بحث:جاهلیت در تاریخ اسلامی

مقدمه

• به تاریخ عرب قبل از اسلام، جاهلیت اطلاق می‌شود. این اصطلاح رایج شد تا حال مردم آن با مردم بعد از بعثت پیامبر(ص) جدا شود. قرآن، دوران متصل به ظهور اسلام را عصر جاهلیت نامیده است؛ عصری که سراسر شرک و تاریک‌اندیشی است.

نظام اقتصادی در عصر جاهلی

• علاوه بر کشاورزی و دامپروری که در مناطق محدودی از جنوب و شرق جزیرة العرب و نیز برخی واحه‌ها مانند یثرب، خیبر و طائف ممر درآمد بسیاری از ساکنان شبه جزیره بود تجارت نیز از منابع اصلی درآمد بسیاری از اعراب جاهلی به شمار می‌آمد. بسیاری از مردم یمن و نیز ساکنان شرق عربستان، در هجر، بحرین و عمان همچنین مکه و یثرب در حجاز، تجار قابلی به شمار می‌آمدند. آنان بازارهای بزرگی چون بازار عکاظ در نزدیک عرفات، ذی‌المجاز در عرفه، مشقر در هجر و... در سرتاسر عربستان برپا کرده بودند و در آن به تجارت می‌پرداختند. با این حال، بیشتر مردم عرب به ویژه بدویان را افراد نیازمند و فقیر تشکیل می‌دادند که بسیاری از آنان برای گذراندن معیشت خود، چاره‌ای جز راهزنی نمی‌دیدند.

نظام سیاسی - اجتماعی در عصر جاهلی

• اساس اجتماعی عرب بر قبیله بود و نظام سیاسی و اجتماعی‌اش را نظام قبیلگی تشکیل می‌داد؛ در این نظام سیاسی - اجتماعی، رئیس قبیله در رأس هرم قدرت قرار داشت و تواضع، حلم، صبر، سخاوت و شجاعت از جمله ویژگی‌های خاص او به شمار می‌رفت. مؤلفه‌ای که نقطه مشترک و قوام و همبستگی قبیله را تشکیل می‌داد عنصر "تعصب" بود که از راه پیوند نسبی و وابستگی خاندان‌ها به یکدیگر یا مفهومی مشابه به آن، همچون حلف و ولاء، حاصل می‌آمد و این تعصب به ویژه در نبردها و زد و خوردها، ضرورت کامل داشت. بر اساس این عنصر که بر اساس اصل واحد، خون و نژاد مشترک پدید می‌آمد، هر فرد قبیله، حاضر بود هر نوع فداکاری و ایثاری را در راه قبیله بپذیرد. آنان در این راه، حتی از بذل جان خود و فرزندانشان ابایی نداشتند. اگر به فردی از افراد قبیله ظلم و یا ستمی می‌شد، افراد قبیله، خود را ملزم به یاری او می‌دانستند. آنان معتقد بودند "خون را جز خون نمی‌شوید" و حتی حاضر بودند به جهنم بروند؛ ولی انتقام خود را بگیرند.
• از لحاظ طبقات اجتماعی نیز هر قبیله‌ای از سه طبقه اجتماعی تشکیل می‌شد. طبقه اصیل که شامل همه فرزندان اصلی قبیله بودند، طبقه موالی که از طریق پیمان یا همسایگی به قبیله می‌پیوستند و طبقه بندگان و بردگان که برخی سفید پوست و برخی سیاه‌ پوست بودند و اغلب آنها از بازارها خریداری می‌شدند. در عصر جاهلی، بردگان از هرگونه امتیازی محروم بودند.

عرب جاهلی و سجایای اخلاقی

• با وجود شرارت‌های بسیار در عرب جاهلی، نباید او را از کمالات انسانی و سجایای اخلاقی کاملاً بی‌بهره دانست. او بخشش و کرم را یکی از مظاهر سیادت و سروری می‌دانست و در زمان صلح و آرامش، بخشنده و جوانمرد بود و در بخشش، مبالغه می‌کرد و در این راه، ثروت را خوار و بی‌اعتبار می‌شمرد. بخشش عرب در پذیرایی از مهمان و فراهم کردن آسایش او تجلی می‌یافت و به زیادی مهمان مباهات می‌کردند.
• اعراب در دفاع از قبیله یا زنان خود و صیانت آنان از خواری و ذلت اسارت، شجاع و دلیر بودند و در این راه از مرگ، باکی نداشتند. آنان پیوسته مسلح و مجهز بودند و در سفر از استراحت کردن و خوابیدن پرهیز می‌کردند و در دشت‌های خشک و صحراهای وحشت‌انگیز با اتکا به دلاوری، سرسختی و اعتماد به نفس خویش، تنها سفر می‌کردند و اگر صدایی از آنان کمک می‌طلبید، بی‌درنگ به سوی آن می‌شتافتند و هیچ‌گونه هراسی به دل خود راه نمی‌دادند.
• بسیاری از اعراب عصر جاهلیت در لجنزار فساد دست و پا می‌زدند؛ اما در عین حال پاکدامنی را نیز بمانند شجاعت و بخشندگی ارج می‌نهادند و آن را از لوازم و شرایط سروری برمی شمردند. از دیگر خصوصیات عرب دوره جاهلی، وفاداری و وفای به عهد است. آنان از هرگونه پیمان‌شکنی و نیرنگ، بیزار بودند.

زن در دوره جاهلی

• همچنین زن در نگاه اعراب جاهلی هیچ‌گونه ارزشی نداشت. آنان وجود زن و دختر را مایه ننگ و سرافکندگی می‌دانستند و زنان را شایسته ارث نمی‌دانستند و بر آن بودند که تنها کسانی که شمشیر می‌زنند و از قبیله دفاع می‌کنند از حقارت برخوردارند. آنان نه تنها به زنان ارث نمی‌دادند؛ بلکه با مرگ شوهر، او را نیز به ارث می‌بردند﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾، زنان و دختران را بدون هیچ گونه محدودیتی به نکاح خود در می‌آوردند و یا طلاق می‌دادند. آنان حتی از زنده به گور کردن دختران نیز ابایی نداشتند﴿وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ﴾.
• خداوند در قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ﴾. همچنین می‌فرماید: ﴿وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ﴾ خداوند، آنان را گمراه و هدایت‌ نیافته معرفی می‌کند.
• اعراب، پسران را بر دختران ترجیح می‌دادند و این در جامعه قبیله‌ای که مبتنی بر عصبیت و نسب بود، امری طبیعی به شمار می‌آمد. زن عرب، نقش مهمی در حیات اجتماعی عصر جاهلی در جنگ و صلح ایفا می‌کرد. در جنگ و صلح، شریک زندگی مرد به حساب می‌آمد.
• در زمان جنگ، به سبب درخواست و برانگیختن غرور و غیرت شوهر خود در یورش‌ها و درگیری‌ها همراه او شرکت می‌کرد یا به مداوای مجروحان و آب دادن به جنگجویان می‌پرداخت. در زمان صلح و امنیت، اگر زن در مناطق کشاورزی زندگی می‌کرد وقت خود را در کمک به شوهر یا در آشپزی و تهیه غذا برای همسر خود و دوشیدن شیر گوسفندان می‌گذراند یا به رشتن پشم و بافتن آن صرف می‌کرد. زنان در بسیاری از مواقع نیز به کارهایی نظیر تجارت، دایگی، آوازه‌خوانی، بافندگی و دباغی پوست می‌پرداختند تا از این طریق، ثروتی به دست آورند و تکیه‌گاه و پشتوانه زندگی خود قرار دهد.

ازدواج در عصر جاهلی

• عرب عصر جاهلی به یک همسر، بسنده نمی‌کرد و تعدد زوجات یا به منظور تأمین معاش زن انجام می‌گرفت یا از آن، هدف سیاسی مدنظر بود.
• ازدواج در عصر جاهلی انواع گوناگونی داشت؛ از جمله:

1. ازدواج بر اساس پرداخت مهریه: مرد در این نوع ازدواج از دختر کسی خواستگاری می‌کرد و با تعیین مهریه مشخصی، او را به عقد نکاح خود در می‌آورد. قریش و بسیاری از قبایل دیگر، این نوع ازدواج را ترجیح می‌دادند.
2. ازدواج صیغه‌ای: در این گونه ازدواج، زن، مدت معینی به همسری مرد در می‌آمد و چون مدت تعیین شده سپری می‌شد، از وی جدا می‌شد. مرد در این نوع ازدواج، مهریه معینی را به زن می‌پرداخت و فرزندانی که در نتیجه این ازدواج تولد می‌یافت از حق انتساب و ارث برخوردار بودند.
3. ازدواج با اسیران: مرد جنگجو در این نوع ازدواج با یکی از زنانی که به اسارت در آمده بود رابطه زناشویی برقرار می‌کرد. مرد در چنین ازدواجی، موظف به پرداخت مهریه نبود.
4. ازدواج با کنیزان: زناشویی با کنیزان از جمله حقوق پذیرفته شده برای مرد عرب بود و چون فرزندانی از طریق این ازدواج به دنیا می‌آمدند، حق انتساب به مرد را نداشتند؛ بلکه به عنوان بنده او به شمار می‌آمدند و مالک در صورت تمایل، آنها را آزاد می‌کرد.
5. ازدواج با زن پدر: مرد در این ازدواج، زن پدر در گذشته خود را به عنوان جزئی از میراث وی به همسری خود در می‌آورد﴿وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا﴾.

• اعراب در عصر جاهلی، زنان خود را در مقابل اخذ مال، طلاق می‌دادند. چون زن طلاق می‌گرفت یا شوهرش می‌مرد باید یک سال عده نگه می‌داشت و در خلال این مدت نباید ازدواج می‌کرد تا معلوم شود که از شوهر خود باردار است یا نه. این عمل برای حفاظت از اختلاط نسب‌ها انجام می‌شد.

جنگ‌های دوران جاهلیت "ایام العرب"

• روح نظام قبیلگی بدوی در دوران جاهلیت، جنگ بر سر ماندن بود. منشأ جنگ‌های عرب در آن عصر، عموماً عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بود و جنگ را وسیله‌ای طبیعی برای رسیدن به قدرت نزدیک و ریاست می‌دانستند. اگر قتلی در میان اعراب رخ می‌داد، مسئولیت عمده آن متوجه نزدیک‌ترین خویشاوندان قاتل بود و چون معمولاً طایفه قاتل به حمایت از وی برمی‌خاستند. جریان انتقام به جنگ‌های خونین می‌انجامید و سال‌ها طول می‌کشید؛ چنان که جنگ بسوس ۴۰ سال طول کشید. از مهم‌ترین جنگ‌ها می‌توان به جنگ "بسوس" و "داحس" اشاره کرد.

دین عرب جاهلی

• اعراب همانند توتم‌پرستان، حیوانات را مقدس می‌شمردند و به پرستش آنها می‌پرداختند. هدف اعراب از تقدس دادن به حیوانات با آنچه مورد توجه توتم‌پرستان بود تفاوت داشت. توتم‌پرستان تجلیل از پدرانشان را نیز مد نظر داشتند؛ اما مقصود اعراب از تقدیس حیوان فقط به دست آوردن برکت بود.
• همچنین اعراب معتقد بودند که توتم، هنگام وقوع خطر از پرستندگان خود حمایت می‌کند؛ به همین دلیل بود که در جنگ‌ها آن را همراه خود می‌بردند؛ همان‌گونه که ابوسفیان در جنگ احد چنین کرد و لات و عزی را همراه خود برد.
• عرب بادیه‌نشین عقیده داشت که در بعضی حیوانات، پرندگان، گیاهان و بعضی از مظاهر طبیعی، نظیر ستارگان، نیروی معنوی ناپیدا و پنهانی وجود دارد که در سرنوشت انسان و جهان مؤثر است. عرب بادیه‌نشین، میان این پدیده‌ها و مظاهر طبیعت و نیروهای ناپیدا، رابطه‌ای مقدس ایجاد کرده و سپس بت‌پرستی عرب به عبادت تخته‌سنگ‌هایی با ظاهر زیبا، تحول پذیرفته است. مهم‌ترین این تخته سنگ‌ها به رنگ سفید بود و میان این سنگ‌ها و گوسفند و شتر و شیر آنها رابطه‌ای وجود داشت؛ برای نمونه، یکی از این تخته سنگ‌ها "جلسد" است که بتی از "حضرموت" بود که به شکل انسان عظیم الجثه‌ای در آمده بود و صخره سفیدی را تشکیل می‌داد که پایه سیاهی داشت.
• افزون بر بت‌پرستی، ادیان الهی نیز در این سرزمین راه یافته بود. آیین مسیحیت از جمله این ادیان الهی بود. این دین چندان گسترشی در "جزیرة العرب" نیافته بود و انتشار آن علاوه بر نجران، تنها به مناطقی محدود می‌شد که عرب‌ها در کنار عناصر یونانی و رومی زندگی می‌کردند.
• دین یهود نیز چند قرن پیش از اسلام در عربستان نفوذ یافته بود. در این مدت، علاوه بر یهودیانی که قرن‌ها پیش به این سرزمین مهاجرت کرده بودند، بسیاری اعراب نیز آیین یهودیت را برگزیده بودند. در این میان "یثرب" از مراکز اصلی یهودیان به شمار می‌آمد. تیماء، فدک و خیبر نیز از جمله نقاط یهودی‌نشین شبه جزیره بودند.
• آیین حنیف نیز از دیگر ادیان توحیدی بود که در سرتاسر جزیرة العرب علاقه‌مندانی داشت. آنان آلایش بت‌پرستی را از دل و جان خود زدوده بودند و در عین حال به مسیحیت و یهودیت نیز روی نیاورده بودند. آنان که به یگانگی خدا قائل بودند به حنیفان معروف شدند. حنیف، صفت حضرت ابراهیم(ع) است که در چند آیه از قرآن کریم نیز ذکری از آن به میان آمده است.

نظام فرهنگی در عصر جاهلی

• جهل و خرافه، سراسر زندگی اعراب جاهلی را فرا گرفته بود که علت آن را می‌توان در دوری از فرهنگ و تمدن‌های پیشرفته بررسی کرد.‌
• اعراب دوران جاهلیت، روابط بسیاری از پدیده‌ها را درک نمی‌کردند و نمی‌توانستند رابطه منطقی بین آنها ایجاد کنند. اگر گاو ماده‌ای آب نمی‌خورد، علت را وجود دیوی میان شاخ‌های گاو نر می‌دانستند و آن را می‌زدند. هنگامی که شتر ماده‌ای مریض می‌شد، شتر نر سالمی را داغ می‌کردند. زمانی که شخص بزرگی از دنیا می‌رفت، در کنار قبرش، گودالی حفر کرده، شتری را در آن حبس می‌کردند تا از گرسنگی و تشنگی بمیرد، تصور بر آن بود که میت در روز حشر بدون وسیله نماند! آنها معتقد بودند شخص مار و عقرب گزیده، اگر فلز مس همراهش باشد، می‌میرد، برای همین، گردن‌بندی از طلا یا نقره به او آویزان می‌کردند. آنان بر این باور بودند که اگر شخصی به وسیله سگ وحشی و هار گزیده شود، مقداری از خون رئیس قبیله می‌تواند شفای او باشد. برای طرد ارواح شریر به استخوان‌های اموات و پارچه‌های آلوده به ناپاکی پناه می‌بردند و آن را بر گردن بیمار می‌آویختند. هنگامی که مادری در دهان فرزندش دمل یا زخم‌هایی می‌دید، طبقی بر سر می‌نهاد و در میان قبیله به جمع‌آوری نان و خرما می‌پرداخت. سپس آنها را برای سگ‌ها می‌ریخت، شاید فرزندش شفا یابد.
• آنان هنگام ورود در محلی جدید برای دوری از شرّ اجنه و طاعون، ده مرتبه، صدای الاغ در می‌آوردند و هنگام گم شدن در صحرا لباس‌هایشان را وارونه به تن می‌کردند تا پیدا شوند و....
• خرافه‌های جاهلی در میان آنان به گونه‌ای بود که قرآن از آن به غل و زنجیر بر اعضایشان تعبیر می‌کند﴿وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ﴾. این بیان قرآن، ناظر به این نکته است که در آن زمان، جهل و ناعدالتی، سراسر زندگی عرب جاهلی را فرا گرفته بود.
• در پایان باید به این نکته اشاره شود که سیاهی‌ها و زشتی‌هایی در زندگی عرب جاهلی وجود داشت؛ اما این بدان معنا نیست که عرب جاهلی از هیچ گونه علم و فضلی برخوردار نباشد. در میان عرب، شعر و خطابه، اهمیت و رواج بسیاری داشته است؛ به گونه‌ای که حتی شاعران ماهر هر قبیله، از افتخارات آن قبیله به شمار می‌رفتند. آنان شعر را وسیله‌ای برای ثبت اوضاع و اخبار مهم خود قرار می‌دادند.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: