تفسیر مأثور در علوم قرآنی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث تفسیر مأثور است. "تفسیر مأثور" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تفسیر مأثور در علوم قرآنی - تفسیر مأثور در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

معناشناسی

«تفسیر مأثور» ترکیبی از دو واژه تفسیر و مأثور است. مراد از تفسیر در آیات الهی، بر نمودن مفهوم، معنا و مقصود کلام الهی و برگرفتن پرده از چهره است؛ اما در معنای واژه «اثر» اختلاف بسیار است؛ بر جای مانده هر چیزی را در لغت «اثر» می‌گویند. رایج‌ترین تعریف از آن در میان محدثان این است که «اثر»، آن خبری است که از صحابه رسیده باشد. به گفته قاسمی، اثر، منقول از صحابه را گویند که اطلاق آن بر کلام پیامبر(ص) نیز صحیح است.

مراد از «تفسیر مأثور» یا «تفسیر اثری» یا «تفسیر نقلی» تفسیری است که در آن برای فهم و مقصود و مراد آیات قرآن کریم از روایات و اخباری که از پیامبر اکرم(ص) و ائمّه هدی(ع) نقل شده استفاده شود.

تفاوت «حدیث» و «اثر»

زبیدی نیز نوشته است: پیشوایان حدیث بین خبر و اثر فرق نهاده‌اند؛ بدین‌سان که گفته‌اند: خبر آن است که از پیامبر(ص) نقل شود و اثر آن است که از صحابه گزارش شود. این، شایع‌ترین تعریف از اثر است؛ اما از دقت و استواری لازم برخوردار نیست. به گفته نورالدین عتر فقیهان خراسان «اثر» را ویژه «موقوف» اصطلاحی (منقول از صحابه) می‌‌دانستند و گروهی خبر را ویژه منقول از پیامبر(ص) دانستند؛ امّا سخن معتمدی که محدثان برآن‌اند این است که همه آنچه یاد شد را اثر می‌‌توان گفت، چون از «اثرت الحدیث» (آن را روایت کردم) گرفته شده است. بر همین اساس ابن حجر عسقلانی، نام کتابش در مصطلح الحدیث را نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر نامیده و طبری کتاب عظیمش در حدیث را تهذیب الآثار و تفصیل معانی الثابت عن رسول الله من الاخبار نامیده است. صبحی صالح نیز معتقد است هیچ دلیل توجیه کننده ای بر اختصاص اثر به صحابه و تابعان ارائه نشده است.

برخی عالمان و محدثان شیعه نیز همگونی این دو را باور دارند؛ مانند شیخ بهائی و شهید ثانی که آورده است: اثر، اعم از حدیث و خبر است و به هر دو اثر گفته می‌‌شود؛ برخلاف عکس آن. به گزارش میرداماد، برخی از عالمان شیعه از این عنوان تنها منقول از امامان(ع) را مراد می‌‌کردند؛ اما شیخ صدوق، رییس محدثان شیعه، مراد از عنوان «آثار صحیح» را تنها احادیث رسول خدا(ص) و اوصیای صادق آن بزرگوار(ع) دانسته است. آنچه از تتبع در نگاشته‌های علمای شیعه برمی آید این است که اثر با حدیث مترادف است و آنان از «آثار» همان احادیث منقول از معصوم(ع) را مراد می‌‌کرده‌اند و این اصطلاحات اگر هم در میان آثار شیعی یافت شوند نو ظهورند.

در روایات و لسان ائمه(ع) گاهی از احادیث پیامبر(ص) با عنوان اثر یاد شده است. شیخ مفید نیز اثر را بر حدیث و احادیث اطلاق کرده است. ابوحنیفه نعمان بن محمد یکی از آثارش را الاقتصار بصحیح الآثار عن الائمه الاطهار نامیده است. علی بن محمد بن علی خزاز رازی، نیز کتابش درباره روایت امامت امامان(ع) را کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر و احمد بن محمد بن عیّاش جوهری مقتضب الاثر فی النص علی عدد الائمة الاثنی عشر نامیده است.

بنابراین می‌‌توان گفت تفاوت میان عناوین «حدیث»، «اثر» و «خبر» در سده‌های متأخّر مطرح شده است و در کتاب‌های پیشینیان سخنی از آنها نیست، به هر حال، گر چه فهرست نگاران غالباً از آثار، منقول از صحابه را مراد می‌‌کنند؛ ولی آنچه اکنون بیشتر در بیان و بنان عالمان جاری است عام بودن معنای اثر است و مراد ما در این بحث نیز همان معنای اعم است.

اما تفسیر مأثور به گفته ذهبی عبارت است از تفسیر آیات قرآن با آیات دیگر و تفسیر آیات با آنچه از پیامبر(ص) نقل شده است و نیز نقل‌های صحابه و تابعان در تفسیر آیات. «محمد حسین علی صغیر» نیز دیدگاه ذهبی در تفسیر مأثور را پذیرفته و اندکی آن را شرح داده است؛ اما این تعریف استوار نیست؛ زیرا اولا آیاتی از قرآن که در تفسیر و تبیین دیگر آیات آمده‌اند، تفسیر اثری نیستند، ثانیاً سخن تابعان در آیات الهی را جزو تفسیر مأثور شمرده است. وی تفسیر مأثور را از آن جهت شامل اقوال تابعان دانسته است که تفاسیر معروف با این عنوان، بر اقوال آنان نیز مشتمل است. روشن است که این استدلال استوار نیست؛ گویا استوراتر این است که در تعریف بگوییم تفسیر و تبیین آیات الهی است با سنت پیامبر(ص) و امامان(ع) در مکتب اهل بیت(ع) و تفسیر قرآن با سنت پیامبر و صحابه در مکتب خلفا.

جایگاه و حجیت تفسیر مأثور

برای وضوح بحث، جایگاه و حجیت تفسیر مأثور را بر اساس مصادیق سه گانه آن در مکتب خلفا در نگاه‌های مختلف بررسی می‌‌کنیم:

تفسیر مأثور از پیامبر(ص)

بنابر مفاد آیه شریفه وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ پیامبر(ص) هم مسئولیت ابلاغ پیام الهی و هم رسالت تفسیر و تبیین آن را بر عهده داشت. این آیه جایگاه والای پیامبر(ص) را در تبیین مسائل مبدأ، معاد، عدل و وحی نبوت و حلال و حرام بر اساس آیات الهی نشان می‌‌دهد و این همه تنها با تفسیر و تبیین درست آیات صورت می‌‌گیرد. می‌‌توان گفت پیامبر(ص) در ابلاغ حقایق و تفسیر آموزه‌های وحیانی مفسر و مبین مستقیم قرآن است و کلام پیامبر(ص) در تفسیر و تبیین آیات الهی چونان خود آیات وحیانی است. قرآن کریم در آیات بسیاری از این جایگاه والا سخن گفته است و عالمان در تبیین حجیت کلام پیامبر(ص) به آنها استناد کرده‌اند؛ مانند:

1. آیاتی که جایگاه مبین و مفسر بودن پیامبر(ص) برای قرآن را می‌‌نمایاند؛ مانند: وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ.، هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ مراد از «کتاب» در این آیه قرآن کریم و تعلیم کتاب، رسالت پیامبر(ص) است که باید با تفسیر و تبیین آن محتوای آیات الهی را برای مردم بیان کند و این همه فلسفه بعثت و هدف رسالت اوست و برای مردم حجت و بایسته پیروی.
2. آیاتی که بر وجوب پیروی از حضرت رسول(ص) دلالت می‌‌کند؛ مانند: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ روشن است که این لزوم اطاعت، اطلاق دارد و همه موارد را بر در برمی گیرد، بنابراین سنت پیامبر(ص) و از جمله تفسیر او از آیات نیز حجت و بر هر بیان و تفسیر دیگری مقدم است.
3. آیاتی که پیامبر(ص) را اسوه و الگوی مؤمنان معرفی می‌‌کند؛ به عنوان نمونه، آیه لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا الگو بودن رسول الله ابعاد گسترده ای دارد و آن بزرگوار در رفتار، گفتار، تفسیر کتاب الهی و... در همه آنچه به اندیشه و کردار انسان مؤمن مرتبط است بهترین سرمشق است.

اسوه بودن پیامبر(ص) مستلزم پیروی از گفتار و کردار آن حضرت است. عبدالغنی عبد الخالق در کتابش حجیة السنه درباره این موضوع به تفصیل بحث کرده و به آیات بسیاری از جمله آیات مذکور استدلال کرده است. بر این اساس است که تفسیر پیامبر(ص) از آیات قرآن کریم را پس از تفسیر قرآن به قرآن بهترین و مطمئن‌ترین شیوه تفسیر دانسته‌اند. اوزاعی می‌‌گوید: قرآن در تبیین و تفسیرش به سنت نیازمندتر است تا سنت به قرآن، بنابراین سنت آن بزرگوار در تفسیر قرآن کریم اولین، مهم‌ترین و کارآمدترین منبع تفسیری است. روایات تفسیری آن حضرت پس از اثبات صدور آن بر اساس معیارهای شناخت حدیث و تمام بودن دلالت آن از جهات نقد حدیث بی‌گمان استوراترین و بهترین تفسیر از آیات الهی‌اند و بر اساس آنها می‌‌توان دیگر دیدگاه‌ها را نقد کرد.

تفسیر مأثور از امامان(ع)

مقالهٔ اصلی: تفسیر مأثور از امامان

همچنین ببینید: حجیت سنت امامان

نیازمندی قرآن به تفسیر و تبیین در گذر زمان و سده‌های واپسین انکارناپذیر و حتی بیش از نیازمندی آن در زمان حیات پیامبر(ص) است. پیامبر(ص) در زمان حیات خویش قرآن را در دو مرتبه تفسیر کرده است: یکی در سطح عموم و دیگری برای خواص یعنی اهل بیت(ع)، بر این اساس آن بزرگوار با مرجعیت بخشیدن به اهل بیت(ع) عملا گام مهمی در تفسیر آیات الهی برداشته و جاودانگی تفسیر آیات الهی را در کنار جاودانگی قرآن رقم زده و بدین‌سان جایگاه مأثور از امامان(ع) در تفسیر همانند جایگاه کلام رسول الله(ص) است.

عالمان شیعه برای اثبات حجیت سنت امامان(ع) ادله قرآنی و روایی بسیاری آورده‌اند؛ مانند: آیه تطهیر، آیه ذکر، حدیث ثقلین و حدیث سفینه.

تفسیر مأثور از صحابه

عالمان عامّه در حجیّت روایات و اجتهادات صحابه به تفصیل بحث کرده‌اند. به نظر آنان جمیع صحابه، عادل‌اند، بنابراین سخنانشان در تفسیر نیز حجّت است. آنان در این گفته، به روایتی که خود آن را پذیرفته‌اند استناد می‌کنند؛ «أَصْحَابِي‏ كَالنُّجُومِ‏ بِأَيِّهِمُ اقْتَدَيْتُمُ اهْتَدَيْتُمْ»، یعنی «اصحاب من مانند ستارگان‌اند به هر کدام اقتدا کنید، هدایت یافته‌اید»، اما شماری از علمای حدیث اهل سنت، این حدیث را مجعول دانسته‌اند که ابن خرم، ابن عبدالبّر، ابن جوزی و ذهبی از آن جمله‌اند. البته چنین حدیثی با فرض صحت سند هم باز پذیرفتنی نیست؛ زیرا شماری از صحابه فسق علنی داشته و به تصریح قرآن کریم جزو منافقین بوده‌اند! ولید بن عقبه با توجه به نزول آیه نبأ، تا آخر بر فسق خود باقی ماند و ثعلبة بن حاطب از فرمان پیامبر علناً سرپیچی کرد و حکم بن ابی العاص بن امیة و فرزندانش مورد لعن پیامبر(ص) قرار گرفتند.

بنابراین سخن و تفسیر صحابه - صِرفاً به دلیل صحابی بودن - نمی‌تواند حجت باشد. البته نقل روایت آن دسته از صحابه که عدالت‌شان محرز است فقط به عنوان راوی مورد وثوق قلمداد می‌شوند وگرنه دلیلی نداریم که صحابه را به عنوان معصوم تلقی کنیم. با این وجود، توجه به سخنان صحابه در تفسیر قرآن حائز اهمیت فراوان است؛ زیرا:

1. آنان در فضای نزول آیات حضور داشتند و بسیاری از قرائن را که به لحاظ عدم ضبط و ثبت یا بی‌توجهی حاضران و عدم نقل از میان رفته در اختیار داشتند که همین، نقش مهمی در فهم آیات دارد.
2. قرآن به زبان عربی عصر نزول، نازل شده و صحابه به چنین زبانی آشناتر از دیگران بوده‌اند
3. آراء صحابه در شکل‌گیری آرای تابعان تأثیری مستقیم داشته است. از این‌رو توجه به تفسیر مأثور از صحابه از جهت بازشناخت ریشه دیدگاه‌ها و نیز چگونگی تأثیر و تأثر آنها بسیار مهم است.

حامیان این نظریه به آیات و روایاتی استدلال کرده‌اند؛ از جمله:

1. وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ در استدلال به این آیه شریفه گفته شده که «وسط» به معنای «عدل» است، بنابراین صحابه در گفتار و رفتار عادل‌ترین امت‌ها هستند.
2. كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ به این آیه چنین استدلال کرده‌اند که این آیه بر نیکی و برتری این امت بر امت‌های پیشین دلالت می‌‌کند، پس اینان همواره همسوی با حق و شرع‌اند نه در مخالفت با آن. استدلال به این دو آیه پذیرفتنی نیست؛ زیرا آیه نخست تنها در پی بیان ویژگی وسط بودن برای امت اسلامی است؛ یعنی امت اسلامی در طول تاریخ بر پایه آموزه‌ها و احکام شریعت اسلام، در عقیده و عمل امتی معتدل و به دور از افراط و تفریط است. مفسران پیشین نیز هیچ گاه از این آیه عدالت صحابه و حجیّت سنت آنها را نتیجه نگرفته‌اند. آیه دوم نیز ربطی به عدالت صحابه ندارد، بلکه بیانگر برتری و خیر بودن امت اسلامی آن هم در صورت امر به معروف، نهی از منکر و ایمان به خداست؛ اما اگر منظور از وسط و خیر بودن، عدالت باشد با توجه به اینکه این دو آیه در پی تبیین ویژگی امت اسلامی در طول تاریخ‌اند باید همه امت اسلامی را عادل بدانیم که بطلان آن واضح است. باید افزود که حتی اگر این دو آیه عدالت امت را رقم زنند این عنوان با فراموشی، خطا و لغزش افراد امت منافاتی ندارد، بنابراین، دو آیه هرگز در جهت اثبات عدالت فرد فرد صحابه نخواهند بود، بلکه اعتدال و خیر بودن افراد را نیز ثابت نمی‌کنند، چنان که واقعیت زندگی بسیاری از صحابیان مؤید این امر است. افزون بر اینکه صرف وجود عدالت دلیل حجیّت سخن نیست؛ چراکه عدالت تنها به معنای عدم تعمّد بر خطاست و نه حجیّت اقوال و مطابقت آنها با واقع.
3. مهم‌ترین سند حامیان نظریه عدالت صحابه، روایتی منقول از پیامبر(ص) است: «أَصْحَابِي كَالنُّجُومِ بِأَيِّهِمُ اِقْتَدَيْتُمْ اِهْتَدَيْتُمْ». روایات دیگری تقریباً هم مضمون با آن نیز مستند این قول قرار گرفته‌اند، اما این حدیث را بسیاری از حافظان و محدثان از جمله ابن حزم، ابن عبدالبر، ابن جوزی و ذهبی مجعول و موضوع دانسته‌اند. حتی با فرض صحت سند، این روایت به جهت محتوا نیز پذیرفتنی نخواهد بود؛ زیرا اقتدا به عموم صحابه را مایه هدایت معرفی می‌‌کند، در حالی که برخی از آنها فسق ورزیدند و حتی شراب‌خواری کردند و با وجود اختلاف نظر میان صحابه چگونه می‌‌توان از آنان پیروی کرد.

تصویر قرآن کریم از صحابیان نیز گوناگون است؛ گاه آنان را به سبب پیشتازی در اسلام و پشتیبانی از پیامبر(ص): وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ، پیمان استوارشان با رسول خدا(ص) با قلب‌هایی سرشار از ایمان: إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا، سختگیری بر کافران و مهربانی با یکدیگر، رکوع و سجود و جست و جوی رضوان الهی: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا و... ستوده است؛ ولی زمانی نیز برخی از آنان را به سبب خودداری از جهاد و تخلف از فرمان پیامبر(ص) با بهانه‌ها و عذرهای واهی: يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ، سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ، يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ، وعده‌های خدا و پیامبر(ص) را فریب تلقی کردن و ایجاد تزلزل در جبهه حق: هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا، وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا و... مذمّت کرده است. وجود پدیده نفاق در میان صحابیان انکارپذیر نیست. افزون بر سوره‌ای ویژه با عنوان «منافقون»، آیات فراوانی در این باره نازل شده است. این تصویر یعنی صحابه با منش‌ها و روش‌های گوناگون، تصویری است قرآنی، سنتی و واقعی که صحابیان خود نیز بر این باور بودند و سخن یکدیگر را جز با اطمینان نمی‌پذیرفتند و به نقد کلام یکدیگر می‌‌پرداختند؛ گویا بر اساس همین شواهد است که گروهی از عالمان، نظریه عدالت صحابه را مردود دانسته و آنان را نیز همچون دیگران نیازمند تعدیل معرفی کرده‌اند. استوراترین دیدگاه در این خصوص، دیدگاه شیعه است و کسانی که صحابیان را از این نگاه همچون دیگران تلقی کرده‌اند. صرف همراهی و مصاحبت گرچه فضیلت است، هیچ گونه عصمتی نمی‌آفریند. در میان صحابه چونان دیگر نسل‌ها عادلانی بودند و نیز طغیانگران و منافقان و کسانی که از چگونگی زندگی و عملکرد آنها آگاهی دقیقی نداریم. سیره عادلان از ایشان مانند هر عادل دیگر قابل احتجاج است؛ امّا طاغیان و منافقان از صحابه نه تنها هیچ کرامت و فضیلتی ندارند. بلکه مذموم و مطرودند. درباره آنان که وضعشان برای ما روشن نیست نیز باید سکوت کرد تا حقیقت بر ما روشن شود، بنابراین سخن و تفسیر صحابیان گرچه مهم باشد حجت نیست و نباید در حکم حدیث مرفوع تلقی شود و گفته‌ها و گزارش‌های آنها در صورت استواری نقل، بی‌گمان در حد دریافت‌هایشان است.

با این همه می‌‌توان گفت از جهاتی توجه به آرا و نقل‌های صحابه در تفسیر قرآن از جایگاه شایان توجهی برخوردار است:

1. آنان در فضای نزول آیات حضور داشتند و بسیاری از قراین را که به لحاظ عدم ضبط و ثبت، یا بی‌توجهی حاضران و عدم نقل از میان رفته، در اختیار داشتند و این، اثری مهم در فهم آیات دارد.
2. قرآن به زبان عربی عصر نزول یعنی زبانی است که صحابیان چگونگی آن را در می‌‌یافتند، بنابراین، هرچند قرآن گاه مفهوم ویژه ای به واژه‌ها داده است، ولی اظهار نظرهای صحابیان در تبیین و تفسیر لغات قرآنی را نمی‌توان نادیده گرفت.
3. آرای صحابیان در شکل‌گیری آرای تابعان تأثیری مستقیم داشته است و آرای آنان در مفسران دوره تدوین. افزون بر اینکه روزگاری طولانی سخن صحابیان چنان قداستی داشته که نقد و بررسی آنها ناممکن بوده است، از این رو توجه به تفسیر مأثور از صحابه از جهت باز شناخت ریشه دیدگاه‌ها و نیز چگونگی تأثیر و تأثر آنها بسیار مهم است.

نتیجه‌گیری

تفسیر نقلی یا مأثور، مستند به بیان خود قرآن کریم است که تبیین پیامبر(ص) را لازم و ضروری شمرده است و بر اساس روایات صحیح از پیامبر اکرم(ص) همچنین اهل بیت پاک آن حضرت به عنوان ادامه دهندگان راه هدایت آن حضرت، بیاناتشان در این زمینه حجت است و پس از آنان البته نقش صحابه و تابعان را نیز نمی‌توان در فهم قرآن که به زمان رسول خدا نزدیک بوده‌اند نادیده انگاشت و علت اینکه روایات تابعان را در تفسیر، جزو تفسیر نقلی قرار داده‌اند از این جهت است که کهن‌ترین کتب تفسیر نقلی (مثل تفسیر طبری و دیگران) اصولاً بر اقوال و آراء تابعان استوار است.

با این همه، آنچه را که شیعه و سنی به عنوان روایات تفسیری در تفاسیر روایی؛ مثل: تفسیر طبری، الدر المنثور سیوطی، تفسیر قمی، نورالثقلین، عیاشی، البرهان بحرانی و صافی نقل کرده‌اند، باید مورد تحقیق و بررسی جدی قرار گیرند و به دقت تصفیه و پالایش شوند. به تعبیر دیگر همه مجموعه‌های روایی در زمینه تفسیر قرآن، باید غربال شوند تا صحیح آنها از سقیم‌شان جدا گردد و این کار هم از جهت سند روایت و هم از جهت محتوا و انطباق آنها با قرآن کریم باید نقد و بررسی شوند.

بنابراین چنین نیست که هر روایت تفسیری را حکم به تفسیر مأثور واقعی کنیم، بلکه بیشتر این روایات علاوه بر ضعف سند و عدم دلالت کامل، از باب جَریْ، تطبیق، تشبیه و تمثیل‌اند؛ نه تفسیر به معنی واقعی کلمه. شماری هم، تنها بیان‌گر شأن نزول آیه، آن هم به‌گونه‌ای متهافت و مختلف‌اند بنابراین، تنها پس از نقد و پالایش معلوم خواهد شد که روایات تفسیری به مفهوم صحیح آن بسیار اندک‌اند. البته روایات مربوط به آیات الاحکام که مربوط به فقه و احکام آن می‌شود، حکم دیگری دارند.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر اجتماعی»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. مهدوی راد، محمد علی، مقاله «تفسیر مأثور»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۸