فاطمه معصومه در معارف و سیره رضوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث فاطمه معصومه است. "فاطمه معصومه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

فاطمه معصومه در تراجم و رجال - فاطمه معصومه در تاریخ اسلامی - فاطمه معصومه در معارف و سیره رضوی

حضرت فاطمه معصومه(س) پس از امام رضا (ع) دومین شخصیت خاندان امام کاظم (ع) بوده و به القاب والایی چون معصومه، کریمه اهل بیت، اخت الرضا(ع) و ... خوانده شده است. ایشان در سال ۲۰۱ هجری به شوق دیدار برادر از مدینه به سمت مرو حرکت کرد اما در شهر ساوه کاروان ایشان مورد تهاجم قرار گرفته و به حضرت نیز غذای سمی دادند لذا حضرت بیمار شد و بعد از ورود به شهر قم و پس از چند روز وفات کردند.

مقدمه

حضرت فاطمه معصومه(س) پس از امام رضا(ع)، دومین شخصیت ملکوتی خاندان موسی بن جعفر(ع) به شمار می‌آید و به القاب والایی چون معصومه، کریمه اهل بیت، طاهره، حمیده، بِره، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه، مرضیه، سیده و اخت الرضا(ع)، خوانده شده است که همه به واسطه مقامات عالی عرفانی و سلوک معنوی ایشان در طول حیات و یا ظهور کرامات عدیده از سوی آن بانوی مکرمه است. شخصیت معنوی و ملکوتی حضرت فاطمه معصومه(س) به اندازه‌ای است که زیارت وی از سوی امام معصوم(ع) ترغیب شده است. امام رضا(ع) در جواب سعد بن سعد فرمود: «مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ» (هر کس او را زیارت کند، ثوابش بهشت خواهد بود.). همچنین امام جواد(ع) می‌فرمایند: «مَنْ زَارَ عَمَّتِي بِقُمَ فَلَهُ الْجَنَّةُ» (هر که عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت از آن اوست.).

حضرت فاطمه معصومه(ع)، دخت گرامی حضرت امام موسی کاظم(ع) است که در ماه ذی القعده سال ۱۷۳ هجری قمری، در مدینه متولد شد. این بانو، دومین فرزند امام کاظم(ع) و تکتم (نجمه) خاتون عالی هستند.

حضرت معصومه(ع) هنگام شهادت پدر که در سال ۱۸۳ هجری قمری رخ داد، ده سال داشتند و بخش مهمی از دوران کودکی‌شان را با روزگار تلخ فراق پدر که در زندان به سر می‌بردند، گذراندند. در این مدت، ایشان در پناه برادر بزرگوارشان ـ امام رضا(ع) ـ زندگی می‌کردند. یک سال بعد از آمدن امام رضا(ع) به خراسان (سال ۲۰۱ هجری قمری)، حضرت معصومه(س) به شوق دیدار برادر، با عده‌ای از خواهران و برادران و دیگر علویان، عازم خراسان گردید.

حضرت معصومه (س) در پی برادر

بعد از اینکه امام رضا (ع) توسط مامون عباسی به مرو فراخوانده شد، حضرت معصومه (س) در سال ۲۰۱ هجری به شوق دیدار برادر از مدینه حرکت کرد.

کاروان حامل حضرت معصومه(س)، از مدینه به راه افتاد و شهرها و روستاهای زیادی را پشت سر نهاد. مسیری که حضرت معصومه(س) طی کردند، بدین شرح است: ایشان در مدینه با رسول خدا(ص) و جده بزرگوارش فاطمه زهرا(س) وداع کردند و سفر خویش به سوی مرو را آغاز نمودند. اولین منزلگاه «معدن نقره» بود که محل تلاقی راه مدینه، کوفه و بصره بود. از مدینه تا معدن نقره، مسیر مشترک حضرت امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است و از این مکان، امام رضا(ع) راه «نباج» را در پیش گرفتند و حضرت معصومه(س) به «قادسیه» رفتند تا از مسیر کوفه به برادر بپیوندد. قادسیه روستای کوچکی نزدیک کوفه و در مسیر کاروان‌های حج بود. منزلگاه بعدی شهر «کوفه» و «نجف» بود. کوفه، شهرکی است بر لب رود فرات که بنیانگذار آن سعد بن ابی وقاص بوده است و بارگاه امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(ع) آنجاست.

با توجه به این نکته که مرقد مطهر امام علی(ع) تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص، پنهانی به زیارت آن حضرت می‌رفتند، به نظر می‌رسد حضرت فاطمه معصومه(س) نیز در گذر از شهر نجف، به زیارت مرقد مطهر حضرت علی(ع) رفته باشند. ایشان برای زیارت قبر پدر بزرگوارشان، به بغداد و سپس کاظمین رفتند. مسیری که حضرت معصومه(س) از بغداد و کاظمین به سوی ایران طی کردند، بدین شرح است: ۱. از بغداد تا نهروان: ۴ فرسخ؛ ۲. نهروان تا دیر ترمه: ۴ فرسخ؛ ۳. دیر ترمه تا دسکره: ۸ فرسخ؛ ۴. دسکره تا جولا: ۷ فرسخ؛ ۵. جولاء تا خانقین: ۷ فرسخ؛ 6. خانقین تا قصر شیرین: ۶ فرسخ.

قصر شیرین شهر مرزی ایران و کشور عراق است که کاروان اهل بیت هم با ورود به این منطقه، وارد خاک ایران شدند و از منزلگاه‌هایی چون: ۷. قصر شیرین تا حلوان: ۵ فرسخ؛ ۸. حلوان تا مای ذرواستان: ۴ فرسخ؛ ۹. مای ذرواستان تا مرج القلعه: ۶ فرسخ؛ ۱۰. مرج القلعه تا زبیدیه: ۷ فرسخ؛ ۱۱. زبیدیه تا خوش کارش: ۳ فرسخ؛ ۱۲. خوش کارش تا قصر عمر: ۴ فرسخ؛ ۱۳. قصر عمر تا قرماشین؛ ۸ فرسخ. ۱۴. قر ماشین تا شبدیز: ۳ فرسخ؛ ۱۵. قر ماشین تا دکان؛ ۶ فرسخ. ۱۶. دکان تا قصر اللصوص: ۷ فرسخ؛ ۱۷. قصر اللصوص تا خنداد؛ ۷ فرسخ. ۱۸. خنداد تا همدان: ۸ فرسخ؛ ۱۹. همدان تا بوزنجرد: ۹ فرسخ؛ ۲۰. بوزنجرد تا طرزه: ۸ فرسخ؛ ۲۱. طرزه تا روذه: ۷ فرسخ؛ ۲۲. روذه تا سونقین: ۷ فرسخ؛ ۲۳. سونقین تا ساوه: ۸ فرسخ.

سرانجام کاروان به شهر «ساوه» رسید. ساوه از جمله شهرهایی بود که مردم ساکن در آن، از مخالفان اهل بیت(ع) و شافعی مذهب بودند و خود را دوستدار و حامی خلفای عباسی نشان می‌دادند. مأموران حکومتی چون از وجود این کاروان مطلع شدند، به کاروان حمله کردند. بین جنگاوران کاروان و مأموران عباسی جنگ درگرفت که در درگیری، عده‌ای از علویان و همراهان حضرت به شهادت رسیدند. حضرت معصومه(س) در غم از دست دادن عزیزانش، بسیار اندوهگین شدند و همین امر ایشان را بیمار کرد. زنی ملعونه از اهالی ساوه که به ظاهر خود را محبّ اهل بیت(ع) معرفی کرده بود، به جهت التیام بخشیدن به حضرت معصومه(س) غذایی آلوده به سمّ را برای حضرت می‌آورد و ایشان با خوردن آن غذا مسموم می‌گردد و بیماریشان عود می‌کند. حضرت چون از موقعیت این شهر و شهر قم آگاهی یافتند، دستور دادند به قم برویم که آنجا پایگاه شیعیان است.

شهادت حضرت معصومه (س)

چون خبر ورود ایشان به مردم قم رسید، بزرگان قبیله اشعری به همراه دیگر مردم به استقبال کاروان حامل حضرت معصومه(س) رفتند. در میان این جمعیت مشتاق، «موسی بن خزرج» (بزرگ خاندان اشعری)، خود را به کاروان حضرت معصومه(س) رساند و زمام شتر آن حضرت را گرفته و به طرف قم آمد و ایشان را در منزل شخصی خود جای داد و با کمال افتخار از آن بانو پذیرایی نمود. حضرت معصومه(س)، در مدتی که در شهر مقدس قم به سر می‌بردند، در حزن و اندوه از دست دادن عزیزانش بسیار نالان و اندوهگین بودند. و پس از ۱۶ یا ۱۷ روز آن بانوی ارجمند، بر اثر جراحات وارده و خوردن غذای زهر آلود، به شهادت رسیدند و مردم قم را سوگوار نمود.

پیکر حضرت معصومه (س) بر روی دستان داغدیده اهالی قم تشیع شد و بنا به پیشنهاد موسی بن خزرج، پیکر حضرت معصومه(س) را به سوی باغی که از املاک موسی بن خزرج که «باغ بابلان» نام داشت، جهت تدفین، تشیع گردید.

به هنگام تدفین حضرت معصومه(س)، بزرگان قبیله اشعری دچار مشکل شدند که چه کسی شایسته است داخل قبر شده و جنازه را در سردابی که از قبل تهیه شده بود، به خاک بسپارد، سرانجام اتفاق کردند که این کار را بر عهده پیرمرد سیدی به نام «قادر» که از پرهیزکاران و صالحین شهر محسوب می‌شد بگذارند. در این هنگام از جانب صحرا دو سوار نقاب دار پیدا شدند، همین که نزدیک رسیدند، از مرکب خود پیاده شدند و بر جنازه حضرت معصومه(س) نماز گزاردند، سپس داخل سرداب شده و جنازه را دفن کردند، آنگاه بیرون آمده و بدون اینکه با کسی سخن بگویند، رفتند و کسی نفهمید آنها چه کسی بودند. آنگاه موسی بن خزرج سقف و سایبانی از بوریا بر سر قبر برافراخت تا هنگامی که «زینب(س)» دختر امام جواد(ع)، در قالب کاروانی از خواهران و بزرگان علوی وارد قم گردید و قبّه‎ای از آجر بر آن مرقد مطهر بنا کرد.

بعد از مدتی «ام محمّد(س)»، دختر موسی مبرقع(ع) ـ پسر امام جواد(ع) ـ وفات کرد و جنازه ایشان را در کنار مرقد حضرت معصومه(س) به خاک سپردند. مدتی بعد، «میمونه(س)» – خواهر ام محمّد ـ وفات کرد، او را نیز در کنار مرقد حضرت معصومه(س) به خاک سپردند و قبّه‌ای جداگانه بر روی قبر آن دو بانو، بنا نمودند. سپس «بریهیه(س)» ـ دختر موسی مبرقع(ع) ـ وفات نمود که ایشان را نیز در آنجا به خاک سپردند.

مرحوم محدث قمی، غیر از بانوان فوق، از بانوان دیگری چون «ام اسحاق» کنیز محمّد بن موسی مبرقع(ع) و «ام حبیب» کنیز محمد بن احمد بن موسی مبرقع(ع) نیز نام برده که در کنار مرقد مطهر حضرت معصومه(س) مدفون هستند.

بنابراین در مجموع شش تن از امام‌زادگان و منسوبین به امامان(ع) در کنار مرقد مطهر حضرت معصومه دفن شده‌اند. از این رو شایسته است آنان که مرقد شریف حضرت معصومه(س) را زیارت می‌کنند، از آن‎ها نیز یاد کنند، گرچه با این جمله کوتاه: «السلام عليكن يا بنات رسول الله، السلام عليكن و رحمة الله و بركاته»؛ (سلام بر شما ای دختران رسول خدا(ص)، سلام و رحمت و برکات خدا به شما باد).

از آنجا که از حضرت و از شهر قم ستایش فراوان شده است، کم‌کم این شهر موقعیت ویژه‌ای یافت و در کنار بارگاه او حوزه علمیه قم شکل گرفت. امروز قم که مدفن اوست، یکی از مقدس‌ترین شهرهاست که در نشر علوم اهل بیت، نقش بسزایی دارد و سالانه میلیون‌ها نفر به زیارت قبر مطهرش می‌آیند.

جستارهای وابسته

منابع

1. محمدی، حسین، رضانامه
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس