَالَ لَنَا الْغَائِبُ الْعَلِيلُ ثِقَةٌ وَ أَيُّوبُ بْنُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِيُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ حَمْزَةَ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ ثِقَاتٌ جَمِيعاً».

شیخ طوسی نیز در کتاب الغیبة حدیث یادشده را با سند دیگر و اندکی تفاوت در متن این گونه نقل کرده: «رَوَى أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الرَّازِيِّ قَالَ: كُنْتُ وَ أَحْمَدَ بْنَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ بِالْعَسْكَرِ فَوَرَدَ عَلَيْنَا رَسُولٌ مِنْ قِبَلِ الرَّجُلِ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ الْأَشْعَرِيُّ وَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِيُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ حَمْزَةَ بْنِ الْيَسَعِ ثِقَاتٌ».

یادآوری

علامه حلی در کتاب رجالی خود، فایده هفتم، حدیث یادشده را از کتاب الغیبة شیخ طوسی نقل کرده؛ لکن در سندش به جای ابی محمد رازی، عنوان ابی احمد رازی ثبت شده است.

شهید ثانی بعد از نقل روایت کشی: و فی هذا الطریق من هو مطعون و مجهول العدالة و مجهول الحال کما لا یخفی.

آیت الله خویی روایت را به جهت مجهول بودن ابی محمد رازی و ابی احمد رازی و ضعف طریق شیخ طوسی به احمد بن ادریس در کتاب فهرست به جهت احمد بن جعفر بزوفری، تضعیف و استنادناپذیر دانسته است.

روایت نخست کشی سندش معتبر است و اشکالات مطرح شده وارد نیستند؛ زیرا مقصود از محمد بن مسعود، محمد بن مسعود عیاشی است که نجاشی درباره‌اش می‌نویسد: ثقة، صدوق، عین من عیون هذه الطائفة.

مراد از «علی بن محمد»، «علی بن محمد بن فیروزان قمی» است، به قرینه روایت عیاشی از وی با همین عنوان و نام علی بن محمد در مواضع متعدد. شیخ طوسی درباره‌اش می‌نویسد: کثیر الروایة یکنی أبا الحسن کان مقیماً بکش.

علامه مجلسی در الوجیزة به حسن و ممدوح بودن وی تصریح کرده و ابوعلی حائری می‌نویسد: و هو لا یقصر عن کثیر من الحسان.

مراد از «محمد بن احمد»، «محمد بن احمد بن یحیی» است، به قرینه دیگر اسناد. شیخ طوسی درباره‌اش می‌نویسد: محمد بن أحمد بن یحیی بن عمران الأشعری القمی، جلیل‌القدر، کثیر الروایة و نجاشی می‌نگارد: کان ثقة فی الحدیث.

مقصود از «محمد بن عیسی»، «محمد بن عیسی بن عبید یقطینی» است. نجاشی درباره‌اش می‌نویسد: جلیل فی أصحابنا، ثقة، عین، کثیر الروایة، حسن التصانیف؛ اما ابی محمد رازی، نسخه‌ها در ضبط نام این راوی مختلف‌اند: ابی محمد برازی؛ ابی محمد دینوری؛ ابی محمد راوندی؛ ابی احمد رازی، محمد رازی.

درباره شناسایی این راوی، احتمالاتی داده شده که هیچ کدام اثبات کردنی نیست، بلکه به احتمال قوی ابوالعباس احمد بن محمد بن اسحاق دینوری است، چون در بعضی نسخه‌ها ابی محمد دینوری ثبت گردیده و مؤید دیگر آنکه ایشان و احمد بن محمد بن خالد برقی در یک طبقه قرار دارند و هر دو، راوی کتب راوی جلیل‌القدر حسین بن سعید اهوازی هستند.

نجاشی در ترجمه حسین بن سعید اهوازی بعد از یادآوری آثار علمی وی: «و أخبرنا أبو جعفر محمد بن علی بن أحمد بن هشام القمی المجاور قال: حدثنا علی بن محمد بن أبی القاسم ماجیلویه، عن جده أحمد بن محمد بن خالد البرقی، عن الحسین بن سعید بکتبه... و أخبرنا الشریف أبومحمد الحسن بن حمزة بن علی الحسینی الطبری فیما کتب إلینا أن أبا العباس أحمد بن محمد الدینوری حدثهم عن الحسین بن سعید بکتبه و جمیع مصنفاته عند منصرفه من زیارة الرضا (ع)، أیام جعفر بن حسن ناصر، بأمل طبرستان سنة ثلاثمائة. وقال: حدثنی الحسین بن سعید الأهوازی بجمیع مصنفاته».

در سند روایت کشی آمده است: کنت أنا و احمد بن أبی عبدالله البرقی بالعسکر. مراد از احمد بن ابی عبدالله، احمد بن محمد بن خالد برقی است، چون کنیه محمد بن خالد، ابوعبدالله است، از این رو از او به احمد بن ابی عبدالله تعبیر شده است.

رجالیان قدما، درباره احمد بن محمد دینوری گزارشی ندادند، جز اینکه شیخ طوسی وی را در باب من لم یرو عن واحد من الأئمة (ع) ذکر می‌کند: أحمد بن محمد الدینوری، یکنی أبا العباس، یلقب بأستونه، از این رو او را از مجاهیل به شمار آورده‌اند؛ لکن از دو مطلب می‌‌توان برداشت کرد که وی از بزرگان دوران خود، و فردی مورد وثوق و اعتماد بوده است:

1. ایشان راوی تمام کتب حسین بن سعید اهوازی بوده، چنان که گذشت.
2. قضیه نسبتاً مفصل و طولانی است که طبری شیعی در دلائل الأمامة نقل کرده است و از آن فهمیده می‌شود که وی مورد وثوق شیعیان بوده، از این رو بعد از شهادت امام حسن عسکری (ع) وجوه فراوانی را در اختیارش نهادند، تا آنها را به دست امام زمان (ع) برساند.

طبری در دلائل الأمامة: ... قال: حدثنی أحمد بن الدینوری السراج، المکنی بأبی العباس، الملقب بآستاره، قال: انصرفت من أردبیل إلی الدینور أرید الحج، و ذلک بعد مضی أبی محمد الحسن بن علی (ع) بسنة، أو سنتین، و کان الناس فی حیرة، فاستبشروا أهل الدینور بموافاتی، و اجتمع الشیعة عندی، فقالوا: قد اجتمع عندنا ستة عشر ألف دینار من مال الموالی، و نحتاج أن تحملها معک، و تسلمها بحیث یجب تسلیمها. قال: فقلت: یا قوم! هذه حیرة، ولا نعرف الباب فی هذا الوقت. قال: فقالوا: إنما اخترناک لحمل هذا المال لما نعرف من ثقتک و کرمک. فأحمله علی ألا تخرجه من یدیک إلا بحجة... ؛ فاغتسلت و انصرفت إلی بیت الرجل، و مکثت إلی أن مضی من اللیل ربعة، فجاءنی و معه درج، فیه: بسم الله الرحمن الرحیم، وافی أحمد بن محمد الدینوری و....

یادآوری

سند روایت کتاب الغیبة شیخ طوسی روی أحمد بن إدریس، عن أحمد بن محمد بن عیسی، عن أبی محمد الرازی نیز صحیح و معتبر است؛ زیرا اولاً در این سند هم أبی محمد الرازی، مصحف ابی محمد دینوری است، چنان‌که ملاحظه طبقه آن را تأیید می‌کند و ثانیاً طریق شیخ طوسی به احمد بن ادریس در کتاب الفهرست نیز صحیح است؛ و احمد بن جعفر بزوفری که در آن یاد شده، برخلاف نظر آیت الله خویی ثقه است.

روایت دوم: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ (ع) أَصِفُ لَهُ صُنْعَ السَّمِيعِ بِي فَكَتَبَ بِخَطِّهِ عَجَّلَ اللَّهُ نُصْرَتَكَ مِمَّنْ ظَلَمَكَ وَ كَفَاكَ مَئُونَتَهُ وَ أَبْشِرْ بِنَصْرِ اللَّهِ عَاجِلًا إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ بِالْأَجْرِ آجِلًا وَ أَكْثِرْ مِنْ حَمْدِ اللَّهِ».

روایت سوم: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِيِّ، قَالَ: وَ كَتَبَ (ع) إِلَيَّ. قَدْ وَصَلَ الْحِسَابُ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْكَ وَ رَضِيَ عَنْهُمْ وَ جَعَلَهُمْ مَعَنَا فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ! وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكَ مِنَ الدَّنَانِيرِ بِكَذَا وَ مِنَ الْكِسْوَةِ كَذَا، فَبَارَكَ لَكَ فِيهِ وَ فِي جَمِيعِ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَيْكَ، وَ قَدْ كَتَبْتُ إِلَى النَّضْرِ أَمَرْتُهُ أَنْ يَنْتَهِيَ عَنْكَ وَ عَنِ التَّعَرُّضِ لَكَ وَ بِخِلَافِكَ وَ أَعْلَمْتُهُ مَوْضِعَكَ عِنْدِي، وَ كَتَبْتُ إِلَى أَيُّوبَ أَمَرْتُهُ بِذَلِكَ أَيْضاً، وَ كَتَبْتُ إِلَى مَوَالِيَّ بِهَمْدَانَ كِتَاباً أَمَرْتُهُمْ بِطَاعَتِكَ وَ الْمَصِيرِ إِلَى أَمْرِكَ وَ أَنْ لَا وَكِيلَ لِي سِوَاكَ».

آیت الله خویی با اعتراف به دلالت روایت بر وثاقت و جلالت و جایگاه رفیع ابراهیم بن محمد همدانی این دو روایت را نیز به جهت ضعف طریق و اینکه ناقلش شخص خود راوی است، تضعیف کرده و برای اثبات وثاقت ابراهیم بن محمد بس ندانسته است .

سند روایت دوم و سوم نیز معتبر است و اشکالات آیت الله خویی پذیرفته نیستند:

سند روایت دوم: علی بن محمد، قال: وحدثنی أحمد بن محمد، عن إبراهیم بن محمد الهمدانی قال... مراد از علی بن محمد، علی بن محمد بن قتیبة النیسابوری است که کشی فراوان از وی روایت کرده؛ گاه با عنوان علی بن محمد و گاه با عناوین دیگری مانند علی بن محمد قتیبی، علی بن محمد بن قتیبة و ابوالحسن علی بن محمد بن قتیبة نیسابوری.

وی شاگرد راوی جلیل‌القدر و عظیم‌الشأن یعنی فضل بن شاذان و راوی تمام کتبش است.

شیخ طوسی: علی بن محمد القتیبی، تلمیذ الفضل بن شاذان، نیسابوری، فاضل.

علامه حلی، نام وی را در قسم اول رجالش ذکر و در ترجمه یونس بن عبدالرحمن به صحت طریق حکم کرده، با اینکه علی بن محمد بن قتیبة در آن قرار دارد، از این رو بزرگانی مانند صاحب حدائق، کلباسی، وحید بهبهانی، بحر العلوم، کاظمینی، نمازی و... به وثاقت وی تصریح کرده‌اند.

مراد از احمد بن محمد، احمد بن محمد بن عیسی اشعری است که از راویان بزرگ و اصحاب ائمه (ع) به شمار می‌آید و در امر حدیث بسیار سخت‌گیر بوده است. نجاشی درباره‌اش می‌نویسد: شیخ القمیین، و وجههم، و فقیههم، غیر مدافع.

بر این اساس، سند روایت معتبر خواهد بود و اشکالی ندارد.

سند روایت سوم: «علی بن محمد، قال: حدثنی محمد بن احمد، عن عمر بن علی بن عمر بن یزید، عن إبراهیم بن محمد الهمدانی قال:...» مراد از علی بن محمد در این سند نیز، علی بن محمد بن قتیبة نیشابوری است که پیش‌تر درباره‌اش بحث شد و مراد از محمد بن احمد، محمد بن احمد بن ولید است، به قرینه روایت علی بن محمد از وی در رجال کشی و تصریح بزرگان رجالی.

در کتب رجالی از این راوی نامی برده نشده، از این رو رجالیان به مجهول بودنش حکم کرده‌اند؛ لکن مرحوم کلباسی احتمال داده که وی عموی محمد بن الحسن بن ولید باشد، چنان که صاحب معالم، وی را با محمد بن ولید بجلی خزاز که در کتب رجالی عنوان و توثیق شده، متحد دانسته است.

بررسی اسناد روایات و ملاحظه طبقه راوی، استظهار صاحب معالم را تقویت می‌کند، چون محمد بن ولید بجلی خزاز از معمران بوده و مرحوم کلینی در بعضی اسناد با یک واسطه از وی حدیث نقل کرده و افرادی مانند سعد بن عبدالله اشعری، عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن حسن صفار از وی روایت کرده‌اند، چنان که مرحوم کشی که با مرحوم کلینی هم طبقه هستند، با یک واسطه از محمد بن احمد بن ولید روایت کرده است.

نجاشی در ترجمه محمد بن الولید البجلی الخزاز أبو جعفر الکوفی: ثقة، عین، نقی الحدیث، ذکره الجماعة بهذا، روی عن یونس بن یعقوب و حماد بن عثمان و من کان فی طبقتهما و عمر حتی لقیه محمد بن الحسن الصفار و سعد.

شیخ طوسی در الفهرست و نجاشی در رجال، عمر بن علی بن عمر بن یزید را عنوان، و صاحب کتاب معرفی، و درباره توثیق و تضعیف ایشان سکوت کرده‌اند، بدان جهت بعضی از بزرگان، روایت وی را تضعیف و استناد نکردنی دانسته‌اند؛ ولی در اسناد روایات، محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری از وی روایت کرده و با توجه به اینکه ابن الولید، روایتش را استثنا نکرده، گروهی از بزرگان، آن را گونه‌ای توثیق، و روایاتش را معتبر دانسته‌اند، بنابراین، سند روایت سوم کشی نیز مشکلی نخواهد داشت.

نتیجه

ارزیابی اسناد روایات کشی می‌نمایاند که روایات او از جهت سند معتبر و استناد کردنی‌اند و اشکالات مطرح شده بجا نیستند و از جهت مضمون هم تمام و کامل‌اند و بر وثاقت و جلالت ابراهیم بن محمد همدانی دلالت می‌کنند، چنان که آیت الله خویی به آن تصریح کرده است.

آری! در روایت دوم و سوم، راوی حدیث، شخص ابراهیم بن محمد همدانی است که نوعی خودستایی را شاید به دنبال داشته باشد و سبب سوء ظن دیگران به وی گردد؛ لکن این اشکال هم جواب دارد؛ زیرا نباید همه راویان را یکسان دید، بلکه باید میان راویانی مانند زرارة، محمد بن مسلم، عبدالله بن سنان و امثالهم با راویانی که در این جایگاه نیستند فرق گذاشت، بنابراین اگر مدح و ثنایی از معصوم (ع) درباره راویان دسته یکم رسید و ناقلش خودشان بودند، نباید آن را بر خودستایی حمل کرد، بلکه براساس ﴿وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ﴾ است و ابراهیم بن محمد همدانی از راویان قسم یکم است و آنچه درباره خودش از زبان معصوم (ع) نقل کرده، از گونه خودستایی نیست.

مرحوم نمازی بعد از نقل روایات کشی: و هذه الروایات، واضحة الدلالة علی جلالة إبراهیم و عظم شأنه و وثاقته، ولا یضر روایته ذلک بنفسه، لأنه من الواضح من أحوالهم عدم کذبهم علی الإمام (ع)، و عدم جرأتهم علی ذلک خوفاً من الله و من الفضیحة أن یجیء لعنهم و طردهم علی أیدی غیرهم.

مفاد فوق را، دعای امام جواد (ع) در حق ابراهیم بن محمد همدانی و ترضی شیخ صدوق از وی در بعضی موارد تأیید می‌کند.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱