بیعت در فقه سیاسی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث بیعت است. "بیعت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بیعت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

بیعت: پیمانِ اطاعت‌پذیری^[۱]، میثاقِ فرمانبرداری (میان امام و رعیت) ^[۲]، تعهد به خدمت و فرمان‌پذیری^[۳]؛ اصل آن "بیع" به معنای معامله و مبادله^[۴].
﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ الله﴾^[۵].
در نظام سیاسی اسلام بیعت نوعی شیوه انتخابی برای تعیین جانشین رسول اکرم(ص) قلمداد شده است^[۶].
یکی از بحث‌های مهم درباره بیعت در میان اندیشمندان و عالمان سیاسی مسلمان، بحث لزوم، حدود و شرایط بیعت است. آنچه مسلّم است، نقض بیعت از محرمّات است و در قرآن کریم با عنوان "نکث" مذمت شده است: ﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ﴾^[۷].
برخی فقها برای اثبات لزوم بیعت، با توسعه در مفهوم وکالت، بیعت را نوعی از وکالت شمرده‌اند که درواقع بیعت‌کننده موکل و رهبر وکیل است و این وکالت در چارچوب پیمان لازم است^[۸]؛ درحالی‌ که بر اساس نص صریح قرآن، بیعت نوعی بیع لازم است که لزوم آن مانند بیع به مفاد مبایعه - که پیمان وفاداری و اطاعت‌پذیری است -ثابت می‌شود و نیازی به تکلّف‌ بیعت تحت وکالت برای اثبات لزوم نیست^[۹].

بیعت در واژه‌نامه فقه سیاسی

بیعت در لغت، به معنای عهد و پیمان، و در اصطلاح، به رسمیت شناختن امارت و خلافت دیگری^[۱۰] و یا تعهدی است که افراد جامعه به منظور پیروی از خلیفه، امام و حاکم آن را می‌پذیرند. در واقع این عمل، نوعی قرار داد مبتنی بر قبول پیروی از سوی امت و قیام به عدالت از جانب امام منعقد گردیده و در بیعت، هر یک از طرفین، دارای حقوق و تکالیف‌اند؛ یعنی حقوق امت بر حاکم، اقامه عدل و انصاف و حقوق حاکم نیز فرمانبرداری امت از اوامر او در برابر اجرای عدل و انصاف از سوی حاکم می‌باشد^[۱۱]. عمل بیعت اغلب، با دست دادن به حاکم اسلامی انجام می‌گرفت، ولی پیامبر(ص) هنگام فتح مکه، پس از بیعت با مردان، دست‌های خود را در قدح آبی فرو برد و زنان نیز چنین کردند و بدین‌سان، پیمان زنان مکه انجام پذیرفت^[۱۲]. امروزه، در زمان غیبت و ولایت فقها، بیعت جای خود را به "تقلید" -پیروی عملی از مجتهد جامع الشرایط - داده است.

در اسلام نخستین بار، در جریان فرمان آیۀ انذار^[۱۳]، سخن از بیعت به میان آمد؛ امّا مسلماً بیعت به طور جدی و عمومی، در بیعت عقبه اول و دوم مطرح گردید^[۱۴]. در سال سیزدهم بعثت، کاروانی از اهالی یثرب در مکه، نزدیکی "جمرات" جایی که اکنون "مسجد البیعه" در آن قرار دارد - با پیامبر(ص) بیعت کردند^[۱۵].

گفتنی است در مورد پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) که از سوی خدا نصب می‌شوند، بیعت نوعی تأکید بر وفاداری است، نه راهی برای پذیرش رسالت و امامت؛ زیرا اطاعت از آنها در هر حال واجب است، ولی در بیعت با خلفا، هدف اصلی از بیعت پذیرش مقام خلافت بود^[۱۶]^[۱۷].

منابع

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۲، ص۲۶۵.
↑ احمد بن یوسف سمین حلبی، عمدة الحفاظ، ج۱، ص۲۸۴.
↑ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۱۵۵.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱، ص۳۶۴.
↑ «بی‌گمان آنان که با تو بیعت می‌کنند جز این نیست که با خداوند بیعت می‌کنند» سوره فتح، آیه ۱۰.
↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۲۷۵.
↑ «از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند» سوره فتح، آیه ۱۰.
↑ حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، ج۱، ص۵۶۹-۵۷۶.
↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص:۱۵۵.
↑ لغت‌نامه دهخدا، ج۴، ص۵۲۳۵. نهایه ابن اثیر، ج۱، ص۱۷۴. لسان العرب، ج۱، ص۵۵۸. صبح الاعشی، ج۹، ص۲۷۳.
↑ روض النضیر، ج۵، ص۲۶؛ نهج البلاغه، خطبه ۳۴؛ مقدمه ابن خلدون، ص۱۷۴.
↑ طبقات ابن سعد، ج۱، ص۲۲۰؛ تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۷۰؛ مجمع البیان، ج۵، ص۲۷۶؛ فروغ ابدیت، ج۲، ص۳۴۵.
↑ ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ «و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴؛ الغدیر، ج۲، ص۲۸۷.
↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۳؛ سیره ابن هشام، ج۲، ص۴۴۶-۴۴۲.
↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۳.
↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹؛ تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۷۰؛ خصال صدوق، باب الثلاثة، حدیث ۷۰؛ بحار الانوار، ج۶۷، ص۱۸۵؛ نهج البلاغه، خطبه ۲ و ۱۳۶.
↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۶۰.

[1] خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۲، ص۲۶۵.

[2] احمد بن یوسف سمین حلبی، عمدة الحفاظ، ج۱، ص۲۸۴.

[3] حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۱۵۵.

[4] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱، ص۳۶۴.

[5] «بی‌گمان آنان که با تو بیعت می‌کنند جز این نیست که با خداوند بیعت می‌کنند» سوره فتح، آیه ۱۰.

[6] سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۲۷۵.

[7] «از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند» سوره فتح، آیه ۱۰.

[8] حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، ج۱، ص۵۶۹-۵۷۶.

[9] نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص:۱۵۵.

[10] لغت‌نامه دهخدا، ج۴، ص۵۲۳۵. نهایه ابن اثیر، ج۱، ص۱۷۴. لسان العرب، ج۱، ص۵۵۸. صبح الاعشی، ج۹، ص۲۷۳.

[11] روض النضیر، ج۵، ص۲۶؛ نهج البلاغه، خطبه ۳۴؛ مقدمه ابن خلدون، ص۱۷۴.

[12] طبقات ابن سعد، ج۱، ص۲۲۰؛ تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۷۰؛ مجمع البیان، ج۵، ص۲۷۶؛ فروغ ابدیت، ج۲، ص۳۴۵.

[13] ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ «و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴؛ الغدیر، ج۲، ص۲۸۷.

[14] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۳؛ سیره ابن هشام، ج۲، ص۴۴۶-۴۴۲.

[15] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۳.

[16] ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹؛ تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۷۰؛ خصال صدوق، باب الثلاثة، حدیث ۷۰؛ بحار الانوار، ج۶۷، ص۱۸۵؛ نهج البلاغه، خطبه ۲ و ۱۳۶.

[17] فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۶۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]