ولایت در عرفان اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ولایت است. "ولایت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ولایت در قرآن | ولایت در حدیث | ولایت در کلام اسلامی | ولایت در گفتگوهای بین‌المذاهب | ولایت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ولایت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• یکی از دست‌آوردها و پی‌آمدهای مهمّ بحث انسان کامل، فهم‌پذیری نظریه عرفانی "ولایت" است. مسئله‌ای که از مهم‌ترین بحث‌های اسلامی شمرده می‌‌شود و در حکمت، کلام، فقه و سیاست مطرح شده و در طول سده‌های گذشته به عنوان محوری‌ترین مسئله عرفان نظری و اساس و پایه آن و جنبه باطن اسلام مورد توجه انجمن‌های عرفانی قرار گرفته و گاه بحث‌های نظری آن جنبه عملی یافته و به مص عینی آن دامن گسترانده و حتی جریان‌های تندِ اجتماعی را به دنبال داشته است.
• "هجویری" در کتاب کشف المحجوب درباره اهمیت ولایت در عرفان گفته است: "بدان که قاعده و اساس طریقت تصوف و معرفت، جمله بر ولایت و اثبات آن است که جمله مشایخ اندر حکم اثبات آن موافقند، اما هر کسی به عبارتی دگرگون بیان این ظاهر کرده‌اند".

تعریف ولایت در عرفان

• یکی از اسماءالله، اسم مبارک ولی است که فرمود: ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا...﴾. در حوزه عرفان، ولایت کمالی است ازلی و ابدی که سرآغاز همه کمالات است. ولایت یعنی "تصرف در خَلق به وسیله حق بنابر آنچه به آن امر شده‌اند، از حیث باطن و الهام به غیر وحی". اولیا در خَلق به وسیله حق تصرف می‌‌کنند نه با نفس خودشان، چون فنا در حق شده‌اند و به وسیله حق باقی مانده‌اند؛ یعنی از حیث هوهو، حق شده‌اند و از حیثِ تعیّن و تشخّص غیر او هستند. جناب سید حیدر در تعریف ولایت می‌نویسد: ولایت عبارت است از قیام عبد برای خدا و تبدیل اخلاقش به اخلاق الهی و محقّق شدن اوصافش به اوصاف باری تعالی.
• وی برای توضیح بیشتر، به روایات گوناگونی استناد می‌‌کند، از جمله در روایتی است که رسول خدا(ص)فرمود: "بر خُلق و خوی الهی متخلّق شوید". طبق این حدیث، ولیّ الله به درجه‌ای می‌رسد که علمش علم خدا و قدرتش قدرت خدا و عملش عمل خدایی می‌گردد. همان‌طور که در حدیث قدسی آمده است: "هرگز بنده به وسیله نوافل به من نزدیک نمی‌‌شود مگر آن‌که دوستش دارم. پس هنگامی‌ که دوستش داشتم، گوش و چشم و زبان و دست و پایش می‌شوم. به‌طوری که به وسیله من می‌شنود، می‌بیند، سخن می‌گوید و راه می‌‌رود".
• همچنین وارد شده است: "کسی که به سوی من یک وجب قدم بردارد، به اندازه یک ذراع به او نزدیک می‌شوم و کسی که به سوی من یک ذراع بیاید، به اندازه فاصله دو دست به او نزدیک می‌شوم و کسی که به اندازه فاصله دو دست به من نزدیک شود، من به سوی او شتاب می‌گیرم".
• از نظر قیصری، شارح فصوص الحکم نیز، "ولایت" از "ولیّ" گرفته شده و به معنای قرب و نزدیکی است. * قرب دو قسم دارد:

1. نزدیکی و قرب هویت الهیه به اشیا...؛
2. قرب و نزدیکی بنده به حق تعالی در کمالات و اخلاق.

• قرب در قسم اوّل، عام بوده و اختصاص به شیء ویژه‌ای ندارد، اما در معنای دوم مختصِّ بندگان مؤمن خداوند است؛ بندگانی که قلوبشان با انوار و تجلیات رحمانی و شعاع‌های الهی منوّر گشته است و این همان معنای "ولایت" است.
• با توجه به تعاریف ارائه شده، معلوم می‌‌شود ولایت در عرفان، نوعی دخل و تصرف عارف در امور جهان است که به مقام فنای در حق رسیده و به وسیله حق در خلق تصرف می‌‌کند. البته این تصرف نوعی تصرف و هدایت باطنی است. همان‌طور که خداوند بر مخلوقاتش ولایت تکوینی دارد و همه فطرتاً شامل هدایت الهی می‌شوند، "ولیّ" نیز با ولایتی که یافته است می‌تواند به اذن الهی و به وسیله یَدِ باسطه الهی به رتق و فتق مولّی علیه بپردازد و وی را از بعضی امور باز دارد و به پاره‌ای امور وادارد، تا به کمال نهایی و سعادت مطلوب خود برسد.

اقسام ولایت در عرفان

• ولایت در ساحت عرفان، بر اساس تقسیم‌بندی‌های مختلف، اقسامی‌ دارد که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

ولایت از حیث اقسام اولیا

• از حیث اقسام اولیا می‌توان ولایت را بر سه قسم تقسیم کرد: ولایت الهیه (ولایت خداوند)، ولایت بشریه (ولایت انسان) و ولایت ملکیه (ولایت فرشتگان). اگرچه در مورد اخیر از نظر ابن عربی دو قسم ولایت الهیه‌اند و جز ولایت حق تعالی ولایتی نیست.
• ولایت الهیه از سویی نصرت به ماسو است و از سوی دیگر تصدی تکوینی عالَم وجود. ولایت الهی، مثل همه صفات الهی، عام التّعلق است؛ یعنی در همه مخلوقاتش جاری است. هرچند افزون بر ولایت عامه، خداوند بر بعضی بندگانش ولایت خاصه نیز دارد.
• ولایت ملکیه نیز به معنای نصرت است. ملائک اصناف گوناگونی دارند: ملائک مهیّمه، ملائک مسخّره و ملائک مدبّره... این فرشتگان کارگزاران عرش الهی در اداره جهان هستند.

ولایت عامه و ولایت خاصه

• این قسم در واقع، تقسیمی‌ از ولایت بشریه است که به معنای لغوی "ولیّ" یعنی قرب و نزدیکی، بازمی‌‌گردد.
• در آرای عرفا، ولایت عامه سه معنا دارد:

1. ولایت عامه یعنی تولّی و تصدی بعضی از مردم به بعضی دیگر، از همی‌ن رو که گروهی از مردم می‌توانند مصالح گروه دیگر را تأمین‌کنند. این تسخیر طرفینی است؛ برای مثال: هم شاه در تسخیر رُعایاست و هم رعایا مسخّر شاه هستند.
2. ولایت عامه به معنای ولایت عُموم مؤمنین صالح برحسب مراتبشان ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا...﴾. از آنجا که قرب امری اضافی است و دو طرف دارد، وقتی خداوند ولیّ مؤمنان باشد، آنان نیز اولیای خداوند خواهند بود.
3. ولایت عامه به معنای ولایت مطلقه، که در این معنا، بنده فقط به خدا نزدیک می‌‌شود بی‌اینکه در او فانی گردد و ولایت خاصه در مقابل این معنا از ولایت آورده می‌‌شود. از نظر عرفا ولایت خاصه زمانی رخ می‌نماید که بنده مؤمن به اندازه‌ای به خدا نزدیک شود که در او فانی گشته و جهت امکانی‌اش به وجود حقانی مبدل گردد و چیزی از جهت امکانی و خَلقی‌اش باقی نماند.

• مراد از ولایت عرفانی، ولایت بشریه خاصه است و هرگاه در عرفان به شکل مطلق از ولایت یاد می‌‌شود، مراد همین ولایت بشریه خاصه است. ولایت خاصه که مخصوص اصحاب قلوب، سالکان واصل و اهل‌الله می‌‌باشد، عبارت است از فنای عبد در معبود؛ بدان معنا که افعال خود را در افعال او، صفاتش را در صفات او و ذاتش را در ذات او - جلّت عظمته - فانی می‌‌کند. مراد از ولایت بشریه خاصه این است که عارف در سلوک معنوی خود پس از طیِّ سفر اوّل (یعنی سفر از خَلق به حق) به مقام رفیع "فنای در حق" برسد. فنای سالک در حق موجب می‌‌گردد که حق تعالی در او تجلی کند و عارف، متخلق به صفات ربوبی گردد و با حق متحد شود، اتحاد رقیقه و حقیقه و در نتیجه متعیّن به تعیّنات ربانیه گردد و به مقام "بقاء بالحق" و صَحو بعد از مَحو نائل گردد. پس ولایت خاصه فناء في الله ذاتاً و صفتاً و فعلاً است و ولیّ هو الفاني في الله، القائم به، الظاهر به اسمائه و صفاته.

ولایت مطلقه و مقیّده

• این قسم در واقع تقسیم قیصری از ولایت خاصه بشریه است. از نظر وی، ولایت مطلقه رفیع‌ترین ولایت بشریه و از فروع ولایت مطلقه الهیه است. در آن مرتبه، سالک مظهر جمیع اسما و صفات الهی گشته، واجد تمام انحای تجلیات ذات حق شده، از کلّیه حدود، مطلق گشته و از همه قیود مبرّا شده است. به عبارت دیگر، ولایت مطلقه همان فنای ذاتی در حق است، به گونه‌ای که حق با اسمای ذاتی‌اش برای سالک متجلی می‌‌شود. از ولایت مطلقه الهیه به ولایت کلّیه الهیه، ولایت تامه، ولایت عامه و خلافت کبرا نیز تعبیر می‌‌شود.
• ولایت مطلقه همان ولایت کلی است که جمیع ولایات جزئی، افراد آن هستند. در مقابل ولایت مقیده که فرد فرد آن ولایات جزئی است؛ در ولایت مقیده، سالک در حق فانی می‌‌شود، البته نه فنای ذاتی، بلکه فنای صفاتی. از ولایت مطلقه به ولایت عامه و از ولایت مقیده به ولایت خاصه نیز تعبیر می‌کنند .
• ملا محسن کاشانی در کتاب عین‌الیقین درباره ولایت مطلقه می‌گوید: "ولایت مطلقه، باطن نبوت مطلقه است و آن عبارت است از آگاهی اختصاصی ولی بر استعداد همه موجودات از حیث ذات، ماهیت و حقایق آنها و اعطای حقِّ هر صاحبِ حقی براساس استعداد ذاتی آن، از راه اخبار و تعلیم حقیقی و ازلی که ربوبیت عظما و سلطنت کبرا نامیده می‌‌شود. صاحب چنین مقامی‌ مسمّا به خلیفه اعظم، قطب الأقطاب، انسان کبیر و آدم حقیقی است که از آن به قلمِ اعلا، عقلِ اوّل، روحِ اعظم و امثال آن تعبیر شده است".

جستارهای وابسته

• تفاضل ولایت‌ها
• عموم ولایت
• مرتبه ولایت
• مقام ولایت
• ولایت الهی
• ولایت امام
• ولایت انسان کامل
• ولایت تام
• ولایت تشریعی
• ولایت تکوینی
• ولایت حاکم
• ولایت خاصه
• ولایت شعبیه
• ولایت شیطان
• ولایت عامه
• ولایت مطلقه
• ولایت معنوی

منبع‌شناسی جامع ولایت

• کتاب‌شناسی ولایت
• مقاله‌شناسی ولایت
• پایان‌نامه‌شناسی ولایت

منابع

• اکبری ملک‌آبادی، هادی و یوسفی سوته، رقیه ، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: