اهداف ولایت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهداف ولایت است. اهداف ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف ولایت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اهداف و کارکردهای ولایت (اهداف مشترک پیامبران و امامان)

از آنجا که مفهوم کانونی در تفکر مقام معظم رهبری، «توحید» است، اهداف انبیاء از منظر ایشان نیز پیرامون همین محور بسط می‌یابد. به اعتقاد ایشان توحید بزرگ‌ترین هدف پیغمبران است. البته مقصود از توحید، شهادت زبانی به یکتایی خداوند و یا حتی همراه داشتن استدلال‌های کلامی نیست، بلکه مقصود حاکمیت خدا بر حیات فردی و اجتماعی است. یعنی قوانین الهی در جامعه جاری شود نه قوانین بشری، قوانین منطبق با کتاب الهی باشد، دوم اینکه کسانی که در رأس حکومت هستند خلفاء الله باشند. اگر توحید منحصر به مفاهیم زبانی و اصطلاحات کلامی بود، مشرکین اینهمه مخالفت با پیامبر نمی‌کردند. سایر اهداف معصومان(ع) نیز شئونی از تحقق توحید در درون انسان‌ها یا متن جامعه است

اهداف ولایت در بعد فردی

ایمان به مبدأ متعالی، تزکیه و تعلیم نفس

در منظومه فکری معظم له، اهداف انبیاء به دو دسته اهداف میانی و اهداف نهایی تقسیم می‌شود. در میان اهداف پیغمبران، هدف اصلی آن است که انسان را به سر منزل تعالی برسانند. انسان به عنوان یک موجود که دارای استعدادهای فراوان است می‌تواند چیزی بالاتر و شریف‌تر از آنچه هست بشود. برترین و عالی‌ترین هدف انبیاء آن است که انسان‌ها را از آب و گل پستی‌ها و پلیدی‌ها رها ساخته با جاری نمودن سرچشمه‌های استعداد در آنان، ایشان را به عالی‌ترین مدارج ترقی و تعالی انسانی برساند. هدف از فرستادن پیامبر در نهایت، انجام همین تربیت و سازندگی است که قرآن با تعبیرات «تزکیه» و «تعلیم» به آن اشاره کرده است. انسان با تربیت صحیح انبیاء به پیراستگی و آراستگی می‌رسد و مقصود نهایی از آفرینشش تأمین می‌گردد. معجزه بزرگ انبیاء عبارت است از ساختن انسان‌های خوب و آراسته به فضائل اخلاقی، که همه چیز خودش را برای هدف فدا می‌کند. مکاتب مادی هدف خود را تشکیل یک نظام مرفه، آزاد، آباد، بدون اختلاف طبقاتی معرفی می‌کنند ولی وقتی سؤال می‌کنیم بعد از آن چه اتفاقی می‌افتد و انسان در این جامعه مرفه به کجا می‌خواهد برود پاسخی ندارند. انسان فقط برای همین زندگی راحت است. در حالی که مکاتب الهی هدف عالی را انسان شدن بنی آدم می‌دانند. بنی آدم همین موجود دو پاست ولی انسان یعنی کسی که تمام فضایل و سرچشمه‌های استعداد در وجود او به جریان افتاده است تا به یک تکامل بی‌انتها و پیشرفت دائمی برسد. انبیاء با رها ساختن انسان از بدی‌ها، پستی‌ها، جهالت‌ها و رذایل اخلاقی از او انسان کامل و متعالی می‌سازند. ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.

بنابراین مقصود اصلی دین، هدایت انسان‌ها و دل بستن به ذات الهی و راه الهی و تعالیم انبیاء است. اساس بعثت پیامبر(ص) برای کامل شدن مکارم اخلاق و سایر امور مقدمه آن است.

رهبر معظم انقلاب هدف نخست بعثت پیامبران را تحرک درونی و نفسانی در توجه دادن باطن انسان به خدای متعال می‌دانند که در بسیاری از آیات قرآن به عنوان «ذکر» معرفی شده است. خدای متعال در درجه اول تذکر و به خود آمدن انسان را مدنظر داشته است و تا این امر محقق نشود هیچ‌یک از اهداف بعثت تحقق نمی‌یابد. ﴿إِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ﴾. با ملاحظه وضعیت بشر امروز می‌توان دریافت کلید همه اصلاحات و سعادت‌ها این است که انسان‌ها به خود آمده، هدف خلقت را از ورای این ظواهر مادی جستجو کرده و در ورای این ظواهر مادی زندگی همچون خور و خواب، شهوات، قدرت، مال پرستی و... حقیقتی را جستجو کنند. ریشه فساد، عدم توجه به باطن حقیقی عالم و سر و باطن زندگی در توجه به مبدأ و گوش به فرمان مبدأ حاکم، قادر و صاحب اختیار از غیب بودن است که به تعبیر قرآن «ایمان به غیب» است: ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾.. ایشان در تبیین نتایج این حرکت می‌فرمایند: قبل از ظهور نبی اکرم(ص) ابوذرها، مقدادها و عمارها انسان‌های جاهل و گمراهی بودند که مثل حیوانات و مردمان وحشی زندگی می‌کردند؛ اما تعالیم پیامبر از عمار آن چنان شخصیت بزرگی ساخت که در طول حدود نود سال عمر خود پیوسته در خدمت اسلام تلاش و مجاهدت می‌کرد.

رها ساختن انسان از اقسام گوناگون شرک

همچنان‌که گفته شد روح حرکت انبیاء تحقق توحید و دوری از شرک در دو ساحت فردی و اجتماعی است. رهبر معظم انقلاب دومین هدف ولی الهی را رهاساختن انسان از اشکال متنوع شرک می‌داند. به اعتقاد ایشان یکی از مهم‌ترین برکات وجود پیامبر هدیه کردن توحید به جوامع بشری بود. حاکمیت شرک، کفر، استبداد، ظلم و تفرقه بین انسان‌ها باید با وجود این انسان والا و نظیر به تدریج زایل می‌شد. اشکال عمده آن عصر اسارت بشر تحت اقسام گوناگون شرک و هدف پیامبر این بود که انسان‌ها را از ذلت خرافات و اعتقادات نادرست که سبب سرفروآوردن و خضوع در برابر موجودات پست‌تر از خود می‌شد رهایی بخشد. با بعثت انبیاء بشریت باید به سمت آزادی معنوی، اجتماعی، حقیقی و عقلانی حرکت می‌کرد. البته در این مسیر تعصبات، قبیله‌گری‌ها و انگیزه‌های شخصی افراد کار را بر پیامبر دشوار می‌نمود. بشر امروز نیز که به پیشرفت علم و ترقیات عظیم فکری دست یافته است، هنوز اسیر شرک است و حرکتی که پیامبر آغاز نمود باید به دست ما تکمیل شود.

اهداف ولایت در بعد اجتماعی

تشکیل جامعه و نظام توحیدی

برای دستیابی به هدف نهایی دین (تربیت انسان)، مقدماتی باید طی شود. الگوی ولایت الهی، با روش زاهدان، عارفان و حتی فیلسوفان متفاوت است. انبیاء معتقد به تربیت فردی و دانه دانه انسان‌سازی نیستند، انبیاء معتقدند برای ساختن انسان باید محیط مناسب تأسیس کرد که بتواند فرد را در خود بپروراند. ایشان دنبال کارخانه انسان‌سازی هستند که به طور خودکار انسان کامل پیغمبر پسند تحویل دهد، کارخانه انسان‌سازی، جامعه و نظام اسلامی است. به همین منظور هدف میانی انبیاء عبارت است از: تشکیل جامعه توحیدی و نظام الهی که با قوانین و مقررات الهی اداره شود. خصوصیت چنین جامعه‌ای آن است که با تحقق توحید، زنجیر اطاعت غیر خدا از گردن مردم برداشته می‌شود.

توحیدی که مقصود پیامبران و مورد مخالفت مشرکین است محدود به مفاهیم و اصطلاحات نیست. بلکه در جای جای زندگی اجتماعی امتداد دارد. توحید در این نگرش عبارت است از حاکمیت الله بر تمام زندگی انسان‌ها، یعنی در جامعه فقط حاکمیت الهی مستقر باشد و حاکمیت الهی نیز بدین معناست که اولاً قوانین الهی در جامعه جاری شوند نه قوانین بشری و ثانیاً آن کسانی که در رأس حکومت هستند از سوی خدا تعیین شده باشند. بر همین اساس تمام نظام دین را باید با محوریت توحید معنا کنیم. آثار توحید در تمام اجزای دین دیده می‌شود: از نفی بندگی غیر خدا گرفته تا نفی پیروی از قدرت‌های طاغوتی، نفی بندگی شیطان، نفس و طاغوت انسانی، نفی اختلاف طبقاتی و ضرورت عدالت اجتماعی میان افراد جامعه، وسعت بینش آحاد جامعه، ریشه‌کن کردن ترس از دشمنان خداوند، دفاع از حقوق محرومان، انحصار مالکیت و در نتیجه حاکمیت سیاسی در حاکمیت خداوند، تغییر رفتار حاکمان سیاسی و... .

به اعتقاد ایشان، اگر جامعه اسلامی زمان پیامبر پنجاه سال دیگر ادامه می‌یافت یا بعد از پیامبر، امام علی(ع) حکومت می‌کرد بعد از پنجاه سال، همه منافقان تبدیل به مؤمنین واقعی می‌شدند. جامعه انسان‌ساز می‌شد و به شکل طبیعی همه آدم‌های غش‌دار را هم بی‌غش می‌کرد.

برقراری عدالت

از منظر رهبر معظم انقلاب مقدمه دیگری که برای تربیت انسان توحیدی لازم است، تحقق عدالت اجتماعی است. دین الهی و واقعی - نه فقط دین اسلام - بدون عدالت اجتماعی تحقق پیدا نمی‌کند. پیامبران نیز برای نفی طبقات اجتماعی که در آن تبعیض، ظلم، نابسامانی، نامردمی از جامعه و تبدیل آن به جامعه توحیدی که همه مردم بنده خدا باشند نه کس دیگر و آزاد از بندگی دیگر بندگان باشند، سر از پا نمی‌شناختند و مانند شعله‌ای سوزان، نقایص این تبعیضات را تذکر داده و برای رفع آن آرام و قرار نداشتند. جامعه دچار اختلاف طبقاتی از مسیر فطری و طبیعی خویش که هماهنگ با جهان است خارج شده و انبیاء بر سر آن‌اند که این جامعه را به مسر خویش بازگردانند. با توجه به آیه ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾ می‌توان نتیجه گرفت تمام پیامبران، نه فقط پیغمبر خاتم، با هدف محقق ساختن عدالت اجتماعی آمده‌اند و اگر دینی بر خلاف این مسیر گام بردارد روشن است دین الهی نیست یا تحریف شده است. این هدف پیامبران یعنی یک طبقه کردن و برابر کردن انسان‌ها و برافکندن جهل، فقر و ظلم و استثمار و اختلاف طبقاتی در مقیاس‌های فرهنگ مدرن یعنی قرن بیستم مترقی‌ترین هدف‌هاست.

آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند بزرگ‌ترین آرمان بشر از ابتدای تاریخ انسان تا امروز، تحقق عدالت است. اولین هدف انبیاء، در کنار ذکر، تأمین عدالت است. البته برقراری عدالت در سایه ذکر و اصلاح نفوس انسان‌هاست و به همین دلیل بسیاری از مدعیان برقراری عدالت ناکارآمد بودند. هدف پیامبر ایجاد محیطی سالم و صحیح برای معیشت انسان بود که در آن، ظلم و دریده شدن ضعیف به وسیله قوی، ناکامی مطلق برای ضعفا و قانون جنگ موجود نباشد. از دیدگاه معظم له عدالت اجتماعی مهم‌ترین هدف در قلمرو اجتماعی است. در قلمرو حیات اجتماعی، عدالت اجتماعی به عنوان هدف معین شده است. ﴿لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾. ایشان یادآوری می‌کنند مفهوم «قسط» با «عدل» متفاوت است. عدل به معنای «موازنه صحیح» و «به سمت عیب و خروج از حد نرفتن» معنای عامی است که در زندگی شخصی و عمومی، جسم و جان، سنگ و چوب و همه حوادث دنیا وجود دارد. اما قسط همان عدل در مناسبات اجتماعی است که امروزه از آن به «عدالت اجتماعی» تعبیر می‌شود و غیر از عدل به معنای کلی است. انبیاء اگرچه حرکت کلی‌شان به سمت عدالت به معنای کلی است اما آن چیزی که اکنون مسأله بشر است و با کمتر از آن نمی‌تواند زندگی کند، قسط است. قسط یعنی اینکه عدل، خرد شده و به شکل عدالت اجتماعی در آید. امروز نیز بزرگ‌ترین رنج بشر از بی‌عدالتی و ظلم مستکبران و مهم‌ترین نیاز وی برقراری عدالت است.

معنای تحقق عدالت و تربیت انسان

در اینجا پرسشی طرح می‌گردد که مقصود از اینکه هدف از بعثت پیامبران و ولایت امامان، تربیت روحی بشریت و تحقق عدالت اجتماعی است چیست؟ آیا این امر به معنای نفی هرگونه گناه و ظلم در میان آحاد جامعه است؟ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تبیین این نکته می‌فرمایند: معنای نجات انسان‌ها این نیست که با آمدن رسول خاتم، همه نفوس بشر تزکیه خواهند شد و بشریت بعد از طلوع قرآن، دیگر روی ظلم و تبعیض و شقاوت و نارسایی‌های مسیر خود به سمت تکامل را نخواهد دید و مردم ظلمی نخواهند داشت؛ بلکه بدین معناست که آنچه پیامبر و اسلام به مردم دادند، یک نسخه شفابخش برای همه ادوار است؛ نسخه‌ای که برای مقابله با جهل؛ ظلم؛ تبعیض، پایمال شدن ضعفا به دست اقویا و تمام دردهای بشر مفید است و این نسخه در صورت عمل به آن مفید خواهد بود. نسخه بهترین اطبا نیز در صورت متروک ماندن نتیجه نخواهد داد و دیگر عیبی بر آن طبیب حاذق نخواهد بود. پیامبر جامعه‌ای متذکر، آگاه و برخوردار از حد اعلای عدالت اجتماعی به وجود آورد. ممکن بود در گوشه‌ای از جامعه، کسی به کسی ظلم بکند؛ اما این، ملاک فقدان عدالت اجتماعی نیست. ملاک وجود و عدم عدالت اجتماعی، استقرار حاکمانه عدالت اجتماعی است. در جامعه‌ای که قانون و حکمروایی عادلانه، حکمران عادل و نیت عدالت است، حرکت عمومی به سمت عدالت اجتماعی است. ممکن است دیر یا زود این راه طی شود و مدتی طول بکشد؛ اما این جامعه بالاخره به عدالت اجتماعی خواهد رسید.

استقرار ولایت الهی

رهبر معظم انقلاب استقرار ولایت الهی را هدف تمام زحمات پیغمبر اکرم و بزرگان دین و انبیاء الهی(ع) می‌دانند. ایشان به سخنی از امام صادق(ع) استناد می‌کنند که فرموده‌اند: هدف انبیاء این است که انسان‌ها را از ولایت بندگان و بردگان خارج سازند و به ولایت الله نائل کنند. این هدف صرفاً معطوف به افراد نیست بلکه انبیاء در صدد وارد ساختن محیط زندگی در ولایت الله هستند تا جامعه بتواند، با ولایت الهی حرکت کند و در نتیجه هیچ ولایتی اعم از ولایت پول، ولایت قوم و قبیله، ولایت زور، ولایت سنت‌ها و آداب و عادات غلط نتواند در مقابل ولایت الله عرض اندام کند.

مقام معظم رهبری با توجه به اینکه حکومت اسلامی بالاترین تجلی ولایت است و نیز با استناد به سخن قرآن درباره ناتمام ماندن رسالت پیامبر(ص) در صورت عدم اجرای دستور الهی در روز غدیر نتیجه می‌گیرند امر تشکیل حکومت و مدیریت کشور از مهم‌ترین اهداف و کارکردهای پیامبر(ص) است.

جهل‌ستیزی

هدف میانی دیگری که مقدمه تربیت توحیدی است، مبارزه با جهل است. امیرالمؤمنین(ع) در توصیف هدف بعثت پیامبر(ص) می‌فرماید: «لیثیروا لهم دفائن العقول». یعنی هدف ایشان آن بود که گنجینه‌های خرد را استخراج کند. گنجینه‌هایی که انسان‌ها روی آن خوابیده و از آن خبر ندارند. همچنین در روایت دیگری آمده است «وَ لَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِيّاً حَتَّى يَسْتَكْمِلَ الْعَقْلَ‌» یعنی خدا هیچ پیامبری را نفرستاد مگر بدین هدف که خرد را در میان مردم کامل کند. عقل ریسمانی است که به پای حیوان می‌بندند که قابل کنترل باشد، اگر بشر از عقل استفاده نکند نفس سرکش او که مثل شرورترین حیوانات است، کنترلش را از دست داده و مانند حیوان وحشی سرگردان می‌شود و در این شرایط تربیت انسان غیرممکن است؛ لذا اولین کار پیامبر شوراندن و تقویت قدرت تفکر در جامعه است، این عقل انسان را به عبودیت خدا وادار می‌کند و او را از اعمال سفیهانه و دل دادن به دنیا باز می‌دارد.

پیاده شدن ارزش‌های وحیانی در زمین

مقام معظم رهبری معتقدند پیامبر پس از دریافت مکتب به عنوان نظام فراگیر نیازهای بشر مأمور به پیاده ساختن آن معارف بود. به اعتقاد ایشان این امر مهم باید پس از پیامبر توسط امامان محقق می‌شد که حوادث صدر اسلام مانع آن گردید. اگر تدبیر پیامبر درباره جانشینی علی(ع) عملی می‌شد بدون تردید مسیر تاریخ بشر تغییر نموده و در جایگاه بسیار جلوتری از تاریخ طولانی بشر قرار داشتیم.

بنابراین هدف اصلی انبیاء تربیت صحیح و سازندگی است که قرآن به تزکیه و تعلیم اشاره کرده است، ولی برای رسیدن به این هدف باید یک سری اهداف میانی طی شود که همان جامعه عادلانه توحیدی است بر اساس عدالت، توحید، تکریم انسان، پیراسته از ظلم و شرک و خرافه و جهل و هر چیزی که انسان را خوار و پست می‌سازد.

مراحل تحقق اهداف ولایت

مقام معظم رهبری گام‌های مختلف برای رسیدن به اهداف اولیاء الهی را به تفصیل بیان نموده که خلاصه آن بدین ترتیب است:

1. بعثت.
2. نهضت و مبارزه برای برهم زدن نهادهای باطل.
3. تشکیل حکومت برای محقق ساختن آرمان‌های الهی.
4. تحقق عدالت اجتماعی توسط حکومت (که هدف متوسط است).
5. تخلق انسان‌ها به اخلاق حسنه و رشد معنوی افراد که هدف نهایی بوده و رسالت تشکیل حکومت هم همین است.

منابع

1. محمدی، عبدالله، مقاله «ولایت»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱