صحیفه سجادیه در معارف و سیره سجادی
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صحیفه سجادیه است. "صحیفه سجادیه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل صحیفه سجادیه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
صحیفه کامله سجادیه، مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد(ع) است که آنها را به دو فرزندش امام محمد باقر(ع) و زید املا کرده است و آنان سپس این دعاها را در دو نسخه نوشته‌اند. متوکل بن هارون، راوی اول صحیفه سجادیه موجود، پس از ملاقات با یحیی بن زید و اظهار ناراحتی امام صادق(ع) نسبت به شهادت پدر یحیی، زید مجموعه‌ای نفیس از ادعیه امام سجاد(ع) را که به خط جناب زید بوده است، از وی دریافت می‌کند تا در صورت کشته شدن او به دست بنی‌امیه نیفتد. متوکل بعداً این مجموعه را به امام صادق(ع) عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر(ع) مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای صحیفه، ۶۴ دعا را می‌نویسد که با گذشت زمان باز هم تعدادی از آنها کاسته می‌شود، لذا در مجموعه حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است[۱]. این کتاب شریف پس از قرآن و نهج‌البلاغه سومین کتاب مقدس شیعیان به حساب می‌آید و ششمین کتابی است که در جهان اسلام تألیف شده است[۲].
صحیفة کامله سجادیه از دیرباز مورد توجه و مراجعه علمای اسلامی واقع بوده و شرح‌های چندی بر آن نوشته شده و به صفت‌هایی چون زبور آل محمد(ص) و انجیل اهل بیت(ع) موصوف گشته است. وصف “کامله” برای آن، به احتمال صحیح‌تر، از آن روست که دستوری کامل برای درخواست بنده از خدای تعالی است، و چون چنین دعاهایی از ائمه معصومین(ع) با این ترتیب صدور نیافته، این ادعیه در مقابل دعاهای ائمه دیگر به “کامله” ملقّب شده است[۳].[۴]
اعتبار صحیفه
صحیفه سجادیه از نظر مستند بودن در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: “صحیفه اولی که سند آن به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد... از متواترات و [[[قطعیات]]] نزد أصحاب است؛ چرا که از ویژگی‌های آن، این است که [تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند”[۵]. صدر بلاغی می‌نگارد: این مجموعه که به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد ملقب است، و صحیفه کامله سجادیه نام دارد، بر سبیل تواتر از سه طریق: امامیه، فرقه اسماعیلیه، و طائفه زیدیه از امام همام حضرت سیدالساجدین(ع) روایت شده است[۶]. در این مورد سید محسن امین می‌نویسد: بلاغت الفاظ صحیفه و فصاحتی که هرگز زوال نمی‌پذیرد، معانی و مضامین بسیار عالی و محتوای عمیق و بی‌نظیر آن دریای تذلل و فروتنی، در پیشگاه باری تعالی، و ثنا و ستایش به درگاه او و اسلوب‌های عجیبی که در طلب عفو و رحمت الهی، و توسل به ذات مقدس او در آن وجود دارد، اینها همه از قوی‌ترین شواهد در صحت انتساب صحیفه به امام سجاد(ع) است. و اینکه این درّ گران‌بها از آن دریای عمیق، و این گوهر قیمتی از آن معدن ثمین، و این میوه از آن شجره طیبه است و اینها همه غیر از شهرت تردیدناپذیر صحیفه و تعداد اسانید متصل به آن تا صاحب اصلی این ادعیه یعنی امام چهارم است[۷].[۸]
صحیفه از دیدگاه بزرگان و دانشمندان
در اهمیت جایگاه و بلاغت بیان و برتری گفتار صحیفه، همین بس که نه تنها علمای شیعه که دانشمندان اهل تسنن نیز در مقابل آن سر تعظیم فرود آورده‌اند. طنطاوی دانشمند اهل سنت درباره صحیفه می‌نویسد: این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران‌بهای جاوید که از مواریث نبوت است دست نیافته بودیم. من هرچه در آن می‌نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می‌یابم[۹].
همچنین سید علی خان در کتاب ریاض‌السالکین در معرفی صحیفه چنین می‌گوید: بدان که بر این صحیفه شریفه اثر بارزی از علم الهی و رایحه و بوی عطری از کلام نبوی است. تا جایی که برخی از عارفان درباره آن گفته‌اند: صحیفه سجادیه در همان مجرای الهامات و وحی‌های آسمانی و در همان منهج و مسیر صحیفه‌هایی است که به صورت لوح از عرش حضرت باری‌تعالی نازل می‌شده است؛ به جهت آنکه مطالبی که در آن مندرج می‌باشد، بر انوار حقایق معرفت و میوه‌های شیرین باغ‌ها و بستان‌های حکمت مشتمل است[۱۰] مرحوم فیض‌الاسلام در مقدمه شرح خود بر این کتاب ارزشمند می‌نویسد: “این کتاب را هر کس از روی اخلاص و با نیت پاک بخواند و در فهم معانی آن اندیشه کند بی‌درنگ نور الهی در دل او تابیده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نیک‌بختی دنیا و آخرت قدم می‌گذارد”[۱۱]. امام خمینی، صحیفه سجادیه را نمونه کامل قرآن صاعد و از بزرگ‌ترین مناجات‌های عرفانی در خلوتگاه انس معرفی نمودند که “دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است... کتاب شریفی که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند”[۱۲]. دکتر زکی مبارک از نویسندگان جهان عرب، در کتاب “التصوف الاسلامی و الادب و الاخلاق” صحیفه سجادیه را از جهات گوناگون با انجیل مقدس همانند ساخته است، با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی مسیح می‌گرداند، و صحیفه سجادیه صفحه دل را به آستان الهی متوجه می‌سازد[۱۳].
آقای “اندره کوفسکی” دانشمند مسیحی لهستانی درباره صحیفه می‌نویسد: من عمیقاً تحت‌تأثیر اندیشه‌های امام مسلمانان حضرت سجاد(ع) قرار گرفته‌ام. مطالعه این اثر گران‌بها و دقت در مضامین و معارف سرشار این کتاب مرا مجذوب خود ساخته و خدایی به من بخشیده است[۱۴].[۱۵]
دعاهای صحیفه
همان‌طور که گفته شد صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعاست که در زیر فهرست این ادعیه را از نظر می‌گذرانیم، این فهرست اشاره‌ای اجمالی به محتوای غنی صحیفه که سرتاسر نیایش با معبود است، می‌نماید[۱۶]:
- دعای آن حضرت در ستایش خدای عزوجل؛
- دعای آن حضرت بر محمد و آل محمد(ص)؛
- دعای آن حضرت بر حاملان عرش؛
- دعای آن حضرت بر آنان که به پیامبران ایمان آورده‌اند؛
- دعای آن حضرت برای خود و نزدیکانش؛
- دعای آن حضرت به وقت صبح و شام؛
- دعای آن حضرت به وقت مهمّات و رنج؛
- دعای آن حضرت در پناه بردن به خداوند؛
- دعای آن حضرت در شوق به آمرزش؛
- دعای آن حضرت در پناه بردن به خدا؛
- دعای آن حضرت در عاقبت به خیری؛
- دعای آن حضرت در اقرار به گناه؛
- دعای آن حضرت در طلب حاجت‌ها؛
- دعای آن حضرت در دادخواهی از ستمگران؛
- دعای آن حضرت به وقت بیماری؛
- دعای آن حضرت در طلب بخشش و آمرزش گناهان؛
- دعای آن حضرت چون نام شیطان برده می‌شد؛
- دعای آن حضرت در دفع بلاها و سختی‌ها؛
- دعای آن حضرت به وقت درخواست باران؛
- دعای آن حضرت در مکارم الاخلاق؛
- دعای آن حضرت به وقت رویدادهای اندوه‌آور؛
- دعای آن حضرت در سختی و گرفتاری؛
- دعای آن حضرت برای تندرستی؛
- دعای آن حضرت برای پدر و مادر؛
- دعای آن حضرت برای فرزندانش؛
- دعای آن حضرت برای همسایگان و دوستان؛
- دعای آن حضرت برای مرزداران؛
- دعای آن حضرت در ترس ازخدا؛
- دعای آن حضرت به وقت تنگی رزق؛
- دعای آن حضرت برای ادای وام؛
- دعای آن حضرت در توبه و بازگشت؛
- دعای آن حضرت در نماز شب؛
- دعای آن حضرت در درخواست خیر و نیکی؛
- دعای آن حضرت به هنگام گرفتاری؛
- دعای آن حضرت در رضا به قضای حق؛
- دعای آن حضرت به وقت شنیدن رعد؛
- دعای آن حضرت در شکر؛
- دعای آن حضرت در عذرخواهی از حق؛
- دعای آن حضرت در طلب عفو؛
- دعای آن حضرت به وقت یاد مرگ؛
- دعای آن حضرت در درخواست پرده‌پوشی؛
- دعای آن حضرت به وقت ختم قرآن؛
- دعای آن حضرت به وقت دیدن ماه نو؛
- دعای آن حضرت به وقت فرارسیدن ماه رمضان؛
- دعای آن حضرت به هنگام وداع ماه رمضان؛
- دعای آن حضرت در روز عید فطر و جمعه؛
- دعای آن حضرت در روز عرفه؛
- دعای آن حضرت در روز عید قربان و جمعه؛
- دعای آن حضرت در دفع مکر دشمنان؛
- دعای آن حضرت در ترس از حق؛
- دعای آن حضرت در تضرع و زاری به درگاه حق؛
- دعای آن حضرت در اصرار در طلب؛
- دعای آن حضرت در اظهار فروتنی؛
- دعای آن حضرت در رفع اندوه‌ها.[۱۷]
اهداف صحیفه سجادیه
صحیفه چگونه ستایش کردن، تسبیح نمودن و تهلیل خداوند را می‌آموزد، و راه توبه و کیفیت انابه و عذرخواهی از عصیان و خطا را هموار می‌سازد و شیوه دعا و نیایش به درگاه الهی را به آدمیان تعلیم می‌دهد. این کتاب نیایش، چگونه درود فرستادن بر پیامبر و اهل‌بیت عصمت و طهارت را آموزش می‌دهد، و راه استقامت در برابر ناملایمات و مصائب و صبوری در انجام تکالیف و وظایف بندگی را به خوبی ترسیم می‌کند و حقوق پدر، مادر، فرزندان، همسایگان و دوستان را برای همگان به خوبی تبیین می‌کند. صحیفه نه تنها دعا، که کتاب سخن گفتن در سکوت با لبانی دوخته و آموختن هنر مبارزه بدون سلاح است. صحیفه انسانی آرمانی را توصیف می‌کند که نه در جست‌وجوی مقام و مال که در حقیقت در پی خدا است و درس عشق‌بازی با خداوند را می‌آموزد و در عین حال وظایف انسان را در مسائل اقتصادی، مالی، اجتماعی به خوبی تشریح می‌کند. این کتاب مقدس استعانت از خداوند در تنگی معیشت را یاد می‌دهد و راه التجا، پناه بردن به خدا و طلب استغفار را به خوبی نشان می‌دهد. معرفت خدای جهان و وحدانیت ذات مقدس الهی، عظمت، وسعت قدرت، تدبیر خداوند و گستره علم الهی، مفهوم ازلیّت و ابدیّت خداوند در کلاس توحید و مبدأشناسی صحیفه، با تعابیر ظریف و دقیق علمی، به خوبی بیان شده است و عالی‌ترین و بلندترین معارف توحیدی را در بر دارد. در کلاسی دیگر، پرده از مفهوم صحیح عدل الهی در برابر انسان آرمانی می‌گشاید. در صحیفه معنای دقیق خوف و رجا، اتکا بر توفیق الهی و چشم امید بر رحمت الهی داشتن، تولی و تبری، شفاعت و توسل و راه‌های تعالی معنوی به انسان آموزش داده می‌شود. و به آدمی تعلیم می‌دهد که چگونه از اعمال پلید و خصلت‌های ناشایسته منزه گردد. درس انسان‌شناسی، آغاز و فرجام انسان، امتیازات انسان و بیان اوصاف انسان آرمانی از ویژگی‌های برجسته صحیفه است که با تعلیم خلق و خوی شایسته موجبات سعادت دنیوی و اخروی انسان را فراهم می‌آورد. با نگاهی گذرا به دعاهای صحیفه معلوم می‌شود که معارف والای این دفتر انسان‌سازی، در عین ایجاز، تمام اصول بندگی و قوانین تعلیمی و حقایق اسلام برای تزریق روح عبادت و سعادت واقعی در رگ‌های خشکیده پیکره انسانیت را در بر دارد و همچون مروارید در دریای تاریک جهل و شقاوت نورافشانی می‌کند.[۱۸].[۱۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ سیره پیشوایان، ص۲۶۱.
- ↑ ریاض‌العابدین، ص۴۴- ۲۳۰؛ صحیفه سجادیه، روایت ابن اشکیب، ص۱۴.
- ↑ زندگی عرفانی عملی در صحیفه سجادیه، ص۱۸- ۱۹.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۲.
- ↑ الذریعة، ج۱۵، ص۲۰.
- ↑ ترجمه صدر بلاغی، صحیفه کامله سجادیه، ص۲.
- ↑ اعیان الشیعة، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۳.
- ↑ صحیفه سجادیه، ترجمة صدر بلاغی، ص۳۷.
- ↑ ریاض‌السالکین، ج۱، ص۱۵.
- ↑ ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، فیض‌الاسلام، ص۴.
- ↑ صحیفه امام، ج۲، ص۲۰۹.
- ↑ صحیفه سجادیه، ترجمه اسدالله مبشری، ص۱۳۰.
- ↑ نگرش کوتاه بر عملکرد ۲۲ ساله مرکز نشر معارف اسلامی در جهان.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۴.
- ↑ صحیفه کامله سجادیه، ترجمه حسین انصاریان.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۴.
- ↑ اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج۱، مؤسسه دارالاضواء، بیروت، الذریعه، آقا بزرگ الطهرانی، ج۱۵، دارالاضواء، بیروت، لبنان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیّد‌الساجدین، السید علی خان المدنی الشیرازی، تحقیق: السید محسن الحسینی الامینی، ج۱، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۱؛ ریاض‌العابدین فی شرح صحیفه مولانا و مولی المؤمنین علی بن الحسین زین‌العابدین، شارح قهپائی، به اهتمام: حسین درگاهی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،تهران، ۱۳۷۴؛ سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق(ع)، قم، ۱۳۷۲؛ صحیفه امام، مؤسسه نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸، چاپ اول؛ صحیفه سجادیه، ترجمه اسدالله مبشّری، نشر نی، تهران، ۱۳۷۰، چاپ اول؛ صحیفه سجادیه، ترجمه و شرح سیدعلی نقی فیض‌الاسلام، تهران، ۱۳۷۴؛ صحیفه سجادیه، ترجمه صدرالدین بلاغی، تهران، انتشارات حسینیه ارشاد، بی‌تا؛ عرفان عملی در صحیفه سجادیه، فاطمه رکنی یزدی؛ نگرش کوتاه بر عملکرد ۲۲ ساله مرکز نشر معارف اسلامی در جهان، ۱۳۷۷، چاپ اول.
- ↑ ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۵.