مرجئه در کلام اسلامی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مرجئه در حدیث - مرجئه در فرق و مذاهب - مرجئه در کلام اسلامی - مرجئه در تاریخ اسلامی - مرجئه در معارف مهدوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مرجئه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی مرجئه

• "مرجئه" نام فرقه‌ای از فرق اسلامی است که در پایان نیمه اول قرن اول هجری پدید آمد. در شرح مرجئه دو معنای متفاوت ارائه شده است:

1. مرجئه به معنای "تأخیر انداختن": اطلاق مرجئه بر این فرقه از آن حیث است که عمل را از نظر رتبه، از ایمان مؤخر می‌دانستند.
2. مرجئه به معنای "امید دادن": اطلاق این اسم بر این فرقه از آن جهت است که معتقد بودند معصیت به ایمان ضرر نمی‌زند و امید به بخشایش گناهکاران در قیامت هست.

• همچنین برخی قائلند ارجاء به معنای تأخیر انداختن علی (ع) از درجۀ اول به رتبۀ چهارم است، که اگر به این معنا باشد، مرجئه مقابل شیعه قرار می‌‌گیرند.

عقاید مرجئه

• مرجئه، از اولین فرقه‌های پدیدار شده در عالم اسلام است که بر ایمان قلبی به جای عمل با اعضا و جوارح، تأکید دارد که اگر انسان از نظر عقیده و ایمان که به حوزۀ قلب مربوط است مسلمان باشد، از جرگۀ اهل ایمان به حساب می‌‌آید و معیار ایمان را عمل نمی‌دانستند. از نظر آنان اگر ایمان درست بود، مانعی ندارد عمل انسان فاسد باشد، ایمان، کفارۀ عمل بد است. مرجئه از لحاظ تأثیر گناه بر ایمان، در نقطۀ مقابل خوارج قرار داشتند.
• مهمترین مسأله در اندیشۀ ارجاء، تعریف ماهیت ایمان و در واقع ملاک و میزان صدق نام مسلمان بر افراد است. اهمیت مسألۀ ایمان و تعریف آن به اندازه ای است که برخی منابع آن را ملاک مرجئ دانستن یا ندانستن اشخاص معرفی کرده اند: "هرکس بگوید ایمان قول و عمل است و کاستی و فزونی می‌‌یابد از ارجاء خارج شده است".
• مسألۀ ایمان خود دارای چند فرع است که عبارتند از:

1. پیوند ایمان و عمل: اهل سنت عقیده داشتند انجام اعمال و تکالیف دینی خود بخشی از ماهیت ایمان را تشکیل می‌‌دهد. طرفداران ارجاء چنین دخالتی را نمی‌پذیرند؛
2. کاهش و افزایش ایمان: برخی معتقد بودند اعمال نیک ایمان را افزایش می‌‌دهد، مرجئه عقیده داشتند اعمال دینی بر آن نمی‌افزاید و از آن نمی‌کاهد؛
3. مسألۀ استثنا در ایمان بدان معنا که آیا رواست کسی به طور مطلق بگوید من مؤمنم یا اینکه باید این سخن را که من مؤمنم با قید انشاءالله مقید سازد. در حالی که موضع عمومی اهل سنت لزوم استثنا گفتن است، مرجئه چنین قیدی را لازم نمی‌شمرند؛
4. مسألۀ عدم خلود در آتش برای گناهکاران: مرجئه از آن روی که گناهکاران را نه کافر بلکه مسلمانی می‌‌دانستند که مرتکب خطا شده است، معتقد بودند چنین کسی در آتش مخلّد نمی‌شود. مرجئه افزون بر این در مباحثات سیاسی اجتماعی نیز خلفا را تکفیر نمی‌کردند.

• مرجئه در درجه اول با خوارج و عقیدۀ ایشان مبنی بر اینکه هرکس مرتکب گناه شود کافر است، مخالف بوده‌اند و در مرحلۀ دوم، از زمره عقاید آنها، تنقیص علی (ع) است. به نظر می‌‌رسد ایشان در این عقیده از نظریات بنی امیه متأثر بوده و از ایشان الهام گرفته‌اند. تنقیص علی (ع) در نزد ایشان تا به آنجاست که مأمون خلیفه عباسی در هجو یکی از ایشان می‌‌گوید: "هرگاه خواستی که مُرجی (مفرد مرجئه) پیش از رسیدن مرگش بمیرد، نام علی (ع) را پیش او تجدید کن و بر نبی (ع) و آل او صلوات بفرست". از همین عبارت می‌‌توان کیفیت ارتباط مرجئه با علی (ع) و آل محمد (ص) را دانست.
• در جریان اختلاف میان علی (ع) و معاویه کسانی ادعا کردند حقیقت بر ایشان مشتبه شده است. پس در خانه نشستند و دربارۀ امور جامعه قضاوت نکردند. اینان می‌گفتند، ما از عقیده باطنی کسی خبر نداریم و نمی‌دانیم چه کسی در دل، مسلمان و مؤمن است و چه کس، کافر و فاسق؛ زیرا همگی به ظاهر، مسلمان‌اند. پس سزاوار است ثواب و عقاب آنان را تا قیامت به تأخیر اندازیم تا خدا درباره آنان داوری کند. بدین‌سان، مرجئه در این دنیا به ثواب یا گناه مسلمانان حکم نمی‌کنند و تنها ایمان را برای مسلمانان کافی می‌دانند.
• فرقۀ مرجئه همچون خوارج اندک اندک از عقاید سیاسی محض رو به سوی عقاید کلامی نهاد. ابوحنیفه ـ پیشوای مذهب حنفی ـ مهم‌ترین شخصیت این دوران بود که عقاید کلامی ویژه‌ای برای این فرقه ترتیب داد. او نوشته‌ها و مطالب منظمی دربارۀ عقیده ارجاء تدوین کرد. پس از ابوحنیفه، ابومطیع بلخی دو کتاب با عنوان‌ فقه الابسط و العالم و المتعلم‌ نگاشت که اساس کلام مرجئه را در خود داشتند. از آثار مهم دیگر مرجئة السواد الاعظم‌ نوشته حکیم سمرقندی است. امروزه از فرقۀ مرجئه خبری نیست و این فرقه از میان رفته است؛ ولی رگه‌هایی از این تفکر را در قالب اباحه‌گری در دیگر فرق می‌توان بازیافت.
• اکثریت مرجئه، امامت را برای غیر قریش جائز نمی‌دانستند، ولی بعض آنان می‌گفتند: هرکس احکام قرآن و سنت رسول (ص) را برپا دارد، می‌تواند امام باشد و حکم امامت را به اجماع امت وانهاده بودند و معتقد بودند پیشوا هر چند گناه کند، مقامش باقی و اطاعتش واجب است و اقتدا کردن نماز به او صحیح است.
• در مجموع عقاید مرجئه عبارت بود از: جای دادن مرتبت عمل، پس از ایمان؛ داوری نکردن دربارۀ سرنوشت اخروی فرد مسلمان؛ مؤمن دانستن هر کس که به مسلمانی اقرار ظاهری کند؛ وانهادن امامت امت به اجماع امت؛ حکم به امامت هر کس که اجماع بر امامت او حاصل آید اگر به کتاب و سنت آگاه باشد هر چند گناه کند.
• رأی و عقیده مرجئه به نفع دستگاه حاکم بود، یعنی موجب می‌‌شد مردم برای فسق و فجور دستگاه حاکم، اهمیت چندانی قائل نشوند و آنها را با همه تبهکاری‌ها اهل بهشت بدانند! از این‌رو پیدایش مرجئه ریشۀ سیاسی داشت، آنها اعمال سلاطین بنی‌امیه را تصحیح می‌‌کردند، بنی‌امیه هم متقابلاً آنها را مورد تأیید قرار می‌‌دادند. البته بعد از انقراض بنی‌امیه، بنی‌عباس بر اساس خصومتی که با بنی‌امیه داشتند، ریشۀ مرجئه را زدند.

انشعابات مرجئه

• فرقۀ مرجئه به فرقه‌هایی انشعاب یافت که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

1. مرجئه شبیبیه: همان مرجئه خوارج‌اند که به جبر و قدر اعتقاد ندارند؛
2. مرجئه قدریه: یاران غیلان دمشقی‌اند که انسان را مختار می‌دانند؛
3. مرجئه جبریه یا جهمیه: به جبر معتقدند و مرتبت عمل را پس از ایمان می‌انگارند.
4. مرجئۀ خالصه: فقط به ارجا قائل بودند و این صنف چند فرقه می‌‌شدند که عمده‌ترین آنها که در منابع مختلف دربارۀ آنها به وحدت نظر می‌‌توان دست یافت، عبارتند از:
   1. یونسیه: پیروان یونس بن عون نمیری که عقیده داشتند ایمان تنها شناخت خداوند و فروتنی و فرمانبری در برابر او، محبت قلبی نسبت به او و خودداری از گردن فرازی در مقابل وی است؛
   2. غسّانیه: پیروان غسان کوفی، عقیده داشتند ایمان همان شناخت خدا و پیامبران و اقرار به آنهاست و ایمان کاستی و فزونی نمی‌یابد و هر یک از فقره‌های ایمان، خود بخشی از ایمان را تشکیل می‌‌دهد؛
   3. تومنیه (معاذیه): پیروان ابومعاذ تومنی، عقیده داشتند ایمان نامی برای مجموعه ای از چند نکته است: معرفت، تصدیق و باور، محبت و اخلاص، و اقرار به آنچه پیامبر (ص) آورده است؛
   4. ثوبانیه: پیروان ابوثوبان مُرجی که حکم به ایجاب چیزهایی به حکم عقل و قبل از رسیدن شرع می‌‌کردند.

• امروزه از فرقه مرجئه خبری نیست و این فرقه از میان رفته است؛ ولی رگه‌هایی از این تفکر را در قالب اباحه‌گری در دیگر فرق می‌توان بازیافت. در زمان ظهور نیز مرجئه جزء سپاه سفیانی خواهند بود که به سپاه حضرت مهدی (ع) هجوم می‌برند.
• امروزه از فرقه مرجئه خبری نیست و این فرقه از میان رفته است؛ ولی رگه‌هایی از این تفکر را در قالب اباحه‌گری در دیگر فرق می‌توان بازیافت. در زمان ظهور نیز مرجئه جزء سپاه سفیانی خواهند بود که به سپاه حضرت مهدی (ع) هجوم می‌برند.

منابع

• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
• فرهنگ شیعه
• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: